COMMENTARIUS IN CAP. I.

In hoc sexto libro Aristoteles exsequitur de consiliativo dominante politiae, et ordine principatus, et praetorio, secundum divisionem habitam in quarto libro hujus scientiae. Unde in hoc libro dicit propria uniuscujusque, et maxime democratiae, quae prima est omnium politiarum, secundum quod competit unicuique ad electionem politiae, quae sibi magis competit ad felicitatem vitae de qua tractaturus est in septimo et octavo hujus scientiae.

Dividitur autem iste liber in duas partes. In prima determinat propria uniuscujusque politiae. In secunda ostendit quae sit optima politiarum, quae consistit in concordia populi et insignium, ibi (cap. 4, litt. a), Quomodo quidem igitur oportet instituere optimam, etc.

Prima adhuc tres partes habet. In prima dicit quod sunt propria uniuscujusque democratiae. In secunda dicit quid est aequale et justum in qualibet democratia, ibi (cap. 2, litt. a), Quod autem post haec dubitatur, etc. In tertia facit comparationem inter quatuor species democratiae, et ostendit quae sit melior, ibi (cap. 3, litt. a), Democratiis quidem existentibus quatuor, etc.

Prima pars adhuc dividitur in tres, in quarum prima utitur quodam transitu, in quo continuat dicenda dictis. In secunda ponit causas, quare democratiae sunt plures, ibi (litt. h, circa initium), Duae enim sunt causae, etc. In tertia exigentias ponit et mores, secundum ea quae appetunt democratia communicantes,ibi (litt. k), Nunc autem exigentias et mores, etc.

Circa primum tria facit: primo enim dicit quid dictum est. Secundo quid restat dicendum, ibi (litt. b), Quoniam au-

tem fuerunt species plures, etc. Tertio ostendit, quod oportet ostendere quae politia sit optima civitatibus, ibi (litt. e), Attamen oportet fieri palam, etc.

a Sententia primae partis est haec, quod licet dictum sit quot differentiae sint politiae et quae differentiae consiliativi, et de praetoriis, et qualia ad qualem politiam sunt ordinata, tamen adhuc restat dicendum quid ad unamquaque politiam congruat, et qualiter combinentur ea quae congruunt ad politiam. Et assignat causam, eo quod combinationes tales non solum variant politias in modo communicationis, sed etiam variant politias secundum speciem. Et ideo oportet hoc considerare omnem hominem qui vult instituere politiam. Et quod primo considerandum est in democratia : quia si bene considerantur in hac, tunc etiam in opposita politia quae est oligarchia, manifestum erit. Haec est sententia primae partis.

Littera sic est ordinanda : Quod quidem igitur differentiae, supple, sunt politiarum, et quae ejus quod consiliativum, supple, sint differentiae, et dominans politiae, id. est, quae sint differentiae politeumatis, quod vocatur dominans in politia, et ejus qui circa principatus ordinis, supple, quae sint differentiae, et de praetoriis, supple, quae sint differentiae, et qualia ad qualem politiam coordinata sunt, supple, in praetoriis et consiliativis et aliis principatibus : adhuc autem de corruptione, scilicet politiarum corruptarum, et salvatione polititiarum, ex qualibus, scilicet causis, sit, et propter quas causas, dictum est prius. Haec igitur sunt dicta.

b Secundo, ibi, Quoniam autem fuerunt, etc. subdit quae sunt dicenda, dicens : Quoniam autem fuerunt species plures democratiae existentes, et aliarum similiter politiarum (quod totum patet ex quarto et quinto hujus scientiae, ubi haec assignata sunt), simulque de illis si quid residuum, supple, est, quod adhuc non dixit, est considerandum, non deterius considerare, imo et aeque bonum propter perfectionem artis : quia oportet quod consideretur omne illud quod conferens est ad politias si debet esse ars. Et subdit quid considerandum in talibus, ibi, Et modum congruum et conferentem assignare, supple,oportet, ad unamquamque, supple, politiam. Et subdit quid adhuc insuper oportet considerare, ibi, Adhuc autem et collectiones ipsorum dictorum omnium modorum considerandum.

