COMMENTARIUS IN CAP. X.

In hoc capitulo determinat dubitationes circa praedicta. Et dividitur in tres partes, secundum tres dubitationes quas inducit. Primo enim quaerit, utrum melius sit civitati regi Rege vel lege. Secundo, utrum melius sit Regem robur habere ab cogendum inobedientes, vel non, ibi (litt. r), Habet autem dubitationem et de potentia, etc. Tertio quid proprie regnabile sit in unaquaque politia, ibi (litt. il), Primo autem determinandum, etc.

vitalibus vel non, et quibus et quomodo, in hunc modum determinatum sit.

Cum vero tres dixerimus esse rectas gubernandi species, harum vero necessarium sit eam esse optimam, quae ab optimis gubernetur : talis autem est in qua contingit aut unum aliquem omnium, aut genus totum, aut multitudinem virtute praestantem gubernare eos qui gubernari valeant, ad cain vitam quae sit maxime expetenda : et in primis libris ostensum est necessarium esse ut sit eadem virtus boni viri, et civis optimae civitatis : patet quod eodem modo, et per eadem fit vir bonus, et civitatem statuet quis ab optimis gubernari, vel a rege.

Itaque eadem fere disciplina et iidem mores facient studiosum virum, qui facient civilem et regium.

His determinatis, conandum jam erit de optima Republica dicere, quemadmodum fiat, et quomodo constituatur. Nam necesse est de illa convenientem considerationem facere.

Circa primum duo facit. Primo enim ostendit, quod lege non potest gubernari civitas : eo quod universalis et universalium est. Secundo objicit in contrarium, ibi (litt. c), At vero et illum sermonem, etc.

a Dicit ergo primo, quod homine non melius gubernatur civitas quam lege : quia homo passionibus subjacet, et saepe deducitur ita, amore, et hujusmodi, quod gubernationi civitatis non competit. Et hoc est : Principium autem inquisitionis est hoc, utrum expedit magis ab optimo viro regi, supple, civitatem, vel ab optimis legibus ?

b Et ponit rationem, quod ab optimo viro, ibi, Videtur itaque putantibus expedire, a Rege regi, id est, ab optimo viro. Cujus dat rationem, ibi, Universale solum leges dicere, supple, videntur, sed non ordinare ad ea quae eveniant, scilicet in particularibus casibus, tam in communicationibus quam in distributionibus, in quibus quotidiana requiritur experientia quam legislator considerare non potuit : unde videtur quod melius sit regi viro quam lege. Et concludit, ibi, Quare, id est,propter quod in quacumque arte, scilicet activa, vel factiva, principari secundum litteras, id est, scriptas leges, miserum. Et causam reddit in V Ethicorum, ubi dicit quod humana ad unam communem regulam redigi non possunt, sed est in eis sicut in regula aedificationis Lesbiae. Lesbia autem insula est, in qua lapides omnes indolabiles sunt ad regulam : propter quod incolae adinvenerunt quod sit plumbea regula, ut cum lapis non posset redigi ad rectitudinem regulae, regula curvetur ad lapidem, ita quod non sit enormis excessus.

Et quod dixit, probat per exemplum, ibi, Et quidem in aegypto post tertium diem movere licet medicis : si autem prius, in suo periculo, scilicet medici. Intendit dicere, quod sic est in regimine civitatis, sicut in regimine corporis : in infirmitate enim corporis si est infirmitas in sanguine qui putrescit continue, intelligit medicus morbum omni die et omni hora : si ex phlegmate, intelligit ex putrefactione continua non interpolata : si ex cholera, movebit infirmum in tertium diem : si ex melancholia, movebit in quartum : et sic statuerunt aegyptii, quod medico non liceret movere infirmum ad aliquam diem per diaetas et curam, nisi post tres dies : quia tunc expertus est motus omnium humorum : et si ante movet eum secundum alterationem curae et diaetae, facit hoc in suo periculo : quia tunc non operatur secundum artem. Similiter videtur esse in politiis : unde sequitur : Manifestum igi-tur, quod non est quae secundum litteras, id est, scriptas leges, et leges, scilicet universales, optima politia, propter eamdem causam, scilicet quia ut dictum est, actus humani sunt secundum particulares casus emergentes, in quibus saepe oportet civitatem de regimine in regimen transferri.

c Deinde cum dicit, At vero et illum sermonem, etc. statim vadit in oppositum. Et est secunda pars primae partis, in qua duo facit. Primo enim ponit rationes quibus probatur melius esse regi lege quam Rege. Secundo circa hoc objectionem quorumdam excludit, ibi, (lilt.d), Sed forte dicet illique aliquis, etc.

In primo ponit rationem prius dictam, scilicet quod homo vincitur et movetur passionibus quibus impeditur a bene regendo. Et hoc est : At vero et illum sermonem universalem oportet existere principibus, scilicet regibus et aliis. Sermo autem iste est : Valentius autem cui non adest quod passionale omnino, (quam cui connaturale, supple, est passionibus abduci. Legi quidem igitur hoc non inest, scilicet quod passionibus abducatur, humanam autem animam necesse hoc habere omnem. Ratio talis est. Quodcumque a recto abduci est impossibile, rectius dirigit quam quod passionibus abducitur : lex passionibus non subjacet, et omnis humana anima passionibus subjacet : ergo rectius dirigit lex quam homo.

d Deinde cum dicit, Sed forte dicet utique, etc. excludit responsionem quorumdam, dicens : Sed forte dicet utique aliquis, ut contra hoc consiliabitur, supple, Rex, de singularibus melius, supple, quam lex : et sic melius est regi Rege quam lege.

