COMMENTARIUS IN CAP. XL

Hic incipit secunda pars principalis hujus quarti libri. Quia enim in nulla scientia sufficit determinare subjectum et partes subjecti secundum se, nisi etiam determinentur accidentia propria, ideo determinata politia et partibus ejus per divisiones partium, hic determinat de accidentalibus quae insunt ei per se. Et habet tres partes, scilicet de consiliativo, et hoc determinat in isto capitulo, de principatus divisione, in. sequenti capitulo, ibi (cap. 12, a), Habitum iis est, etc. ; de principatuum institutione in ultimo capitulo istius quarti libri, ibi (cap. 13, a), Circa institutiones autem principatuum, etc.

Istud capitulum dividitur in tres partes, in quarum prima ostendit quod tria sunt quae etiam jam dicta sunt, et secundum quae est divisio, circa quae oportet intendere legislatorem studiosum. In secunda ostendit, quod istud, scilicet consiliativum, quod tractatur in hoc capitulo, habet quatuor modos diversos, ibi (litt. f), Sunt autem modi ejus, etc. in tertia ostendit quid expedit secundum quemque modum, ibi (litt. m), Expedit autem democratiae, etc.

Circaprimium tria facit. Primo enim continuat dicenda dictis. Secundo enumerat tria qua) attendenda sunt, ibi (litt. b), Est autem trium horum, etc. Tertio ponit divisiones de modis, quos postea exsequitur in sequenti parte capituli, ibi (litt. d), Necessarium autem, aut omnibus, etc.

a Dicit ergo primo : Rursum autem cum dixerimus, in praecedenti scilicet parte, et communiter et sigillatim de unaquaque, scilicet politia. Et vocat communiter quod dictum est de quatuor politiis, quas posuit Plato in communi, scilicet de regno, aristocratia, oligarchia

et democratia. Et vocat sigillatim quod dictum est de partibus earum, et de partium partibus. Et hoc est : Dicamus de his quae deinceps,cum ista dicta sunt jam. Et tangit modum quomodo dicendum est de his quae deinceps, ibi, Accipientes ipsorum principium conveniens. Et hoc est per divisionem eorum quae accidunt singulis politiis. Et tangit illa, ibi, Sunt itaque tres paries politiarum omnium, quae singulis politiis conveniunt, de quibus oportet considerare studiosum legislatorem. Et quid considerandum sit in quolibet, subdit: Considerare dico, conferens unicuique, politiae scilicet. Et ponit rationem, ibi, Quibus, scilicet tribus, se habentibus bene, necesse, supple, est, politiam habere bene, et politias ab invicem differre, supple, necesse est, supple, secundum bene habere vel male, in differendo unumquodque horum.b Deinde cum dicit, Est autem trium horum, unum quidem aliquid quod consiliatur de communibus, et illi vocantur proconsules. Secundum autem quod circa principatus, sicut Ephori et illi qui. in civitatibus singulis partibus praesunt. Et dicit quid considerandum sit de eis. Et ponit tria quae consideranda sunt, ibi, Hoc autem est quos oportet esse, scilicet principes, et equorum, scilicet subjectorum. dominos et equalem quamdam oportet fieri electionem ipsorum, id est, quod statuatur ad quem pertineat electio ipsorum. Tertium, autem, supple, quod considerandum est, aliquid esse quod judicat, id est cui committitur judicium in praetoriis et causis.