c Et subdit causam, ibi, Haec enim combinata faciunt politias variari. Et subdit quomodo, ibi, Ut aristocratiae sint oligarchiae, quando scilicet miscentur cum oligarchiis, et politiae (quae secundum praehabita mixtae sunt ex oligarchiis et democratiis) magis sint democratiae. Et explanat quomodo, subdens : Dico autem, explanando scilicet, combinationes, quas oportet quidem considerare, non sunt autem consideratae, supple, in praehabitis libris. Et explanat per exemplum, ibi, Puta si quod quidem consilians, id est, circa principatus consiliativos, et quod circa electionem principatuum oligarchiae fuerit institutum, ut scilicet magnates et potentes consiliari : aristocratice autem quae circa praetoria, ut scilicet praetores audientes causas, sint viri perfecti secundum virtutem : aut, supple, e converso, haec quidem quae sunt consiliativi principatus, sint aristocratica, et quae circa praetoria, sint oligarchica. Et hoc est quod dicit, ibi, Aut hoc quidem quod circa consilians, oligarchiae : aristocratice autem, supple, instituatur quod circa electiones principatuum, in praetoriis scilicet et Ephoris et aliis principatibus. Et subdit generaliter omnes modos compositionis, ibi, Aut secundum alium aliquem modum non omnia componuntur quae poli-tiae convenientia, supple, vel componuntur, considerandum est.

d Et subdit quid de his dictum est, et quid adhuc restat determinandum, ibi, Qualis quidem igitur democratia, ad qualem congruit civitatem , similiter autem et qualis oligarchiarum, id est, democratia oligarchiarum, quali multitudini, supple, congruat. Et subdit universaliter, ibi, Et reliquarum autem politiarum, democratiae scilicet et ejus quae simpliciter dicitur politia, quid quibus expediat, dictum est prius, scilicet in quarto et quinto libris hujus scientiae.

e Tertio, ibi, Attamem fieri oportet palam, etc. subdit de his quae adhuc restant dicenda, ostendens quod oportet ostendere quae politia sit optima civitatibus, et dicit : Attamen oportet fieri palam, supple, in sequentibus, non solum qualis harum politiarum sit optima civitatibus, sed et, id. est, etiam qualiter oportet instituere et has et alias, scilicet politias : quia sine hoc non erit completa ars et methodus politiarum.

f Et subdit ordinem tractandorum, ibi, Pertractemus igitur breviter, ei primo de democratia. Et ponit rationem quare primo dicendum de illa, ibi, Simul enim et de opposita politia manifestum, supple, erit. Et quae sit illa opposita, subdit, ibi, Haec autem est, quam vocant quidam oligarchiam, id est, principatum potentum et divitum.

g Et subdit modum, per quem oportet procedere in hac scientia, ibi, Sumendum autem ad hanc methodum, id est, artem, omnia quae deinotica, id est, democratica : quia tunc perfecte scietur ars, et quae videntur de democratiis assequi, id est, assequentia.

h Et.ponit rationem, ibi, Ex his enim compositis democratiae species fieri accidit, et democratias plures una esse, et differentes, supple, secundum speciem.

Deinde cum dicit, Duae enim sunt causae, etc. ponit causas quare plures sunt democratiae, et dividitur in duas partes, secundum duas causas quas ponit. Secunda incipit, ibi (litt. i), Secunda autem de qua nunc dicimus, etc.

Prima causa est diversitas populi. Et est sententia haec : dicit primo, quod causae quare democratiae sunt plures, sunt duae. Una, quia multae sunt diversitates populi, quas necesse est diversis modis communicare, et quaelibet communicatio specialiter facit democratiam, sicut in ante habitis quarti libri, ubi de diversis democratiis dictum est, habitum est. Haec est sententia primae partis.