e Et objicit contra hoc, ibi, Quod quidem igitur necesse est ipsum esse legislatorem, scilicet Regem, et ponere leges secundum quas dirigit id quod consilio in-

venit, palam, id est, manifestum, supple, est, et sic adhuc lege gubernatabitur civitas, sed non dominos, supple, oportet constituere roges : quia transgrediuntur sicut homines passionibus subjecti : quoniam de aliis oportet esse dominos. Et subdit quae sint illa, sibi, Quaecumque non possibile legem judicare vel omnino vel bene. Cujus causa est, quia sunt circa particulares actus, qui novis emergentibus casibus continue occurrunt in civitate. Et sic determinatio redit ad hoc, quod civitas optime regitur lege, nisi sint novi casus particulares, in quibus dominium confertur principi ad judicandum secundum suum arbitrium. Et circa hanc determinationem statim movet dubium, utrum melius sit hoc committere communitati civitatis, vel uni alicui, et objicit ad utrumlibet, primo quod melius sit committere civitati : et ordinat sic quaestionem, ibi, Utrum oportet unum optimum principari vel omnes.f Etenim nunc convenientes, scilicet in civitate, disceptant, et consiliantur ad invicem, et judicant, scilicet secundum consilia inter se inventa : et haec omnia videntur facere ad hoc quod melius sit committere communitati quam uni. Et dat causam ibi, Haec autem sunt judicia omnia de singularibus, quae communitas ex. consuetudine judicat senatorum et consulum civitatis. Et ex hoc arguit, ibi, Secundum unum quidem igitur comparatus quicumque forte deterior, est communitate scilicet, quia multi praevalent uno, sicut in ante habitis probatum est. Et ponit rationem, ibi, Sed est civitas ex multis, sicut concaenatio, id est, coena ex multis collecta, comportata, id est, a multis dantibus symbola, pulchrior, supple, est, una et simplici : quia multis dantibus symbola multa congerunt in diversis ferculis : sicut dicitur in coena Regis Assueri, in qua unusquisque dedit secundum suam dignitatem 1. Et

infert, ibi, Propter hoc et judicat melius turba multa quam unus quicumque : sicut et melius disputabitur omnis quaestio a multis quam ab uno.

g Et de hoc ponit aliud exemplum, ibi, Adhuc magis in differens quod multum, quemadmodum aqua amplior : et est sensus : id quod multum est, magis tendit in differens, id est, in differentes rationes et persuasiones. Et dat exemplum : Quemadmodum aqua amplior, supple, in plura dividitur quam simplex. Et adaptat, ibi, Sic multitudo paucis magis in differens, id est, consilio et ratione plura invenit differentia ex quibus colligitur optimum consilium.

Deinde cum dicit, Uno autem ab ira, etc. ad idem inducit aliam rationem magis ex propriis : quia scilicet facilius corrumpitur unus quam multi. Uno autem ab ira obtento, vel aliqua alia passione tali, necessarium corrumpi judicium, supple, est. Unde Poeta : " Ira impedit animum ne possit cernere verum. " Ibi autem, scilicet in multitudine, habent difficile simul omnes impetu, supple, irae vel alterius passionis, ferri et peccare. Sed quia posset dici, quod in multitudine plures sunt iracundi, occurrit dicens, ibi, Sit autem multitudo talis et talium, qui liberi, scilicet a passionibus sint, nihil praeter legem agentes, nisi de quibus necessarium deficere ipsam, scilicet legem, et hoc in quibusdam particularibus casibus.

h Et obviat ad hoc respondendo, et solvit, ibi, Si autem non hoc facile, scilicet invenire talem multitudinem, in multis, tunc , supple, quaeratur, si plures sint boni viri et cives, in multitudine scilicet, qui secundum rectam rationem cives sint, utrum unus magis incorruptibilis princeps, vel magis plures quidem numero, supple, sint incorruptibles, boni autem viri, supple, sint magis incor- ruptibiles quam unus ? an palam, quod plures, supple, sint magis incorruptibiles quam unus ?

i Et statim ostendit aliud periculum quod est in pluribus, ibi, Sed hi quidem, scilicet plures, seditiones facient, unus autem sine seditione. Et sic iterum videtur melius uni committere quam multis. Et iterum contra hoc objicit, ibi, Sed ad hoc, id est, contra hoc, conlraporiendum forte, supple, est quod studiosi secundum animam, supple, sint illi plures, sicut et ille unus, et non passionibus subjecti.

k Et ex hoc concludit quod principatus plurium bonorum virorum, qui aristocratia dicitur, melior erit regno unius. Et hoc est : Si itaque plurium quidem principatum, bonorum autem virorum omnium, aristocratiam ponendum, supple, sit, sicut dicitur in VIII Ethicorum, eum autem qui unius, scilicet principatum, regnum, supple, sit ponendum, ut ibidem dicitur, eligibilior utique erit in civitatibus aristocratia, quam regnum (et cum potentia et sine potentia existente principatu), cujus tamen contrarium in VIII Ethicorum dictum est, scilicet quod " optima politia sit regnum." Et contra hoc iterum opponit. Primae enim civitates regebantur rege, et non aristocratia. Et hujus assignat causas, ibi, Si sit accipere plures similiter, scilicet secundum virtutem difficile.

