CAPUT I. Utrum publice, et quibus, et quomodo civium instituendi sint liberi?

ANTIQUA TRANSLATIO.

a Quod quidem igitur legislatori maxime vigilandum circa juvenum disciplinam, nullus utique dubitabit : etenim in civitatibus non factum hoc laedit politias. Oportet autem ad unamquamque politizare : mos enim politiae uniuscujusque qui conveniens, et conservare consuevit politias et instituit a principio, puta qui

LEONARDI ARETINI TRANSLATIO.

Quod igitur a legis positore maxime intendendum sit circa disciplinam juventutis, nemo utique dubitabit: nam id quidem neglectum in civitatibus affert Reipublicae detrimentum : oportet enim ad singula gubernandi genera disciplinam accommodari : nam mos uniuscujusque proprius consuevit et servare Rempubli- quidem democraticus, democratiam. : qui autem oligarchicus, oligarchiam : semper autem optimus mos melioris causa politiae.

b Adhuc autem ad omnes potentias et artes sunt, quae oportet praeerudiri etpraeassuescere, quod singularum operationes. Quare palam, quod et ad actiones virtutis.

c Quoniam autem unus finis civitati omni, manifestum quod et disciplinam unam et eamdem necessariam esse omnium et hujus curam esse communem et non seorsum, quomodo unusquisque nunc curat de suis pueris, seorsum et disciplina propria, quacumque videhitur, docens: oportet autem communium communem facere, et studiosum.

d Simul autem neque oportet putare civium ipsorum aliquem sibi esse, sed omnes civitatis : cura autem uniuscujus que partis nata est respicere ad eam quae totius curam.

e Laudabit autem utique aliquis et in hoc Lacedaemonios : etenim plurimum faciunt studium circa pueros, et hoc communiter. Quod quidem igitur leges ferendum de disciplina, et hanc communiter faciendum, manifestum.

f Quae autem sit disciplina et qualiter oportet erudiri, oportet non latere. Nunc autem dubitatur per opera : non enim eadem omnes existimant oportere addiscere juvenes, neque ad virtutem, neque ad vitam optimam Neque manifestum, utrum ad intellectum oportet magis, aut ad animae morem. Et ex ea quae ad activam vitam disciplina turbatione plena consideratio, et nulli palam, utrum studere oportet circa opportuna ad vitam, vel circa tendentia ad virtutem, vel circa superflua. Omnia enim haec acceperunt ju-

cam, et ab initio constituere, seu popularis mos popularem : et paucorum potentiae accommodatus mos, eam quae consistit in paucorum gubernatione : semper autem melior mos causa est melioris Reipublicae.

Praeterea in cunctis facultatibus et artibus sunt quaedam, ad quae erudiri prius oportet et assuefieri ad earum opera. Itaque manifestum est quod et ad virtutis actiones.

Cum vero unus sit finis civitati toti, clarum est oportere disciplinam quoque esse unam et eamdem omnium, et hujus curam esse publicam, et non privatam, quemadmodum nunc unusquisque curam habet suorum filiorum, privatimque docens, et privatam disciplinam, prout ei videtur, sed oportet publicorum publice exercitationem fieri.

Et similiter non debet quisque civis se suum existimare, sed omnes civitatis : particula enim civitatis unusquisque est, curavero singularum particularum respicere nata est ad curam totius.

Laudari possunt in hoc Lacedaemonii : nam plurimam circa pueros diligentiam faciunt, et quidem publice. Quod igitur lege providendum sit circa disciplinam juventutis, et hoc publice faciendum, patet.

Quaenam vero ista sit disciplina, et quomodo tradenda, latere non debet. Nam nunc quidem in ambiguo est, nec eadem omnes censent juventutem addiscere debere, neque ad virtutem, neque ad vitam optimam. Neque conspicuum est, utrum per intelligentiam magis deceat, vel per animi morem. Impedimentorum quoque respectus considerationem disciplinae conturnat, cum manifestum non sit, utrum exercitatio nostra accommodanda sit ad ea quae sunt utilia ad vitam, vel ad ea quae intendunt ad virtutem, vel ad ea quae ad

dices quosdam. Et de iis quae ad virtutem nihil est concordatum. Etenim virtutem non eamdem mox omnes honorant. Quare rationabiliter diversificantur et ad studium ipsius.

g Quod quidem igitur necessaria utilium doceri non immanifestum : quod autem non omnia divisis liberalibus operibus et illiberalibus, manifestum, quod talibus oportet participare quaecumque utilium facient participantem non banausum. Banausum autem opus oportet putare esse hoc, et artem hanc et doctrinam, quaecumque ad usus et actiones virtutis efficiunt inutile liberorum corpus, aut animam, aut intellectum. Propter quod tales artes quaecumque faciunt corpus deterius disponi, banausas vocamus et mercenarias operationes: non vacantem enim faciunt mentem et depressam.

h Est autem et liberalibus scientiis aliquibus usque ad aliquid participare non illiberale assiduare : valde autem ad perfectionem, obnoxium dictis nocumentis. Habet autem multam differentiam et quod cujus gratia agit quis, aut addiscit : ipsius quidem enim gratia, aut amicorum aut propter virtutem, non illiberale : qui autem ad ipsum agit propter alios, saepe mercenarium et servile utique videbitur agere. Praemissae quidem igitur nunc erudientes eroditiones, sicut dictum est prius, ad utrumlibet se habent.