COMMENTARIUS IN CAP. II.

Finita parte prooemiali, incipit pars exsecutiva, quam incipit dividere secundum artem traditam in parte prooemiali. Unde duo dicuntur in parte ista. Primo enim dicit ex quot et quibus partibus constat oeconomia. Deinde ostendit quod de iis eodem ordine quo dictae sunt, tradendum est : et istae sunt partes istius primi libri, ut scilicet prima sit de despotica, secunda de chrematistica, quae incipit, ibi (cap. 6, a), Totaliter autem de omni possessione, etc. Tertia de nuptiali et paternali simul : et incipit, ibi (cap. 9, a), Quoniam autem tres oeconomicae, etc. in prima, hoc est, de despotica tria

ctiva sunt : quod vero possidemus, activum est. A pectine quidem enim aliquid fit praeter illius usum, a veste vero atque lectica usus solum. Praeterea cum specie differant facere et agere, et indigeat utrumque instrumentis, necessarium est et illa eamdem habere differentiam : vita certe actio est, et non factio, quapropter servis minister est ad actionem, id autem quod possidetur, dicitur quemadmodum et pars ad totum. Pars enim non solum alterius est pars, sed etiam omnino alterius : quapropter dominus servi est dominus solum, sed illius non est, servus autem non solum domini servus, sed omnino illius.

Quae igitur sit natura servi, et quae potestas, ex his patet : qui enim suiipsius non est secundum naturam, sed alterius homo, hic natura est servus, alterius autem est qui possidetur homo existens, res vero possessa est instrumentum ad acquirendum, activum et separabile.

dicit, quorum primum est, quae sit vera despotica. Secundo movet dubitationem super hoc, ibi (cap. 3, a),. Utrum autem est aliquis natura talis, etc. Tertio facit collationem inter contraria dicentes de eo, ibi (cap. 4, a), Quod autem ei qui contraria dicunt, etc. In prima parte quatuor dicit. Primo enim ostendit quod de despotica prius dicendum est, et ex quibus partibus componitur. Secundo removet errorem qui est circa hoc, ibi (in hoc cap. litt, c), Iis quidem enim videtur scientia, etc. Tertio probat hoc per simile, ibi (litt, f), Quemadmodum autem in artibus, etc. Sed quia induxerat de organo factivo et activo, ideo quarto distinguit inter illa, ibi (litt. g), Quae quidem dicuntur organa, etc.

In primo duo sunt. Quia enim omne compositum ex componentibus cognosci tur, ideo primo ostendit ex quibus componitur oeconomica. Secundo dicit, quod eodem modo quo co.mponunt , tradendum est de illis, ibi (litt. b), De tribus iis considerandum, etc.

a Dicit ergo : Quoniam manifestum, ex praecedenti scilicet parte, ex quibus partibus civitas constat, constat enim ex domo et vico, secundum hoc necessarium est primum de oeconomia dicere, et ratio dicti est : quia licet civitas et communicatio civitatis natura prior sit quam domus, tamen generatione prior est domus quam civitas. Et hujus rationem assignat dicens, quod necessarium est primum de oeconomia dicere. Et subdit rationem dicens : Omnis enim componitur civitas ex domibus. Et quia, sicut habitum est, compositum non componitur nisi ex. componentibus, subdit quae sint componentia domus, dicens primo in genere, secundo in specie. In genere autem dicit sic : Domus autem partes ex quibus rursus domus instituta est. Et intelligit de partibus virtualibus, non integralibus, per quas hoc totum quod oeconomia est, perfecte dispensatur et perficitur.

b Deinde enumerat eas in speciali subdens : Dormis autem perfecta ex servis et liberis. Et dicit perfecta : quia domus pauperis imperfecta est, et bovem arantem habet pro servo et ministro. Deinde relinquit propositionem per se notam quam in ante habitis probavit, dicens : Quoniam autem ex minimis, id est, primis componentibus simplicibus, primum unumquodque, supple, compositum quaerendum est : sic etiam faciendum est in oeconomia, quae est scientia dispensativa domus. Et enumerat partes illas, subdens : Primae autem ei minimae paries domus, hoc est, oeconomiae, supple, sunt, dominus ei servus, ei maritus et uxor, ei pater et filii. Et si debeat sciri oeconomia, ex partibus suis scietur. Unde de tribus iis considerandum utique erit, quid unumquodque et quale oportet esse unumquodque istorum. Inter haec enim est communicatio domus, quae diurna et in omnem diem est, ut in ante habitis dictum est. Haec autem, scilicet partes sit gillatini acceptae, sunt despotica, hoc est communicatio servi et domini, quae apud nos dominalis vocatur, et nuptialis communitas vocata, eo quod innominata est proprio nomine viri et foemina conjugatio : apud nos autem dicitur matrimonialis, quae significat viri et uxoris communicationem ad ordinem justitiae redacta in fide thori et spe prolis educandae ad civilem communicationem et provisionem domus : et tertium quod vocatur teletanepia : AdminBookmark autem in Graeco, traditio