I Et propter hoc forte Rege regebantur prius, civitates scilicet, quia rarum erat invenire viros plures multum differentes secundum virtutem, supple, ab aliis, sed unus facilius inveniebatur. Et hujus assignat etiam aliam causam, ibi, Aliter, quia et tunc parcas habitabant civitates, ad quarum regimen sufficiebat unus. Et tertiam causam ponit, ibi, Adhuc alitem a beneficio instituebant reges, quod quidem, scilicet beneficium, opus est bono-

rum virorum. Et hoc videtur Dominus tangere Luc. (XXII, 25), ubi dicitur, quod Reges gentium dominantur eorum: et qui potestatem habent super eos, benefici vocantur.m Qualiter autem successu temporis ad hoc corrupti sunt, ostendit subdens, ibi, Quoniam autem evenit, supple, successu temporis, fieri multos similes ad virtutem, non adhuc sufferebant, supple, unum regere, sed quaerebant commune aliquid, et politiam instituerunt, scilicet quae vocatur aristocratia, id est, principatus virtuosorum.

n Deinde cum dicit, Quoniam autem deteriores, etc. ostendit ex hoc qualiter declinaverunt in oligarchiam, dicens : Quoniam autem deteriores facti, supple, sunt postea opulenti facti sunt a communibus, id est, a rebus communitatis, hinc rationabile, supple, est, factas esse oligarchias, id est, principatus paucor umet divitum. Et ponit rationem, ibi, Honorabiles enim fecerunt divitias.

o Et subdit qualiter ex eis declinaverunt in tyrannidem, ibi, Ex iis autem, scilicet oligarchiis, primo in tyrannides transmutabantur : opprimebant enim populum, et deprimebant facultates, ut ditati dominarentur.

p Ulterius dicit, quod ex tyrannidibus mutabantur in democratiam, ibi, Ex tyrannidibus autem in democratiam, supple, transmutabantur. Et ponit causam quomodo sic politiae processerunt, ibi, Semper enim ad pauciores ducentes, scilicet principatum, propter turpe lucrum, supple, primo fecerunt Regem, deinde paucos bonos, postea paucos divites et potentes, deinde tyrannos non nisi turpis lucri gratia regnantes. Et ut hoc civitates a se excluderent, fortiorem ipsam multitudinem fecerunt, scilicet civitates, ut consurgeret, scilicet ipsa multitudo contra tales, et, supple, sic, fierent democratiae, id est, principatus populi. Et subdit: Quoniam in hac politia plus perdurabant quam in aliis. Quoniam autem et majores accidit esse civitates, scilicet postea quam in principio, forte neque facile jam fieri politiam aliam praeter democratiam. Et hoc quia populus gaudet esse in libertate.

q Deinde cum dicit, Si vero aliquis ponat, etc. in fine quaestionis primo ponit aliquam objectionem contra eos qui dicunt regnum esse optimam politiam, et dicit : Si vero ponat aliquis optimum civitatibus a rege regi, quomodo se habebunt quae de natis, id est, regum filiis? Utrum etiam secundum genus oportet, et, id est, etiam regnare, scilicet ut patri succedat filius ? Et ostendit hoc nocivum, ibi, Sed genitorum, id est, filiorum, quales quidem contingunt, supple, esse, nocivum, supple, est regnare.

Secundo, ibi, Sed non tradet, etc. opponit etiam in contrarium ponens responsionem quorumdam, et dicit : Sed, supple, dicet aliquis, non tradet Dominus existens, scilicet Rex bonus, natis, supple, malis, regnum. Et huic responsioni obviat, ibi, Sed non facile adhuc hoc credere. Et dat rationem, ibi, Difficile enim, supple, est hoc, et majoris virtutis quam secundum humanam naturam : naturale enim plus est diligere filium, etiam malum, quam extraneum, etiam bonum.

r Habet autem dubitationem, etc. Hic incipit secunda dubitatio, in qua quaerit, quam potentiam oportet dare Regi ad cogendum subjectos. Et dividitur in tres partes. Primo enim quaerit, quae potentia danda sit Regi cuicumque. Secundo, utrum naturale sit Regem super aequales constitui, qui secundum voluntatem regat, ibi (litt. u), De vocato autem omnimode regno, etc. Tertio, utrum melius sit principari secundum leges scriptas, vel utrum

secundum aequalissimas sententias inventas a principibus, ibi (litt. z), Secundum eamdem autem rationem, etc.

Est ergo prima quaestio, quam oportet adjungere Regi potentiam ad cogendum inobedientes. Et hanc solvit per distinctionem. Quod Rex aut regit lege, aut voluntate. Si lege, oportet ei dare potentiam qua quisque cogatur ad legis observationem : si voluntate, tunc periculum est dare tantam potentiam, quod possit occidere bonos quando vellet : sed danda est ei tanta fortitudo ut uno vel pluribus plus possit, paucis tamen , sed nullo modo tanta, quod possit plus in multitudine, propter periculum. Et haec est tota sententia primae partis.

Dicit ergo primo : Habet autem dubitationem, et, id est, etiam de potentia. Et explanat de qua potentia, ibi, Utrum oportet habere regnaturum, scilicet in civitate, robur, ex militia scilicet, aliquod circa ipsum. Et subdit ad quid, ibi, Quo possit cogere non volentes obedire, aut qualiter contingit principatum dispensare. Haec quaestio surgit ex fine decimi Ethicorum, ubi dicit Aristoteles , quod persuasivus sermo in talibus non sufficit, sed oportet adesse coactivum. Et concordat cum eo quod dicitur Eccli. (vii, 6) : Noli quaerere fieri judex, nisi valeas virtute irrumpere iniquitates. Et quia dupliciter dispensatur regnum, scilicet secundum legem, et secundum voluntatem, subdit dicendo, ibi, Si enim, id est, quamvis enim secundum legem sit dominus, nihil agens secundum suam voluntatem praeter legem, tamen necessarium existere ipsi potentiam qua custodiat, id est, custodiri faciat, leges: et hoc propter dictam causam, scilicet quia sermoni persuasive oportet adesse coactivum, propter malitiam populi.