Littera sic est ordinanda : Duae enim, sunt causae propter quas democratiae sunt plures. Et ponit primam, ibi, Primo quidem quae dicta est prius, in quarto scilicet libro, quare democratiae sunt plures, et hanc repetit hic. Et hoc est : Quia diversi populi: fit enim haec quidem agricola multitudo, haec autem banausum et mercenarium : quorum primo assumpto cum secundo, agricolis scilicet cum banausis, et tertio cum ambobus, id est, mercenariis cum agricolis et banausis, non solum differt in fieri meliorem, et deteriorem democratiam, sed, ex eo quod non eamdem, supple, esse democratiam. Et causa dicti est, quia cum politia sit ordo communicantium, et ex. tali commixtione differat ordo communicantium, necesse est politias differre et democratias, et ita plures democratiae species ex hoc generantur.

i Secundam causam ponit, ibi, Secunda autem de qua nunc dicimus, etc. Et est ita secunda causa combinatio eorum quae assequuntur huic politiae, et sunt propria politiae, quae dicitur democratia. Dicit ergo : Secunda autem, supple, causa est quare differunt democra-

tiae, de qua nunc dicimus, supple, haec est, scilicet quod propria quae assequuntur democratiis secundum diversas species et videntur propria politiae hujus, scilicet democratiae, si simul ponantur, faciunt alias et alias democratias. Et hujus causa est : quia huic quidem enim aristocratiae assequuntur pauciora, huic, id est, alicui autem plura assequuntur, huic, id est, alicui autem omnia. Et hoc omni instituenti politias optimum est cognoscere ad instituendum quamcumque politiam quam aliquis vult instituere ad directiones politiarum. Et hujus ratio est : quia qui instituunt politias, quaerunt omnia convenientia ad suam hypothesim, id est, positionem congregare, ut illa ponant : et peccant qui. hoc faciunt,quemadmodum dictum est in praecedenti libro quinto, ubi de corruptione et salvatione politiarum dictum est. Haec est sententia.

Littera sic legitur : Secunda autem, supple, causa est, de qua nunc dicimus, propter quam scilicet politiae sunt plures, quae, dicuntur democratiae. Et ponit eam, ibi, Quae enim democratiis assequuntur, et videntur esse propria hujus politiae, democratiae scilicet, simul posita faciunt democratias alias, supple, secundum speciem. Et subdit rationem, ibi, Huic quidem enim, supple, democratiae, pauciora, supple, assequuntur, huic autem assequuntur plura, aliae scilicet democratiae, huic autem, scilicet tertiae, omnia haec assequuntur. Assequentia vocat sicut electiones Ephororum, consulum, et institutiones praetoriorum. Et ponit rationem, ibi, Opportunum autem unumquodque ipsorum, supple, assequentium, cognoscere ad instituendum quamcumque ipsarum, scilicet democratiarum aliquis exstiterit volens, supple, instituere, et ad directiones, id est, ut instituat ea quae dirigunt politias. Et ponit rationem, ex antiquis legislatoribus instituentibus politias, ibi, Quaerunt quidem enim, qui politias instituunt, omnia convenientia ad hypothesim, id est, ad positionem sive intentionem suam congregare :peccant autem hoc facientes, quemadmodum in his quae circa corruptiones et salva tumes politiarum dictum est prius, scilicet in praecedenti libro quinto.

k Deinde cum dicit, Nunc autem exigentias, etc. ponit convenientia et propria ex quibus variantur democratiae, et circa hoc duo facit. Primo ponit quae sunt propria secundum exigentias et mores et secundum ea quae appetunt democratia communicantes. Secundo dicit propria democratiae, ibi (litt. s), Non bis eumdem principari, etc. Ibi enim determinat quatuor propria democratiae. Prima harum habet duas partes, in quarum prima determinat quae sint propria secundum mores et exigentias democratiae. In secunda ponit libertatis signa, ibi (litt. I), Libertatis enim unum quidem, etc. ubi dicit propria quae ex hoc sequuntur.

Sententia primae partis est haec, quod nunc dicendum est exigentias et mores democratiae, et quod finis democratiae libertas est : quia omnes democratica communicatione participantes conjecturant quod libertas sit finis democratiae, et quod libertatis duo sunt signa. Unum est quod quilibet civium, in parte subjiciatur, et in parte principetur. Et hujus causa est, quia aequalitas secundum numerum est justum in democratica politia : aequale autem secundum numerum non esset, si unus semper principaretur et non alter. Secundum signum est, quod unusquisque civium vivat ut vult, nullo compellente eum ad id quod non vult. Haec est sententia.