c Et ostendit quid convenit unicuique istorum trium, ibi, Dominans autem est, etc. Et dicit quod consiliativo conveniunt novem. Et enumerat ea per ordinem de quibus requirendum est consilium ipsorum, et quidquid consulerint, est tenendum. Dicit ergo : Dominans autem est, quod consiliatur de bello, movendo scilicet vel non movendo, et pace obser-

vanda, vel non observanda, et compugnatione ineunda, vel non ineunda. Et est compugnatio inter vicinos et proprie seditio vocatur. Unde Gregorius : Bella quippe ad hostes, seditiones ad cives pertinent. " Et dissolutione, foederis scilicet, vel pacis initae cum aliquibus. Et de legibus, quibus regatur civitas. Et de morte, quis vel qua de causa vel occidendus vel non occidendus sit. Et fuga, quis scilicet, vel qua de causa effugandus sit de civitate, vel non. Et depopulatione, et vocatur depopulatio quando bona alicujus publicantur et traduntur diripienda populo. Et de electione principatuum, supple, qui habent consulere et diffinire. Et correptionum, qualiter scilicet quaelibet persona corrigatur in civitate : et hoc etiam habent consiliarii corrigere et diffinire.

d Deinde cum dicit, Necessarium autem aut omnibus civibus, etc. ponit divisionem de modis trimembrem. Sententia haec est, quod ista multis modis possunt fieri, ut eligatur convenientior modus. Unde divisio trimembris talis est. Aut enim haec judicia committuntur omnibus, ita scilicet quod omnes habeant simul cognoscere de omnibus istis : aut omnia ista committuntur quibusdam, ita quod alii non habeant se intromittere de eis : aut quaedam istorum committuntur omnibus, et quaedam quibusdam.

Dicit ergo primo : Necessarium autem, supple, est, aut omnibus scilicet civibus, supple, simul dare haec omnia judicia : aut quibusdam omnia. Et exemplificat, ibi, Velut principatui alicui uni, aut pluribus, ut scilicet committantur haec judicia uni vel pluribus, sicut, verbi gratia, Regi, vel Senatoribus, vel Ephoris : aut aliis odia, supple, committuntur, et non quibusdam omnia, sed diversis diversa. Et ponit tertium modum, ibi, Aut quaedam quidem ipsorum, scilicet modorum, omnibus, supple, committantur, quaedamautem quibusdam, scilicet committantur.

e Et subdit ostendens quid in his est democraticum, et quid oligarchicum ibi, Omnes quidem igitur et de omnibus, judicare scilicet, democraticum, supple, est. Et subdit rationem, ibi, Talem enim aequalitatem quaerit populus, id est quod ad omnes aequaliter pertineat. Democratia enim est principatus populi, sicut saepe dictum est.

f Talis autem modus ad omnes pertinet quinque vel quatuor modis, quos enumerat consequenter, cum dicit, Sunt autem modi ejus, etc. ubi ostendit quod istud, scilicet consiliativum, habet quatuor modos diversos.

Dicit ergo de primo modo : Sunt autem modi ejus quod est omnes, plures, quia scilicet quatuor. Unus quidem, id est, primus secundum partem, id est, quod ab unoquoque particulariter quaeratur, sednon omnes simul, supple, cognoscant. Et dat exemplum, ibi, Sicut est in politia Milesii. Thales autem Milesius, qui fuit unus de septeni sapientibus, cum secretis Appollonis vacaret in Milesia insula talem instituit politiam, quod quidquid de praeinductis novem esset judicandum, quod hoc a singulis requireretur : et si aliquis contemneretur a quo non requireretur, quod hoc praejudicaret omnibus aliis. Et hoc adhuc observatur in electione praelatorum Ecclesiasticorum. Et ponit alium modum, ibi, Et in aliis autem politiis, id est, oligarchia et aristocratia, consiliantur, supple, de talibus comprincipatus, sicut Rex et Senatores et Ephori convenientes et tractantes inter se qualiter judicandum sit. Qualiter autem conveniunt, subdit, ibi, Ad principatus autem vadunt omnes particulariter ex tribubus et minimis partibus, scilicet civitatis, omnino, id est, universaliter, donec utique pertranseat per omnes, id est, quod omnes ierint ad principatus, et audiant responsa eorum. Convenire autem

solum, supple, totam civitatem, de legum positione, et de iis quae de politia, supple, communi tractanda sunt. Ad quid autem conveniant, subdit, ibi, Et responsa audientes a principibus, quid scilicet de singulis supra dictorum diffmierint.