s Deinde cum dicit, Forte quidemigitur, etc. incipitdetermiiiare quaestionem istam: et determinat, sicut dictum est, dicens : Forte quidem igitur quae circa regem talem, non est difficile determinare, scili- cet in eo qui dispensat regnum secundum legem. Et dicit quomodo, ibi, Oportet enim ipsum habere potentiam coactivam , scilicet qua cogat inobedientes : esse autem tantam potentiam, ut sit ea (ablativi casus) quae singulorum et unius et simul plurium major : ea autem quae multitudinis minor. Et hujus ratio est : Quia potest perverti Rex, et tunc bonum est quod multitudo praevaleat ei : aliter enim perverteret civitatem. Et hoc probat a consuetudine Antiquorum, ibi, Quemadmodum Antiqui custodias dederunt quando praefecerunt civitati quemdam quem vocabant aesymnetam, vel tyrannum, scilicet qui reprimeret insolentias Regum et majorum. Quia sicut dicitur Esther (III, 8) ad Assuerum qui optime regnabat : Optime nosti, quod non expediat regno tuo ut insolescat per licentiam. Et propterea etiam dicendum, quia bene rexit, continue habuit circa se Cerethi et Phelethi legiones, qui interpretantur occidentes et vivificantes : quia obedientes tuebantur in vita, transgressores autem puniebant. Ad Hom. (xiii, 3 et i) : Vis autem non timere potestatem ? Bonum fac ;et habebis laudem ex illa. Si autem male feceris, limc: non enim sine causa gladium portat, ad vindictam malefactorum , laudem vero bonorum . Et hoc idem probat per aliud exemplum, ibi, Et Dionysio, scilicet Siculorum tyranno et regi, quando petebat custodias, a Siculis scilicet, consuluit quidam, scilicet sapiens, Syracus cinis, quae fuit principalis civitas regni sui, dare tot custodias, scilicet quod essent singulis, aut uno pluribus paucis fortiores, minus autem potentes multi tu dine.

i Deinde cum dicit, De rege autem qui secundum suam voluntatem, etc. accipit alteram partem, scilicet de Rege dispen-

sante regnum secundum voluntatem : et determinat etiam de illo, dicens : De rege autem qui secundum suam voluntatem omnia agat, sermo instat nunc, et facienda consideratio, scilicet quae custodia danda sit illi. Et quare oportet specialiter de hoc determinare, dat rationem, ibi, Qui quidem enim dicitur secundum legem rex, id est, dispensans regnum secundum legem, non est species regni, sicut diximus, scilicet in VIII Ethicorum, ubi dictum est regnum esse optimam politiam, corrumpi autem in pessimam. In omnibus enim generaliter, supple, politiis, contingit esse ducatum exercitus perpetuum, etille dicitur esse regnum, sicut in praecedenti capitulo de distinctione regnorum dictum est, puta in democratia et aristocratia. Et ponit in exemplo particulari, ibi, Et multi, scilicet in provinciis et civitatibus, faciunt unum dominum dispensationis, qui communi nomine dicitur rex. Talis enim quidam principatus est, et, id est, etiam circa Epidamnum (provincia quaedam est in Graecia) et circa Opunta, quae est pars quaedam illius provinciae. Unde sequitur : Opunta autem circa aliquam partem minor est, id est, minorem Opuntini faciunt dominum dispensationis, qui tamen aliquo modo etiam rex dicitur.

u Deinde cum dicit, De vocato autem omnimode regno, etc. secunda particula istius partis, in qua quaerit utrum in quolibet modo regni, dominus dispensationis possit esse rex secundum voluntatem principans, et dicit: De vocato autem omnimode regno, id est, quocumque modo dicatur regnum (hoc autem est in quo rex principatur omnibus secundum suam voluntatem) dicendum, scilicet quam potentiam et quod robur oportet eum habere. Et objicit adhuc quod nullum ro- bur debet habere talis rex, nec debeat esse dominus, ibi, Videtur autem quibusdam neque secundum naturam esse, quae omnes fecit aequales, quod dominus sit communium civium unus, ubi consistit ex similibus, id est, aequalibus, civitas. Et hoc est quod dicit Gregorius, quod " contra naturam est superbire, hominem homini velle praeesse ".

x Et ponit rationem, ibi, Similibus enim natura idem justum necessarium, supple, esse, et eamdem dignitatem secundum naturam, supple, est, esse : et ideo nullus inter tales dominari debet aliis. Et ad hocinducit similia,ibi, Quare, id est, propter quod siquidem inaequales, scilicet in complexione et compositione corporum, aequale alimentum vel vestimentum habere nocivum corporibus : sic habent et quae circa honores, scilicet quod aequalibus natura inaequales dantur honores, supple, erit nocivum. Similiter et inaequales, supple, natura, aequales accipere honores, erit etiam nocivum et contra ordinem naturae : aequalibus enim debentur aequalia, et inaequalibus inaequalia.

y Et ex hoc infert, ibi, Propter (quod quidem nihil magis principari, quam subjici justum est et vicissim, tales scilicet, aequaliter enim se habent ad invicem et aequali justo et dignitate pollent. Igitur eodem modo, supple, se habent ad. invicem, et idem est ordo inter eos ad principandum et subjiciendum. Hoc autem jam lex : ordo enim lex, et inter eos non est ordo nisi aequalitatis. Et ex hoc concludit, ibi, Legem igitur principari eligibilius magis quam civium unum aliquem.

z Deinde cum. dicit, Secundum eamdem autem rationem, etc. intrat in aliam quaestionem., scilicet utrum melius sit principari secundum leges scriptas vel secundum aequissimas sententias inventas a principibus, et est tertia pars hujus. Dicit ergo : Secundum eamdem autem rationem hanc utique, si aliquos, scilicet de civibus principari melius, supple, est, cum omnes sint aequales, hos instituendum, scilicet ad principandum., servatores legis et ministros legum, scilicet qui legi obediunt et ministrant ad ejus observantiam. Et ostendit necessitatem ad hoc compollentem, ibi, Necessarium enim esse quosdam principatus, scilicet qui sint domini dispensationis communicationum, sed non hunc unum esse aiunt justum similibus existentibus omnibus, id est, dicunt non esse justum quod omnibus similibus existentibus unus sit dominus.