ritus est, AdminBookmark autem filius, et est in- structio parentalis ad filios, ut sic scilicet instruantur quod ad civilem valeant communicationem. Enumeratis his partibus ex quibus perfecte dispensantur domus., licet secunda et tertia proprium nomen non habeant, sed ipse haec nomina eis dederit, dicit quod hae tres, quas diximus, sunt partes oeconomiae sive dispensativae domus.

c Et subjungit alteram quae non ex aequo venit in divisionem partium domus, sed est eis subserviens et ad vivere et ad bene, quam vocat chrematisticam, idest, thesaurizativam sive pecuniativam. Et dicit quod in hac sententiae Antiquorum differunt, eo quod quidam dixerunt quod haec est tota oeconomia, quidam autem quod maxima pars illius est : et subdit quomodo istae virtutes se habeant ad invicem ibi, Considerandum est. Et exprimit eam per nomen subdens : Dico autem de vocata chrematistica, quae apud nos vocatur thesaurizativa sive pecuniativa, quae scilicet procurat ut abundent in domo ea quae sunt ad necessitatem familiae, quia sine his non potest esse communicatio domus : unde ex his scitis, scitur tota oeconomia.

d Et subdit determinans ordinem, quo determinandum est de his, ibi, Primum

autem de despotica ei servo dicamus. Haec enim inter quatuor natura prior est : quia servus est organum domini ad communicationem matrimonialem et pa ternalem, et ad acquisitionem eorum quae per chrematisticam habentur. Et determinat modus dicens : Ut et quae ad necessariam opportunitatem, oeconomicae scilicet pertinent, videamus, et ut utique si quid, supple, ex aliorum opinionibus, ad scire de ipsis pertinentibus poterimus accipere, ex praeteritis Philosophorum opinionibus, quid melius sit ex nunc opinatis : saepe enim errores praesentium corriguntur ex superioribus Antiquorum, eo quod in talibus experientia maxime prodest, quae melior et certior est in antiquis quam juvenibus.

d Ponit igitur consequenter opiniones Antiquorum de his, ut sicut dicit in fine primi de Anima, bene quidem dicta accipiamus, male autem dicta vereamur : et hoc ibi, Iis quidem enim videtur scientia quaedam esse despotica, id est, dispensativa servorum, et videtur eis quod una et eadem scientia sit oeconomica ei despotica ei politica ei regnativa, et non differant specie, sed quantitate sola, sicut ducimus incipientes, id est, in principio tractatus istius libri. Et falsitas istius opinionis jam in ante habitis ostensa est. Et subdit falsam Antiquorum opinionem, dicens : Iis autem, id est, quibusdam aliis, supple, videtur, quod despoiizare sit praeter naturam. Et rationem inducunt, quia lege promulgata a principe dicunt hunc quidem esse servum, in bello scilicet servatum, hunc autem liberum : natura autem, id est, naturaliter nihil differre, scilicet servum et liberum. Et propter hoc dicunt quod despotizare, sive servis uti, sit praeter naturam hominis, et non sit justum naturale, ratione subinferentes, violentum esse, et nihil violentum esse naturale. Et arguunt sic : Omnis communicatio humana oeconomica et civilis sive politica est secundum aliquam virtutem naturalem hominis : des- potizare secundum violentiam est, et non secundum aliquam virtutem naturalem hominis : ergo despotizare non est de aliqua communicatione naturali hominis, sive sit oeconomica, sive civilis.