Littera sic ordinanda est : Nunc autem dicamus exigentias et mores, ei quae appetunt, supple, qui democratica politia communicant. Et incipit, ibi, Hypothesis quidem igitur, id est, positio sive suppositio democratiae politiae libertas, supple, est. Et ponit rationem ex consuetudine in hac politia, ibi, Hoc enim dicereconsueverunt tamquam in sola hac politia participantes libertate. Et explanat, sub-

dens, ibi, Hoc enim conjectare aiunt omnem democratiam, quod scilicet quilibet sit liber.

I Deinde cum. dicit, Libertatis autem unum quidem, etc. ponit libertatis signa : et primo primum dicens : Libertatis autem unum equidem, scilicet signum est, in parte subjici, ei principari, supple, in parte, id est, quod nullus semper principetur, sed aliquando unus, aliquando alius. Et ponit rationem, ibi, Etenim justum democraticum est, etc. quia aequale quod justum est in democratia, est secundum numerum arithmeticae proportionis, et non secundum dignitatem, hoc enim esset justum secundum proportionem geometricam, quod justum est in oligarchia et aristocratia. Et ex hoc concludit ulterius, quod secundum hanc proportionem arithmeticam justum est in oligarchia et aristocratia, et quod secundum hanc proportionem, justam est, non hunc vel illum, sed multitudinem populi totam dominari politiae.

Et hoc est : Etenim justum democraticum est,habere aequale secundum numerum, et non secundum dignitatem. Hujus autem existentis justi multitudinem necessarium esse dominam, supple, politiae. Et hujus ratio est, quia in democratia unus aequaliter dignus est sicut alius participare scilicet principatu consiliativo et iudicativo : et idcirco necesse est quod principatus ad multitudinem referatur. Et hujus rationem ponit, ibi, Et quodcumque videatur pluribus, supple, de multitudine in qua nullus praefertur alteri, hoc esse finem, supple, talis politiae, et hoc esse quod justum. Non enim aliquid justitiae referunt ad principes : eo quod in democratia justum naturale servatur, in quo natura omnes homines fecit aequales : et hoc esse justum. Et ponit rationem, ibi, Aiunt enim, supple, democratica politia principantes, oportere aequale habere unumquemque civium, ut scilicet sicut natura aequales eos genuit, ita aequaliter se habeant ad dignitatem in principatu.

Et ponit duo consequentia ex hujusmodi dispositione. Primum, ibi (vide superius), Hujus autem existentis justi, secundum aequale scilicet arithmeticum, quod est aequale secundum numerum, necessarium multitudinem esse dominam, totam scilicet : quia aequaliter unus se habet ad dignitatem sicut alius : et ideo necesse est quod omnibus tribuatur. Et ulterius sequitur, quodcumque videatur pluribus, hoc esse firiern, democratiae scilicet : et hoc est quod justum, quando scilicet justum ponitur arbitrio hominum esse denominandum, et acquiescendum sententiae plurium. Et hoc probat per commune dictum in democratia, ibi, Aiunt enim oportere aequale habere unumquemque civium, id est, quod sententia uniuscujusque sit aequalis valoris in judiciis.

Secundum consequens ponit, ibi, Quare in democratiis, etc. Et hoc consequens ex illo de necessitate sequitur, et dicit : Quare in democratiis accidit, id est, sequitur, magis dominos esse egenos divitibus. Et ponit rationem, ibi, Plures enim sunt, supple, egeni, et pluribus in democratia acquiescendum est. Et hoc est quod subdit : Dominans autem quod, pluribus visum, supple, est.

m Hoc posito, subdit quod hoc est unum, signum Ubertatis, scilicet quod terminum, id est, finem, politiae ponunt omnes qui democratici. Secundum signum libertatis ponit, ibi, Unum autem, id est, secundum signum libertatis, supple, hoc vivere ut vult quis, id est, quilibet. Et ponit rationem, ibi, Hoc enim opus libertatis esse aiunt, quod scilicet quilibet vivat ut vult. Et ponit rationem per oppositum ,ibi, Si quidem servientis, id est, servi signum est, supple, ipsum vivere non ut vult, supple, sed ut vult alius. Et hoc est quod dictum est in secundo hujus scientiae libro, quod servi virtus est ad. dominum, et non habet propriam virtutem. Ex his concludit finem democratiae, ibi, Democratiae qui-dem terminus, id est, finis, iste, supple, est.