g Et ponit secundum modum, ibi, Alius autem modus, supple, est, quod omnes simul, supple, judicent de supra dictis. Et intelligit, quod omnes simul principes, non populus. Et subdit de conventu populi, ibi, Convenire autem solum, supple, populum civitatis ad electiones principatuum electuros, id est, quando debent eligere quosdam quibus committitur ulterius electio principum, et ad legislationes, id est, quando debent poni leges et publicari, hoc enim communiter pertinet ad populum. Et de bello faciendo vel non, et de pace, servanda scilicet vel non servanda, et ad correctiones, civium scilicet, qualiter malefactores corrigantur. Et subdit de aliis judicandis, ibi, Alia autem consiliari principatus, id est, qui sunt de principatu consiliativo, sicut proconsules, in singulis, supple, civitatibus, instituens eligibiles existentes. Hoc dicit, quia si servi essent, non essent eligibiles. Iterum si non sufficerent sibi ex suis, non essent eligibiles, propter diffinitionem quam supra in secundo libro, capite de cive, posuit, ubi sic dixit : " Quod civis est qui secundum AdminBookmark , id est, per se sufficientiam potest participare principatu consiliativo et judicativo. " Et ideo dicit hic, Eligibiles existentes ex omnibus, vel sortiales, id est, quibus sorte convenit eligi ad principatus, sive quos irregularitas non impedit quin possint eligi.

h Et ponit tertium modum, ibi, Alius autem modus, supple, conveniendi, circa principatus et correctiones est occurrere cives, id est, convenire ad hoc. Et de bello consiliatur os et compugnatione : haec enim ad omnes cives pertinent : et ideo quando tractatur de iis, omnes de- bent convenire. Et subdit, quod alii alia tractare debent, ibi, Alia autem, supple, negotia civitatis, principatus disponere, supple, habent, eligibiles existentes, id est, qui nullum habent impedimentum quin eligi possint in principes. Et ideo addit, Quoscumque contingit, supple, esse principes. Et exponit qui sunt illi, ibi, Tales autem sunt, equos cumque principari necessarium est scientes, id est, scientiam principandi habentes, ex scientia juris et legum. Quia sicut dicitur Isa. (xxxii, 5) : Non vocabitur ultra is, qui insipiens est, princeps : neque fraudulentus appellabitur major,

i Et ponit quartum modum, ibi, Quartus autem modus, supple, conveniendi est, omnes de omnibus consiliari convenientes, principatus autem de nullo judicare, sed solum referre, populo scilicet : quo quidem modo nunc democratia ultima dispensatur, quam proportionalem diximus esse oligarchiae, potestativae, et monarchiae tyrannicae. Ultima autem democratia, sicut supra dictum est in capitulo de divisione democratiae, est quando totus populus ut unus non ut singuli despotico principatu principatur. Et ibidem dictum est, quod hoc est pravum et tyrannicum. Consequenter cum dicit, Isti quidem modi, etc.

Post haec omnia, ponit epilogum de modis consiliativi democratici, dicens : Isti quidem igitur modi sunt democratici supple, consiliativi omnes, qui dicti sunt.

k Deinde cum dicit. Quosdam autem de omnibus, etc. ponit modos oligarchiae et aristocratiae : et circa hoc duo facit. Primo enim ponit modos principatus consiliativi et oligarchici. Secundo consiliativi aristocratici, ibi (litt. l), Quando autem quorumdam, etc.

Circa primum duo facit. Primo ponit duos modos principatus consiliativi oligarchici. Secundo adjungit tertium, ibi (litt. k, circa medium), Quando autem ipsos eligunt, etc.

