CAPUT III.

Quanta debet esse multitudo ad convenientem civitatis magnitudinem ?

ANTIQUA TRANSLATIO.

a Quoniam autem prooemialiter dicta sunt, quae nunc dicta sunt de ipsis, et circa alias politias nobis consideratum est prius : principium reliquorum dicere, primo quales quasdam suppositiones oportet esse de futura consistere ad votum civitate.

b Non enim possibile est politiam fore optimam sine moderata abundantia : propter quod oportet multa praesupponi, quemadmodum optantes esse, tamen nihil horum impossibile : dico autem, puta de multitudine civium, et regionis.

c Sicut enim et aliis conditoribus, puta textori, et navifico, oportet materiam existere idoneam existentem ad operationem (quanto enim haec exstiterit praeparata melius, necesse et quod sit ab arte, esse melius), ita et politico et legislatori oportet convenientem materiam existere i donec se habentem.

d Est autem politici successus, primum multitudo hominum, quos, quot, et qua-

LEONARDI ARETINI TRANSLATIO.

Cum vero ista nunc praemissa sint, ac de aliis Rebuspublicis luerit prius a nobis consideratum : de reliquis dicendi initium faciamus, quales aliquas suppositiones esse oportet pro ea civitate, quae maxime secundum votum sit constitutionem susceptura.

Neque enim fieri potest, ut optima sit Respublica, nisi opportune adsint facultate : ex. quo necesse est multa praesupponere, quasi optantes esse, tamen nullum eorum impossibile : dico autem ceu de multitudine civium ac de regione.

Ut enim caeteris artificibus, puta textori, et naviculario, materiam subesse oportet aptam ad opificium (nam quanto melior haec existit, tanto id quod fit ex arte, erit praeclarius), sic gubernatori Reipublicae et legum positori, oportet propriam subesse materiam apte se habentem.

Est autem civilis facultatis primo videre de multitudine hominum, quam les quosdam existere oportet natura : et secundum regionem similiter quantam esse, et qualem quamdam hanc.

e Putant quidem igitur plurimi congruere magnam esse felicem civitatem. Si autem hoc verum, ignorant qualis magna, et qualis parva civitas. Secundum numerum enim multitudinem inhabitantium judicant magnam.

f Oportet autem magis non ad multitudinem, sed ad potentiam aspicere. Est enim quoddam et civitatis opus. Quare potentem maxime hoc efficere, hanc esse maximam, velut Hippocratem non hominem, sed medicum dicet utique aliquis esse majorem differentia secundum magnitudinem corporis.

g Non solum, sed et si oportet judicare respicientes ad multitudinem, non secundum contingentem multitudinem hoc putandum. Necessarium enim forte in civitatibus existere et multorum servorum numerum, et advenarum, et extraneorum. Sed quicumque sunt pars civitatis, et ex quibus constat civitas propriis partibus. Horum enim excessus multitudinis, magnae civitatis signum. Ex qua autem banausi quidem multi numero egrediuntur, armorum autem viri pauci, hanc impossibile est esse magnam : non enim idem magna civitas et multorum hominum.

h Non solum, sed et hoc ex operibus manifestum, quia difficile, forte autem impossibile bene legibus regi eam, quae valde multorum hominum. Earum enim quae videntur politizare bene, nullam videmus existentem remissam ad multitudinem. Hoc autem palam est ex persuasione rationum. Lex enim ordo quidam est, et bonam legislationem necessarium bonam ordinationem esse. Valde autem excedens numerus non potest participare

multos et quales natura esse oportet : de regione quoque eodem modo, et quanta, et qualis esse debet.

Putant plerique magnam esse debere beatam civitatem. Id et si verum est, ignorare tamen videntur qualis parva dicenda sit civitas. Existimant enim magnam ex numero habitantium.

Sed oportet non tantum ad numerum, sed magis ad potentiam respicere. Est enim civitatis opus quoddam : quare quae maxime id efficere potest, hanc existimandum est esse maximam civitatem, ceu Hippocratem non hominem, sed medicum quis diceret esse majorem quam alium, qui magnitudine corporis eum excedat.

Quinimo si ex. multitudine judicandum sit, non ex quavis multitudine id est existimandum. Necesse est enim forsan in civitatibus esse servorum, et i.nquilino- rum, et hospitum, grandem numerum. Sed ex his, qui sunt pars civitatis, et ex quibus civitas constat. Horum enim praecellens multitudo signum est magnae civitatis. Ex qua vero civitate operarii quidem permulti exeunt, bellatores autem pauci, hanc impossibile est esse magnam. Non enim idem est magna civitas et populosa.