n Et concludit ulterius quod sequitur ex isto, ibi, Secundus autem hinc venit (et iste est) id quod non est subjici, id est, quod nullus alii subjiciatur, sed omnes sint aequalis libertatis. Et hoc est : Maxime autem sub nullo, supple, subjici : si autem non, id est, si oportet aliquem subjici et aliquem praeesse, tunc, supple, oportet subjici secundum partem, id est, quod unus principetur secundum unam partem temporis, et alius secundum aliam. Et subdit rationem, ibi, Et, id est, quia facit hoc ad libertatem eam quae secundum aequale, ut scilicet cives omnes aequali dignitate potiantur.

o Et subdit ulterius tredecim propria quae sequuntur ex hac libertate, ibi, Talibus autem suppositis, supple, finibus libertatis, et tali existente principatu, supple, democratico, sequuntur, supple, de necessitate talia democratica. Et enumerat tredecim.

Primum est, Scilicet eligere principatus omnes ex omnibus, id est, quod unusquisque possit eligi ad principatum.

p Secundum est, Principari omnes quidem super unumquemque, ita scilicet quod quilibet possit ad principatum, dives scilicet et pauper, nobilis et ignobilis.

q Tertium est, Sortiales esse principatus, id est, sorte eligibiles, vel omnes, vel quicumque non indigent experientia et arte, ut scilicet quilibet possit eligi ad talem principatum. Quia si indiget experientia et arte, sicut in bellicis, tunc periculosum esset quemlibet eligere sorte : arte enim talia gubernantur, et non sorte, sicut gubernator navis et gubernator civitatis.

r Quartum est, Non ab honorabilitate aliqua esse principatus, scilicet divitia-

rum, vel potentiae, vel generis : quia sic non omnimoda aequalitas esset inter cives, quod maxime attendit democratia : aut quam parvissima, quia non potest esse, quin in aliquo saltem parvissimo excedat unus alterum secundum virtutem.

s Quintum est, Non bis eumdem principari nullo principatu, aut raro, aut paucis, exceptis iis quae penes bellum. In bellicis enim non aequaliter possunt esse idonei, ut scilicet sint duces exercitus : quia hoc indiget exercitio et arte et fortuna militari.

t Sextum est, Pauci temporis esse prin-cipatus, vel omnes, vel quoscumque contingit : quia si longo tempore principetur unus, tunc principatus non poterit per omnes transire : oportet autem quod omnes principatus transeant per omnes, ut aequalitas servetur. Et addit, Vel quoscumque contingit : quia in quibusdam principatibus oportet habere exercitium et artem : et illi non sunt proportionales omnibus, sed quibusdam.

u Septimum est, Judicare omnes vel ex omnibus, scilicet agricolis, pastoribus, banausis, ita scilicet quod quilibet sit dignus ad principatum judicativum ex quacumque communicatione populi sumatur : et de omnibus, scilicet judicare causis, vel de plurimis, supple, causis, et de principalissimis, supple, causis judicare. Et determinat quae sunt principalissimae, ibi, Puta de correctionibus, civium scilicet forefacientium, et de politia, id est, ordine civilitatis, et de propriis commutationibus, in foro scilicet ubi inter ementem et vendentem commutationes sunt. Haec enim omnia sunt secundum diffinitionem civis in tertio libro supra assignatam, ubi dictum est quod " civis est qui secundum AdminBookmark ,

id est per se sufficientiam, potest communicare sive participare principatu consiliativo et iudicativo. " x Octavum est, Congregationem dominam esse omnium, id est, quod congregatio populi judicet de omnibus, principatum autem nullum nullius, id est, quod nullus habeat aliquem principatum super alium, praeter ipsam communitatem populi, aut paucissimorum. Et hoc ideo est (ut dictum est) quia in quibusdam, maxime in bellicis principatibus, oportet quod princeps habeat exercitium et artem : et hoc non potest committi indifferenter cuilibet. Et hoc est quod dicit : Aut maximorum, quia illi sunt principatus maximi.