aa Secundo, ibi, At vero quaecumque, etc. adversatur seu vadit in oppositum : quia multa sunt quae lex non determinat, quae emergunt continue : unde dicit : At vero (adversativa conjunctio) quaecumque non videtur posse determinare lex, neque homo utique poterit nota facere : quia hominis non est aequali sibi posse legem ponere. Et quid debeat in talibus, subdit : Sed universale lex instituit reliqua, scilicet quae circa particularia variantur, justissima sententia judicare, et disponere principes, supple, habent. Propter quod etiam principes et legum observatores necessarii sunt. Et ideo in hac secunda parte hujus secundae partis quaerit quid in talibus sit judicativuni vel dispensativum justi, utrum intellectus vel lex. Et hoc est : Adhuc autem omnia, supple, de lege judicanda, dirigere dant, scilicet legi, quodcumque videbitur tentantibus, scilicet quia dijudicare, melius esse secundum legem Potysisi, scilicet talis Philosophi qui hoc dixit.

bb Et ponit dictum, ibi, Qui quidem intellectum jubet principari Deum. Hu-

jus causa ponitur in .X .Ethicorum, ubi dicit quod intellectus solus est divinum in nobis. Et addit adhuc de dicto Potysis, ibi, Qui autem hominem jubet, supple, principari, apponit et bestiam. Et subdit rationem. Quando enim concupiscentia tale, scilicet bestiale, et furor principatum habuerit, qui etiam est bestialis, tandem et optimos viros interimet, scilicet sicut bestia. Et ex hoc concludit, ibi, Propter quod quidem sine appetitu, supple, bestiali, intellectus, supple, adeptus, lex est, scilicet secundum quam quis debet principari.

cc Et quia posset aliquis objicere quod in artibus operativis, sicut in medicina, aliquando utilius est operari secundum experta quam secundum artem scriptam, obviat, et dicit, ibi, Exemplum autem artium videtur esse falsum. Et dicit quid : Quod secundum litteras, id est, scripta, medicari sit pravum. Unde etiam actor medicinae dicit quod non oportet multum attendere si aliquis praeter rationem artis curatur, aliquando enim potius casu quam arte : sicut fit in experimentis quae vocantur experimenta.

Deinde cum dicit, Sed et eligibilius, etc. probat per simile, quod licet aequale justum sit inter cives, et aequales sint in dignitatibus honorum, tamen eligibilius est eum in principatu ponere et ad regnum sive dominium dispensationis elevare, qui scit et habet in promptu leges, quam alium : et quod eligibilius est tales plures ponere quam unum. Et hoc probat duobus exemplis, scilicet exemplo medicorum, et exemplo exercitia docentium pueros. Et circa hoc tria facit usque in finem istius partis. Primum est quod eligibilius est uti habentibus artes. Secundo determinat in quibus haec quaestio (scilicet utrum melius sit civitatem regi lege vel viro bono) tenet, et in quibus non, ibi (litt. hh), Sunt autem ei nunc de quibusdam, etc. Tertio movet dubium circa determinationem, ibi (litt. kk), Sed forte in aliquibus, etc.

Ratio quam primo inducit, est haec : Eligibilius est uti habentibus artes : quia illi secundum rationem et intellectum artis operantur, et nihil faciunt propter passionem cupiditatis vel alterius passionis : quia in talibus, in omnibus dirigit divinus intellectus. Et hoc maxime necessarium in politicis, quia in eis multa fiunt propter amicitiam, vel propter cupiditatem, vel iram. Et hoc est : Sed et eligibilius uti habentibus artes. Et subdit dictam rationem., ibi, Hi quidem enim propter amicitias nihil praeter rationem faciunt : quod fit propter hoc quod intellectus adeptus divinitus dominatur in eis. Et quia posset aliquis objicere quod medici tales accipiunt mercedes, et sic etiam videntur facere vitium quantumcumque periti sint in legibus. Respondet quod medici non accipiunt nisi curantes. Et hoc est : Sed accipiunt mercedem aegrotos curantes : hoc autem justum est. Qui autem in politicis principantur, multa ad affectum et gratiam consueverunt facere. Et hoc intendit de principantibus secundum voluntatem, non secundum legem : et idcirco necesse est quod lege fraenentur, ne impetu passionum peruertant judicia. Et ostendit hoc in simili, ibi, Quoniam ei medicos, quando suspicantur persuasos ab inimicis perimere propter lucrum, scilicet eos quos habent in cura, tunc eam equae ex litteris, id est, ex arte scripta, curam quaerent utique magis, et ex illa arguunt medicos quod artem non sequuntur.

dd Quod autem plures tales assumendi sint ad judicium, probat per duo dicta similia, ibi, At vero medici aegrotantes inducunt ad se alios medicos : et exercilalores puerorum cum sint in exercitio, inducunt exercilalores disciplinae, ut ad eorum eruditionem melius erudiant. Et dicit rationem, ibi, Tamquam non potentes, supple, sufficienter, judicare quod verum, scilicet per seipsos. Et subdit, Quia iudicarent de propriis et in passione existentes : nemo autem de pro- priis bene judicat, et maxime in passione existens. Impetus enim passionis scilicet affectus ad seipsum, impedit ne videat verum, et abducit eum extra limites mentis. Ex hoc concludit, ibi, Quare palam, quod justum quaerentes, medium quaerunt : et sic dicit in Ethicis : " Medium invenire difficillimum est, facillimum autem declinare a medio : " et ideo assumendum esse scientem leges. Et dicit, quod est illud medium, ibi, Lex enim ipsum medium : determinando enim justum, determinat et medium : quia justum medium est, ut dicit in quinto Ethicorum.