Ponit ergo primum modum, qui est quando eliguntur consiliarii a mediocri honorabilitate, et plures eliguntur, eo quod mediocris honorabilitatis plures sunt in civitate, et tales eliguntur : lex tamen vetat ne eligantur, eo quod talibus expedit ne moveant alios sicut principes : quia sequuntur alios, eo quod forte non satis sapientes sunt ad consilium, et principatu consiliativo non participant, nisi propter honorabilitatem, et non propter sapientiam : talis modus est oligarchicum consiliativum, et nihil habet de politiae ratione, nisi quod moderatur in civitate quid faciendum vel non faciendum sit,

Dicit ergo primo : Quosdam autem, supple, modos, de omnibus, qui sunt scilicet in civitate, consiliationis esse, oligarchicum, supple, est. Habet autem ei hoc, scilicet consiliativum, differentias plures. Et ponit primam differentiam, ibi, Quando quidem enim ab honorabilitatibus mediocribus eligibiles sunt, supple, consiliarii, et plures propter mediocritatem honor abilit atis, supple, eliguuntur, quia multi tales sunt in civitate, et de quibus lex vetat, eo quod periti non sunt, ne moveant, supple, aliis consiliis, sed sequantur, consilia aliorum scilicet, et liceat possidenti honorabilitatem, supple, eo ipso quod possidet, participare principatu scilicet consiliativo, oligarchia quidem, supple, est, politia autem est talis, scilicet ordo civilitatis, propter moderari, id est, quia quaedam modcrantur in civitate consiliis suis, et sic attingunt rationem politiae. Et iste est modus primus oligarchicus.

Secundum modum ponit, ibi, Quando autem non omnes , etc. et illum dividit in duos. Primus est quando non omnes, mediae scilicet honorabilitatis, participant consiliativo : sed quidam electi ad hoc quod consiliarii sint. Dicit ergo : Quando autem non omnes, mediae scilicet honorabilitatis, eo quod est consiliari , participant, id est, principatu consiliativo, sed electi, supple, ad hoc, secundum legem autem participant, et non secundum vo- tum, sicut et prius, oligarchicum, supple, est istud : et est secundus modus oligarchia consiliativi.

Tertium modum adjungit, ibi, Quando autem ipsos eligunt, consiliatores scilicet, ipsi qui domini ejus quod est consiliativum, id est, principes qui ponuntur super ordinem consilii et ordinant consiliarios, et quando puer pro patre ingreditur, tamquam haeres scilicet in principatu consiliativo, et domini legum sunt, pueri scilicet, eo quod consiliarii domini sunt legum, oligarchicum, necessarium esse ordinem hunc. Isti vero sunt tres modi oligarchici principatus consiliativi.

lDeinde cum dicit, Quando autem quorumdam, etc. ponit modos principatus consiliativi aristocratici. Et sunt duo in universo. Primus est, quando domini ejus quod est consiliari, id est, quorum est ordinare consilium, eligunt quosdam quorum consilio quaedam agantur, sicut bellum et pax ei correctiones, et omnes aliorum principes, edisti, supple, soli, eligibiles sint, vel sortiales, id est, qui sorte accipiant principatum consiliativum, aristocratia est, vel politia : quia tales eliguntur ad virtutem. Et ponit secundum modum, ibi, Si autem quorumdam quidem eligibiles, id est, si quidam de numero quorumdam, qui secundum virtutem eligibiles sunt, supple, ad talem principatum, quorumdam autem sortiales, id est, eligantur quidam de numero sortialium ad virtutem. Et istum modum subdividit, ibi, Et sortiales vel simpliciter, quia scilicet simpliciter virtuosi sunt, et ideo digne principatum consiliativum sortiuntur, aut ex praeiudicatis, quia scilicet probati sunt virtuosi fuisse. Et iste est secundus modus. Et ponit tertium modum, ibi, Vel communiter, supple, eligantur, eligibiles et sortiales, id est, quod ad principatum consiliativum eligantur vicissim eligibiles ex virtute, et sorti.ales, id est, qui digne sortiuntur talem principatum.