f Hunc ergo errorem oportet primo removere, et ostendere quod despotica, pars oeconomicae est, et secundum naturam hominis. Et ad hoc ostendendum utitur generali propositione pro principio, quae nota est apud omnes. Unde dicit: Quoniam igitur possessio pars domus est, sine qua domus scilicet subsistere non potest : et possessiva pars oeconomiae, supple, erit. Et subjungit rationem dicens : Sine enim necessariis impossibile est vivere: ergo nec bene vivere, quia negato superiori, negatur inferius : et cum omnis communicatio sit ad vivere et bene vivere, sequitur de necessitate quod possessiva sit pars communicationis humanae et naturalis : et cum despotica sit pars possessivae, sequitur ulterius quod despotica est pars communicationis humanae, quae oeconomica dicitur, et naturalis, sine qua nec est vivere nec bene vivere. Major illius syllogismi per se manifesta est. Minorem probat per simile in artibus, scilicet quae architectocinae dicuntur et mechanicae, ibi, Quemadmodum autem determinatis artibus mechanicis, si debeat perfici opus artis secundum artis praecepta, necessarium est existere convenientia organa quibus opus perficiatur, ut in fabrili malleum et forcipem, in aedificativa autem securim, asciam et serram, et praeter hoc artificem, eo quod ista non perficiunt opus nisi mota ab aliquo animato, et artem habente. Ita necesse est oeconomum, cum sit ars dispensandi domum, habere organa sive instrumenta quibus perficiat opus suum.

Deinde cum dicit : Organorum autem, sive instrumentorum, etc. dat aliquam divisionem, per quam probare vult quod despotica sit pars oeconomicae, et supponit unam propositionem pro suppositione, hanc scilicet, quod omne illud ad

oeconomicam pertinet, sine quo possessio non venit ad necessarium usum domus. Organorum autem quae sunt possessio ad necessarium usum domus, quaedam sunt inanimata, ut ager, vinea, securis : quaedam autem sunt animata, quae scilicet motorem habent apud se, et moventur a principio intrinseco, ut servus et ancilia. Et dat exemplum in navigio, sicut est organum gubernatori, gubernaculum quidem inanimatum, nec movetur ad operationem nisi alio movente : prorarius autem qui stat in prora navis et impellit navim ad navigationem, sicut dicit in Ethicis quod Caiypso suasit, ille est organum animatum, sine cujus motu nihil ad operationem movetur organum inanimatum. Et assignat rationem hujus divisionis. Minister enim subserviens praeceptori, in artibus mechanicis est in specie et forma et ratione organi. Ratio enim organi est quod moveatur ad opus ad praeceptum alterius et motum : et cum servus sive minister semper moveatur ad auditum praeceptum domini, et conceptum, et non proprio motu, patet quod servus vel minister sit in organi forma, specie et ratione, sine quo organum inanimatum non venit ad usum propriae operationis. Et hinc patet quod organum inanimatum est res possessa, et quod est ordinata ad vitam in communicatione oeconomicae, et quod possessio ad oeconomicum pertinens est multitudo talium organorum, et quod servus est res possessa animata, et est sicut organum ante organa omnis minister. Omnis enim minister in hoc ministrat, quod ad praeceptum domini organa inanimata, quae possessiones sunt, movet ad usum domus et familiae, ut sufficienter habeant ad vivere et bene vivere. Ex omnibus igitur his concluditur, quod despotica sive dominalis ad oeconomicam pertinet, quia organum animatum. Est autem organum inanimatum, quod nec ad. operationem nec usum venit, nisi per animatum : quia nec ara- tur ager, nec colitur vinea, nec movetur securis, nisi per organum animatum.

Et hoc idem ostendit aliter, ibi, Si enim posset, etc. quia si posset unumquodque organorum inanimatorum, ita quod esset praesentiens et praeconciperet jussum domini, et sic perficeret jussum domini et opus suum ad quod est, tunc posset dici quod servus et minister non essent necessarii, et despotica non esset oeconomiaepars. Et inducit Poetas super hoc dicens : Quemadmodum autem Daedali, id est, poemata quae de Daedalo aiunt, aut sicut poemata Vulcani qui est deus infernalis secundum errorem Antiquorum, cujus tripodas poemata illa dicunt spontaneos et divinos subinduere agones : ita ut per se, sicut animata, tripodiant, hoc est, opus tripodarum perficiant, tunc verum esset quod motore animato non indigeret, sicut est servus vel minister. Sic etiam si pectines textorum per se pecterent et perficerent opus suum, et navicula per se subtegumen supponeret ultro, et plectra citharoedorum per se sine motore ad symphoniam tangerent et moverent chordas, tunc non esset necesse quod exteriorem motorem haberent, et hoc est quod sequitur : si ita esset, nihil utique opus esset architectoribus, id est, principibus in artibus mechanicis, instrumentorum, id est, de ministris (genitivus pro ablativo). Nec opus esset dominis servorum, id est, de servis, per eumdem modum constructionis.