ee Et adducit adhuc rationem fortiorem, quare plures assumendi sunt ad judicium. Cum enim dispensatio politiae sit in actibus particularibus, qui sunt in consuetudinibus hominum, magis attenditur circa eos consuetudo quam lex : consuetudines autem melius sciunt plures quam unus. Et hoc est : Adhuc princiapaliores et de principalioribus, negotiis scilicet, quam hae quae secundum litteras leges, id est, quam scriptae, quae secundum consuetudines. Propter quod etiam dicit in I Metaphysicorum : " Quanta vis consuetudinis sit, leges ostendunt, in quibus consuetudo facit credi apologos, id est, falsas responsiones pro veris accipere. " Quare si, id est, quamvis, iis quae secundum litteras, id est, scriptas leges, homo unus, id est, princeps est securior, quia in particularibus melius dirigit, sed non in iis quae secundum consuetudinem, supple, solus, securior est : quia multi melius sciunt consuetudines multorum.

ff Et quia hae rationes mductae per simile parum suadent, inducit fortiorem, ibi, At vero neque facile prospicere multa unum, supple, est. Et ex hoc ulterius infert, ibi, Oportebit igitur multos esse sub ipso constitutos principes, scilicet qui vocentur ab ipso in partem sollicitudinis, Et hoc est consilium Iethro (Exod. XVIII,

18 et 21 et 22), qui videns judicare Moysen totam multitudinem, dixit : Stulto labore consumeris... Provide autem ex omni plebe viros potentes, et timentes Deum, in quibus sit veritas, et qui oderint avaritiam : et constitue ex eis tribunos, et centuriones, et quinquagenarios, et decanos, qui judicent populum omni tempore. Quidquid autem majus fuerit, referant ad te, scilicet quod vires eorum excedit. Et ex hoc infert, quod si sic necesse est principem multos sub se ponere in partem suae sollicitudinis, melius est ut hoc fiat a principio institutionis politiae. Et hoc est : Quare quid differt hoc a principio, scilicet institutionis politiae mox existere, scilicet quod multis committatur, et non uni, vel unum consistere hoc modo, scilicet qui vocet multos in partem sollicitudinis?

gg Et hoc idem ostendit ulterius per rationem efficacem, ibi, Adhuc quod et prius dictum est, scilicet in praehabito capitulo de regno. Siquidem vir studiosus, quia melior, principari dignius, supple, est : uno autem, duo boni meliores : sequitur quod melius erit plures principari quam unum. Et hoc probat per proverbium communiter dictum ibi, Hoc autem est quod dicitur, " Simul duobus venientibus, " supple, melius est adjutorium. Eccle. (I V,9 et 11) : Melius est duos esse simul quam unum, habent enim emolumentum societatis suae : si dormierint duo, fovebunlur mutuo : unus quomodo calefiet ? Et adhuc ulterius adducit orationem Agamemnonis, ibi, Ei oratio Agamemnonis, supple, hoc suadet. Agamemnon autem fuit rex magnae Graeciae, ut dicit Hieronymus, id est, illius partis Italiae quae quondam magna Graecia dicebatur. Et ponit orationem, ibi, " Tales mihi sodales, supple, dentur, ut non jam principari justum, " supple, mihi sit super eos, hoc est, qui aequaliter milii digni sint ad principatum.

hh Deinde cum dicit, Sunt autem et nunc de quibusdam, etc. Quia haec quaestio, scilicet utrum melius sit principari learem vel bonum virum, non in omni-

bus tenet, sed in quibusdam, ideo in liac parte ostendit in quibus tenet, et in quibus non. Et est sententia, quod non tenet nisi iis quae lege non possunt comprehendi : quae enim comprehendi possunt lege, non est dubium quin melius ea judicentur, quam homine. Et hoc est: Sunt autem et nunc de quibusdam, supple, causis, principatus judicio dominantes, sicut judex, scilicet qui dominus est dispensationis, de quibus lex non potest determinare : quia in particularibus sunt, lex autem non. respicit nisi universale justum. Quoniam de quibus potuit, supple, lex determinare, nullus dubitat de iis tamquam non utique lex optime praeceperit et judicaverit : et haec etiam secundum legem optime judicabuntur. Et subdit de aliis, ibi, Sed quoniam haec quidem contingit comprehendi legibus, haec autem impossibilia : haec sunt, quae faciunt dubitare et quaerere, utrum optimam legem principari eligibilius sit quam optimum virum ? Et ponit rationem dubitationis, ibi, De (quibus enim consiliantur, supple, in talibus, sunt impossibilium lege statuta esse : supple, et ideo, non est illa judicare lege. Non igitur hoc contradicunt : quia quod judicat bonus vir legis peritus, judicat lex, tamquam non necessarium, supple, sit esse hominem, scilicet bonum, judicantem de talibus, scilicet de quibus judicat lex. Et hujus ratio est, quia homo bonus in lege peritus applicat particularibus quod lex praecipit in universali. Et subdit quod in talibus tenet secunda quaestio, scilicet utram melius sit judicari per unum vel per plures? Et hoc est: Sed quod non unum solum, supple, eligibilius est judicare, sed multos. Et ponit rationem, ibi, Judicat enim unusquisque princeps eruditus a lege bene.ii Inconveniensque forte utique esse videbitur, si melius quis percipiat duobus oculis, et duabus auribus judicans, et agens duobus pedibus, et duabus manibus tantum, quam multi multis. Et hoc probat in consuetudine judicantium, ibi, Quoniam et nunc oculos multos monarchae faciunt sibi, et aures, et manus, et pedes, supple, multos faciunt sibi. Et subdit quomodo, ibi, Eos enim qui principatui, supple, congruunt, et ipsius, scilicet principis, amici sunt, faciunt comprincipes. Et quare amicos faciant, ponit rationem, ibi, Non amici quidem igitur existentes non facient secundum monarchae voluntatem : et ideo non assumunt tales ad comprincipandum : si autem amici illius, scilicet monarchae sint, et principatus, supple, etiam sint amici, ita scilicet quod diligant rectitudinem principatus, quoque amicos tales, supple, habet forte, et similes , supple, tot habet. Dicit enim Tullius in libro de Amicitia, quod " amicorum est idem velle et idem nolle : et prima lex \amicitiae est, ut propter amicum non nisi honesta faciamus. " Et quanto plures tales habet, tanto melius reget. Ex. his concludit propositum et quaestionis determinationem, ibi, Quare si hos aestimat oportere principari aequales, et similes, supple, sibi, principari aestimat oportere similiter, sibi scilicet : et haec recta existimatio est.