His positis, brevem ponit epilogum, ibi,

Hae quidam horum, scilicet modorum, consiliativi scilicet, sunt politiae aristocratica : hae autem, quae prius dictae sunt, de modis scilicet democratiae et oligarchiae, ipsius politiae, supple, sunt modi. Et subdit communiter epilogando de hoc, ibi, Divisum est quidem igitur quod, consiliatur ad politia hoc modo : et disponitur quaelibet politia, scilicet in suo consiliativo, secundum dictum modum.m Deinde cum dicit, Expedit autem democratiae, etc. ostendit quid expediat cuilibet politiae secundum quemque modum. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit quod utile est democratiis, quod consilium simul faciant et populi et insignes. Secundo ostendit quod in oligarchiis oportet quosdam praeeligi ex multitudine, qui cum insignitius tractent quae tractanda sunt, ibi (litt. p), In oligarchiis autem aut praeeligi, elo,. Tertio dicit quod in absolutionibus reorum oportet facere dominam multitudinem, ibi (litt. r), Et oppositum autem ejus, etc.

Sententia primae partis est haec, quod in democratiis consilians sit populus dominus, et etiam legum sit dominus populus, et quod hujus oppositum sit in praetoriis et in oligarchiis : quia in illis ut quosdam cogant judicare, statuunt paenam damni iis qui judicare nolunt, ut judicent. In democratiis autem egenis statuitur merces, ut faciant congreationeni ad consilium habendum : et ideo utilius est quod consiliantes sint omnes, et populus scilicet et insignes, id est, egeni et pauperes. Et si pars populi multitudine excedat super partem insignium qui dicuntur politici, tunc expedit quod non omnibus detur merces, ut per hoc quidam retrahantur a consilio : sed detur merces tot de egenis, quod commensurati esse possint multitudini insignium, vel quod plures ex populo extorres fiant principatus, scilicet consiliativi, et relinquantur tot quod commensurati sint insignibus. Et causa hujus est, quia si pars potentior erit insignibus et numerosior,

seditio orietur in civitate : eo quod potentior pars volet excludere minus potentem a principatu consiliativo.

Dicit ergo primo : Expedit autem democratiae. Et quia multiplex est democratia, determinat cui expediat, ibi, Quae maxime videtur esse democratia, quae nunc, scilicet observatur in civitatibus. Et exponit quae sit illa, ibi, Dico autem talem, in qua dominus populus et legum est, id est, in qua in potestate est populi leges condere ad consiliari, meliusque ipsum facere, id est, quod ipse populus faciet consilium et participet principatu consiliativo. Et ponit rationem, ibi, Quod quidem in praetoriis in oligarchiis, id est, quod populus hoc faciat quod in oligarchiis faciunt in praetoriis, quod scilicet populus hoc faciat et non committat insignibus. Quid autem in praetoriis in oligarchiis faciunt insignes, subdit, ibi,Statuunt enim damnum, id est, paenam damni, iis qui nolunt judicare, ut judicent, id est sub paena damni praecipiunt ut ii qui sunt electi in judices, exerceant judicia : democratici autem mercedem egenis, supple, statuunt, ut judicia exerceant : quia sine mercede hoc facere non possent, eo quod egeni sine mercede coguntur intendere propriis, et non communibus judiciis. Hoc autem, supple, expedit, et, id est, etiam circa congregationes facere, id est, quod divitibus statuatur damnum si non conveniant ad congregationes. Et subdit rationem, ibi, Consiliantur enim melius, id est, utilius civitati, communiter consiliantes omnes. Et exponit qualiter omnes, ibi, Populus equidem cum insignibus. Et hoc est quod dicit Psal. (xlviii, 3) : Simul in unum dives et pauper. Et hoc est quod addit, ibi, Isti autem, insignes scilicet, cum multitudine.n Et addit ulterius quid expediat in talibus, ibi, Expedit autem et eligibiles esse consiliarios, vel sortiales, qui scilicet sorte prudentiae sortiuntur principatu consilativo. Quid autem expediat subdit, ibi, AEquales, supple, esse, ex partibus,

insignium scilicet et populi. Et hujus causa est, quia si altera pars excedat, orietur dissentio.