y Nonum est, quod democraticum con silium omnium maxime dominetur, et non mercedis causa, sed causa communis boni. Et hujus ratio est, quia qui mercedis causa principantur, ad lucra propria vertunt judicia, et pervertunt ea. Et hoc est : Principatuum autem maxime democraticum consilium, id est, communis populi, ubi non mercedis, supple, causa, de factis omnibus, supple, judicatur : ii enim, qui scilicet mercedis causa judicant, auferunt, supple, justitiam, et hujus principatus potentiam. Et hujus ratio est, quia in tali principatu potentia est quod unicuique jus suum reddatur, et illam auferunt. Et ponit rationem, ibi, Ad se ipsum enim reducit judicia omnia populus abundans pretio : populus enim qui indiget, ubi abundat muneribus, pervertit judicia pro pretio, sicut dictum fuit prius in methodo, id est, arte, quae ante hanc, id est, in primo hujus scientiae libro.

z Decimum est, quod si aliqui praemiantur propter communem sollicitudinem Reipublicae, quod tunc communis fiat praemiatio, scilicet quod congregatio populi praemietur aequaliter, et praetoria et principatus : et si non principatus, supple, praemientur et praetoria, tamen consilia et congregationes, supple, aequaliter praemientur. Et hoc est quod dicit, ibi, Deinde praemiare maxime quidem

omnes, congregationem, praetoria, principatus : si autem non, principatus, et praetoria, supple, praemientur, tunc, supple, praemientur aequaliter et consilia et congregationes praecipuae. Et ratio dicti est, quia ubi praemiationes sunt aequales, cessant invidiae et aemulationes, quod maxime expedit populo.

aa Undecimum est, Aut principatuum, scilicet ordinator, necesse habet convicari cum invicem. Alia littera, " commutare cum invicem, " supple, principatus, id est, quod unumquemque sumat ad principatum : tunc enim cessabunt invidiae et aemulationes.

bb Duodecimum est sumptum ex opposito oligarchiae, quod scilicet in oligarchia assumuntur ad principatus divites et potentes et nobiles, per contrarium in democratia assumuntur pauperes, egeni et mercenarii. Et hoc est : Adhuc autem quoniam oligarchia, et genere et divitiis et disciplina determinatur, supple, ad principatum, quae democratica videntur contraria horum esse. Et enumerat, ibi, Ignobilitate, paupertate, banausia, ut scilicet tales possint principari in democratia.

cc Decimum tertium est, quod nullus principatus sit perpetuus : quia aliter non posset transire per omnes : et hoc esset quaedam inaequalitas. Et hoc est : In principatibus autem nullum perpetuum esse, supple, convenit democratiae. Sed aliquis posset objicere sibi, quod aliquis electus ad principatum corrumpi posset ex malitia, addit quod si aliquis ita deficiat ex antiqua mutatione et consueta malitia et non semel, quod tunc oportet circumtollere potentiam, ipsius ab ipso : et si corrupte eligebantur, fiant ex eligibilibus sortiales, ut scilicet sorte principatus distribuantur in populo. Et hoc est : Si autem aliquis deficiat ex antiqua transmutatione, quod scilicet malitiosus efficiatur ex consueta malitia, tunc, supple, oportet circumtollere potentiam ipsius, id est, principatum ipsius, et ex eligibilibus, male scilicet electis, sortiales facere,

dd Omnibus his positis, ponit epilogum de omnibus dictis, ibi, Communia quidem igitur democratiae haec sunt. Et subdit unde accipiuntur, ibi, Accidit, autem, supple, haec, communia, ex justo confesso esse democratica, id est, ex ratione justi, quod confessum est esse democraticum justum. Et determinat quod sit illud, ibi, Hoc autem est aequale habere omnes, supple, cives secundum numerum. Quae maxime videntur esse democratia, et AdminBookmark , id est, democratica politia. Et subdit rationem, ibi, aequale enim, nihil magis principari egenos quam divites, neque dominos esse solos, supple, quosdam, sed omnes ex aequo secundum, numerum. Et subdit rationem, ibi, Sic enim utique putabunt existere aequalitatem civitati ei libertatem, ita scilicet quod omnes aequali jure et aequali dignitate se habeant ad omnem principatum, divites scilicet et pauperes.