Deinde cum dicit, Quae quidem igitur dicunt, etc. ponit epilogaiem conclusionem omnium dictorum in hoc capitulo de dubitationibus regni, diceris : Quae quidem igitur dicunt dubitantes adversus regimen, scilicet regni, fere haec sunt. Et dicit fere propter unam dubitationem quam statim movet circa determinata, et solvit. Et est tertia pars hujus partis : et hoc est.

kk Sed forte haec in aliquibus quidem, scilicet politiis, habent hoc modo, scilicet sicut dictum est, in aliquibus autem non sic. Cujus ratio est, et etiam in littera.

tangitur. Quia in diversis communicationibus diversa sunt justa et conferentia. Et hoc est : Est enim aliquid natura despoticum, quae est communicatio domini ad servum, ut in primo determinatum est, et aliquid politicum, scilicet communicatio aequalium et liberorum, et justum et conferens, scilicet aliud in politico et aliud in despotico. Et ab hac communicatione removet transgressiones, subdens : Tyrannicum autem non est secundum naturam, neque aliarum politiarum quaecumque transgressiones sunt, sicut oligarchia, et timocratia. Et subdit quare sunt transgressiones : Haec enim fiunt, quae praeter naturam, scilicet quia fiunt non secundum naturam rationis et intellectus hominis, nec sunt communicationes, sed oppressiones. Sed ex dictis manifestum, supple, est, quod in similibus quidem et aequalibus neque expediens est, neque justum unum dominum esse omnium, neque non existentibus legibus, sed ipsum, scilicet dominum, tamquam sit lex, supple, dominari, neque legibus existentibus. Et addit, Neque bonum bonis, supple, bonum unum dominari, neque non bonis non bonum, neque si secundum virtutem melior sit, nisi modo quodam, scilicet ut cum multis aliis dominetur. Quis autem modus sit, scilicet in quo bonum est unum dominari, dicendum in quarto, Dictum est autem aliqualiter, idest, universaliter, et prius.

II Primo autem determinandum, etc. Hic incipit tertia pars hujus capituli, et quaerit hic, quid sit regnabile. Habet autem duas partes. In prima enim determinat quid sit regnabile, quid aristocraticum, quid democraticum : et diffinit singula. In secunda determinat qualiter haec sint in qualibet politia ad electissimam vitam, ibi (litt. oo), Quoniam autem tres dicimus esse, etc.

Primo igitur diffinit quid sit regnabile, id est, regno aptum, dicens : Primo autem determinandum, est scilicet, quid sit regnabile, et quid aristocraticum, et quiddemocraticum. Et manifestat intentionem quaestionis, ut melius intelligatur quid intendit, ibi, Regnahile quidem igitur est talis multitudo, quae nata est ferre genus superexcellens secundum virtutem ad praesulatum politicum. Et dicitur hic regnabile non a rege, sed regno. Rex enim regnativus est, non regnabitis : et cum regnum sit politia et ordo multorum scilicet, ut habitum est in capitulo de regno, quod regnum est politia multorum nobilium et ingenuorum genere, sub uno viro optimo ordinatorum secundum virtutem, propter hoc dicit hic, quod est multitudo quae nata est ferre genus superexcellens secundum virtutem ad praesulatum politicum, id est, principatum. Princeps enim praesidentiam habet super aliquos. Et dictum est in primo hujus scientiae libro, quod nobilis solo genere non est nobilis, nisi domi, nec est nobilis nisi secundum quid : nobilis autem virtute, ubique et simpliciter nobilis est: et ideo superexcellens secundum virtutem.

Et addit diffinitionem aristocratia., ibi, Aristocratia autem secundum quod est politia multorum, est multitudo quae nata est ferre multitudinem potentem regi principatu liberorum, ab iis qui secundum virtutem praesidibus ad politicum principatum, Aristocratia componitur ab AdminBookmark quod est optimus, et AdminBookmark quod

est potestas : unde multitudo quae vult et nata est regi secundum virtutem et a virtuosis, talis institutio multitudinis et ordo, est politia quae vocatur aristocratia.