g Hoc idem vult ostendere per aliam divisionem istrumentorum. Unde subdit: Quae quidem dicuntur organa, factiva illa organa sunt, res possessa, et haec sunt activa aliquando et operationum, et aliquando sunt usus tantum. Verbi gratia : ex pectine quidem enim textoris aliquid fit praeter pecten et praeter usum ipsius : operatio enim distinguendi et complanandi et ordinandi fila in tela fit ex pectine, quae nec est pecten, nec usus poctinis : sed

ex vestitu ei lecto non quaeritur operatio constituens aliquid aliud, sed usus tantum, scilicet jacendi et induendi. Organa igitur ex quibus quaeritur operatio ad aliquid faciendum quod ad usum domus pertinet, extrinseco indiget motore, sine quo ad operationem propriam et usum domus non proficiunt: ergo et ista quae movent ea ad operationes, ad usum domus pertinent: et sic despoticum pertinet ad oeconomiam. Hoc adhuc aliter probat, ibi, Adhuc quoniam differunt factio, etc. Actio enim, ut dicit Gregorius Nyssenus, est uniuscujusque proprius et naturalis actus. Factio autem est operatio in materia extrinseca, sicut ipse Aristoteles dicit in VI Ethicorum : propter quod actio et factio indigent ambae organis propriis necessario, et ex organis habent differentiam. Vita autem actio, non factio est. Est enim vita, ut dicitur in libro de motu cordis, motus continuus ab ente quieto. Et Avicenna dicit, quod vita est actus continuus animae in corpus : propter quod etiam diffinitur anima, quod est principium et causa talis vitae. In actione ergo non exigitur minister per quem fiat actio : in factione autem exigitur, quae exigit instrumenta sese non moventia, sed ab alio mota : propter quod etiam servus in oeconomicis minister est eorum quae pertinent ad factionem, et non ad actionem. Cum igitur factio ad oeconomiam pertineat, sequitur etiam quod despotica, quae est scientia utendi servis, pars est oeconomiae. Ad idem adhuc inducit, sic dicens : Res autem dicitur possessa quemadmodum dicitur et pars, id est, ad alterum : quod quidem enim pars est, supple, sub ratione partis, non solum alterius est per relationem, sed etiam simpliciter est: est enim membrum in toto : similiter res possessa simpliciter est: propter quod cum despotes sive dominus dicatur relative ad servum, ad convertentiam relativa dicendo, per eumdem casum dicetur quidem dominus servi dominus solum : et despotes, servi despotes solum. Et non sequitur ex hoc quod dominus sive despotes simpliciter sit servi: quia hoc falsum est: non est enim possessio sua, licet relative dicatur ad ipsum. Cum autem e contra dicitur servus domini sive despotis, non dicitur tantum relative ad ipsum, sed dicitur servus domini sive despotis, quia simpliciter et omnino est servus sicut res possessa,

h Unde ponit epilogum omnium dictorum de despotico principatu, ibi, Quae quidem igitur natura servi, et quae virtus in oeconomicis, ex his, supple, quae dicta sunt, manifestum. Et colligit ea in summa subdens : Qui enim non suiipsius naturam (ablativi casus) id est, per sufficientiam providentiam naturae : sed alterius homo est, ad quem oportet eum in regimine vitae respicere, iste natura servus est. Res autem possessa aut servus est qui alterius homo est : sed in hoc differunt quod res possessa est organum factivum, servus autem vel minister organum activum subserviens et ministrans ad factionem ejus quod factivum est. Differunt etiam in hoc quod organa factiva separata sunt a suis moventibus, servus autem et minister motorem suum, id est, animam, habent conjunctum sibi, per rationem enim concipiunt formam praecepti domini, et ad illam moventur. Sic igitur finita est pars in qua probatur quod despotica ad oeconomiam pertinet.