o Et subdit quid expediat si altera pars excedat, ibi, Expedit autem si excedant multum secundum multitudinem democratia)., id. est, populares super politicos, id. est, super insignes, aut non omnibus dare mercedem, popularibus scilicet, ut sic aliqui retrahantur a congregatione consiliativa, sed, supple, tot, dare mercedem, quot commensurati, supple, sunt ad multitudinem insignium, aut ex sorte facere pIures, id est, quod plures de populo ex sorte sint de congregatione consiliativa, et non veniant nisi tot quot proportionati possint esse multitudini insignium. Et sic finita est prima pars hujus partis.

p Deinde cum dicit, In oligarchiis autem aut praeeligi, etc. determinat quid expedit in oligarchiis. Et dicit quod ibi expedit eligere quosdam ex multitudine, qui. cum divitibus tractent et praeparati sint, id est, praeparantes congregationes, et participent principatu consiliativo, et negotientur de iis de quibus insignes praeconsiliatum erant.

Dicit ergo primo : In oligarchiis autem aut praeelegi quosdam ex multitudines supple, oportet, aut praeparantes principatum, supple, oportet esse participantes congregationi et consilio. Et dat exemplum quod hoc alicubi observatur, ibi, Velut in quibusdam politiis est, quos vocaui praemissos, id est praepositos, vel legis servatores, supple, vocant, qui scilicet in diversis partibus populi, leges faciunt observare. Quid autem potestatis habeant hi, ostendit, ibi, Et de iis negotiari, supple, habent potestatem, de quibus utique isti, scilicet insignes, praeconsiliaverinl. Et hujus ponit rationem, ibi, Sic enim participabit populus, in oligarchia scilicet, eo quod est consiliari, id est, principatu consiliativo, et solve-re nihil poterit eorum quae circa politiam, oligarchicam scilicet, in qua soli potentes et insignes principantur : et tunc, supple, ex hoc seditio orietur. Et ideo ulterius est, quod populus nihil potestatis habeat de consilio oligarchico, sed. quidam de populo.

q Et dicit ulterius quid expediat in oligarchia, ibi, Adhuc, supple, expedit eadem sententiare populum, cum insignibus scilicet, aut nihil contrarium iis qui inferuntur, ab insignibus scilicet, aut consiliariis quidem tradere omnibus, id. est, exponere, et rogare quid consulant. Consiliari autem principes solos, ita quod principes de potestate sua dimittant populo : quia per populum dissolveretur oligarchieus principatus.

r Deinde cum dicit, Et oppositum autem ejus, etc. ostendit quod in absolutionibus reorum oportet facere dominam multitudinem, dicens : Et oppositum autem ejus quod fit in politiis, oportet facere in oligarchiis. Et vocat politias, eas quae simpliciter dicuntur politiae, et commixtae sunt ex democratia et oligarchia, sicut dictum est in ante habitis. Quid autem sit hoc, subdit, ibi, Absolventem quidem enim per sententiam, dominam oportet facere multitudinem: sic enim sit in politiis omnibus, scilicet quod nullus reorum absolvitur per sententiam, nisi in qua dominans est multitudo. Condemnantem autem per sententiam, non dominam oportet facere multitudinem, sed referatur rursum ad principes, qui in oligarchiis sententiarum domini sunt. In politiis enim, quae scilicet simpliciter sunt politiae, vele converso faciunt: pauci enim absolventes quidem domini, supple, sunt sententiae absolutionis : condemnantes autem non domini, supple, sunt pauci sententiae condemnationis, sed reducetur ad plures, supple, ad multitudinem populi. Pauci enim nullum possint condemnare, nisi condemnetur ex multitudine.

Postea ponit epilogum de omnibus dictis in hoc capitulo, ibi, De consilian-

te quidem igitur et dominante utique politiae determinatum sit hoc modo.