Diffiniens autem politicum dicit, ibi, Politica autem multitudo, supple, est, in qua, nata est fieri multitudo politica, civium scilicet, potens principari et subjici secundum legem distribuentem principatus secundum dignitatem opulentis. Opulentis autem addit propter hoc quod in secundo libro, capite de cive, dixerat civem esse, qui ex dignitate et libertate potest participare principatu consiliativo et iudicativo secundum AdminBookmark vitae, id est, per se sufficientiam: per se autem

sufficiens non est nisi opulentus sit, quia aliter propter indigentiam corrumperet judicium.

mm Et quod dixit in universali, per singula exsequitur et exponit, et primo de regnabili, ibi, Cum igitur vel genus totum, vel aliorum, id. est, aliquorum, si non potest esse omnium, unum acciderit esse differentem secundum virtutem, ut excedat illius, scilicet virtus eam, scilicet virtutem quae aliorum omnium, tunc justum est genus hoc esse regale ei dominans omnium, et regem unum hunc, scilicet qui. optimus est in tali genere. Et ponit rationem, ibi, Sicut enim dictum est prius, scilicet capitulo de regno, et etiam in V Ethicorum, non solum sic habet secundum justum, id est, secundum ordinem justitiae, scilicet quod talis regnet, sed etiam hoc quod proferre consueverunt, qui politias instituunt, id est, non tantum ratio justitiae exigit hoc, sed. etiam auctoritas primo instituentium politias hoc probat. Dicunt enim propter virtutem excellentem, hanc politiam quae regnum est, quibusdam attributam fuisse. Et qui Arisiocratias, supple, instituerunt, idem dicunt : et qui oligarchias, supple, instituerunt, cum his concordant : et iterum qui democratias, expone sicut prius. Et ponit rationem eos moventem, ibi, Penitus enim secundum excessum volunt, supple, principari eos, sed excessum non eumdem, imo secundum quod prius dictum est, hoc est, excessum virtutis. Et quia ante dictum fuit excellentes personas debere relegari, excludit hoc subdens, ibi, Neque enim occidere vel fugare, neque relegare utique talem decens est, neque utile universale subjici secundum partem, id est, quod virtuosus universaliter subjiciatur virtuoso secundum partem. Et ponit rationem, ibi, Non enim nata est pars excellere ipsum omne, id est, totum. Ei autem qui tantam excellentiam habet, supple, virtutis, hoc accidit, scilicet quod universalis sit secun- dum virtutem. Et ex hoc concludit propositum, ibi, Quare relinquitur solum obedire tali, debere scilicet, et dominum esse, supple, debere, non secundum partem , sed, sirnpliciler.

nn Deinde subdit epilogum dictorum, ibi, De regno quidem igitur quas habet differentias, et utrum non expediat, civitatibus aut expediat, et quibus, et quomodo, determinatum sit hoc modo,oo Deinde cum dicit, Quoniam autem tres dicimus, etc. determinat qualiter dominatio, sicut regnatio, in qualibet istarum politiarum contingit esse ad electissimam vitam. Secundo repetit quoddam dictum in praehabitis, scilicet quod eadem sit virtus civis et civitatis, ibi (litt. oo, circa medium), In primis autem sermonibus, etc. Tertio continuat dicta dicendis, ibi (litt. qq), Determinatis autem his, etc.

Dicit ergo primo : Quoniam autem tres dicimus rectas esse politias, scilicet Regnum, Aristocratiam, et Democratiam. Et dicit rectas, quia transgressiones non sunt rectae. Et facit comparationem inter rectas, ibi, Harum autem necessarium optimam esse eam, quae ab optimis dispensatur, secundum virtutem scilicet. Et determinat quae sit illa, ibi, Talis autem est, in qua accidit vel unum aliquem simul omnium, supple, esse regem, sicut in regno, vel genus totum, sicut dictum est quod assumit sibi amicos et facit comprincipes, ut multos habeat oculos, multas aures, multas manus, multos pedes, quorum utrumque sit in regno, vel multitudinem, sicut in aristocratia et democratia, excedentem esse secundum virtutem, supple, contingit, iis quidem, civibus scilicet, subjici potentibus, scilicet secundum omnem rationem civium, iis autem principari, supple, potentibus, ad electissimam vitam. Dictum est enim in primo, optimam esse politiam, in qua unusquisque vivit ad. votum ex politia, quae est ordo principantium et subjectorum.

Secundo, ibi, In primis autem sermonibus, etc. repetit ea quae supra dicta sunt, scilicet quod tractatus ut sciatur, sit perfectus, et dicit : In primis autem sermonibus, id est, in secundo, in quo incipit agere de politia, ostensum est, quod eamdem necessarium, supple, est, viri virtutem esse et civis optimae civitatis. Et concludit ex hoc, ibi, Manifestum, supple, est, quod eodem modo ei per eamdem, scilicet politiam, sit vir virtuosus, et civitatem instituet utique quis aristocratizatam, id est, virtute sive ad virtutem ordinatam, et regno gubernatam ad virtutem, scilicet quod optimum est civibus.

pp Postea conclusio sequitur ex praehabitis, ibi, Quare erunt et disciplina, scilicet ad mores, et assuetudines eaedem fere, quae faciunt studiosum virum et quae faciunt politicum, et regale. Quia, sicut

ante dictum est, politicum et regale non est, nisi ex institutione virtutis : et ideo dixit in magnis Moralibus, quod scientia virtutum quae traditur in Ethicis, principium est ad scientiam politicam.

qq Tertio, ibi, Determinatis autem his, etc. his dictis utitur transitu in quo continuat et ordinat dicta dicendis, dicens : Determinatis autem his de politia optima : jam tentandum dicere. Et quid de ea dicendum sit, subdit: Quo nata sit fieri modo et institui. Et. explanat in speciali, ibi, Quomodo necesse, supple, sit utique, scilicet tractantem de ipsa, facturum de ipsa convenientem speculationem, id est, ut speculative tractetur et perfecte et convenienter, quomodo observetur in usu civium secundum singulas differentias communicantium, et quibus legibus statuatur et regatur. Et in hoc terminatur sententia tertii libri.