Quinetiam re et effectu patet, quia difficile est, et forsan impossibile, ut quae nimium populosa sit civitas, optime gubernari. Earum certe quae bene gubernari dicuntur, nullam videmus in populosam multitudinem esse diffusam. Patet etiam ex rationum fide. Nam lex ordinatio quaedam est, et bonam legis positionem necessarium est esse bonam ordinationem. At multitudo nimium magna non potest recipere ordinationem. Divi-

ordine. Divinae enim utique potentiae opus hoc, quae et hoc omne continet.

i Quoniam quod bonum in multitudine et magnitudine consuevit fieri. Propter quod et civitatem, cujus cum magnitudine dictus terminus existit, hanc esse optimam, necessarium.

k Sed est magnititudinis civitatis quaedam mensura, sicut et aliorum omnium animalium, plantarum, organorum. Etenim horum unumquodque, neque valde parvum, neque secundum magnitudinem excedens, habebit suam potentiam : sed aliquando quidem totaliter erit privatum natura, aliquando autem prave habens : puta navis palmi quidem non erit navis omnino, neque duorum stadiorum : ad aliquam autem magnitudinem veniens, quandoque quidem propter parvitatem pravam faciet navigationem, quandoque autem propter excessum.

I Similiter autem et civitas quae quidem ex. paucis valde, non per se sufficiens (civitas autem per se sufficiens) : quae autem ex malitis valde, in necessariis quidem per se sufficiens sicut gens, sed non ut civitas : politiam enim non facile existere. Quis enim dux exercitus erit valde excedentis multitudinis, aut quis praeco non magnae vocis ?

m Propter quod primam quidem civitatem necessarium esse eam, quae ex tanta multitudine, quae prima multitudo causa per se sufficiens est ad vivendum

bene, secundum politiae communionem.

n Contingit autem et eam quae excedit secundum multitudinem, esse majorem civitatem. Sed hoc non est, sicut diximus infinitum. Quis autem sit excessus terminus, ex operibus videre facile o Sunt enim actiones civitatis, horum

nae enim potentiae id opus esset, quae et hoc totum continet.

Cum et bonum quidem in multitudine ac magnitudine consuevit fieri. Quapropter et civitatem illam, cujus cum magnitudine dictus terminus existit, optimam esse, necesse est.

Sed est quaedam mensura magnitudinis civitati, quemadmodum et aliorum omnium animalium, plantarum, instrumentorum. Nam horum singula neque parva nimium, neque magnitudine excessiva, suam potentiam retinebunt : sed aut destituta erunt omnino a natura, vel male se habebunt : ceu navis unius palmi, non erit penitus navis,neque duorum stadiorum : sed si processerit ad aliquam magnitudinem, quandoque propter parvitatem male faciet navigationem, quandoque propter excessum.

Ita et civitas si exmimiurn paucis sit, non est per se sufficiens : sin ex nimium multis, sufficiens quidem in necessariis erit, ut gens, sed non ut civitas : Rempublicam enim non facile est in illis constitui. Nam quis dux esset tam excessivae multitudinis, aut quis praeco non stentorius ?

Quocirca necesse est primam esse civitatem illam, qua) ex ea multitudine constat, quae multitudo prima per seipsam sufficiens sit ad bene vivendum in civili societate.

Recipitur vero, ut ea quae multitudinem hanc excedit, sit major civitas. Sed hoc non. est, ut diximus, infinitum. Quae vero sit hujus excessus determinatio, ex operibus intelligi faciliter potest.

Sunt enim actus civitatis imperantium quidem principantium, horum autem subditorum : principantis autem opus est jussio, et judicium. Ad judicandum autem de justis et ad distribuendum principatus secundum dignitatem, necessarium cognoscere invicem cives quales quidem sint : tamquam ubi hoc non accidit fieri, prave necesse fieri quae circa principatus et judicia. Circa utraque enim, non justum proprio impetu agere : quod quidem In ea quae valde multorum hominum, existit manifeste.

p Adhuc autem extraneis et advenis facile transumere politiam : non enim difficile latere propter excessum multitudinis.

q Palam igitur, quod iste est civitatis terminus optimus multitudinis maximus excessus ad AdminBookmark vitae facile conspi-

cabilis. De magnitudine quidem igitur civitatis determinatum sit hoc modo.