CAPUT IX.

De mariti et patris potestate, tum de virtutibus eorum tam qui praesunt quam qui serviunt.

ANTIQUA TRANSLATIO.

a Quoniam autem tros partes oeconomicae erant, una quidem despotica de qua dictum prius, una autem paterna, tertia autem nuptialis. Etenim mulieri praeest et natis, tamquam liberis quidem ambobus. Non eodem autem modo principatus, sed mulieri quidem politice, natis autem regaliter. Masculus enim natura femella principalior, nisi aliqualiter constet praeter naturam : et senius et perfectum., juniore et imperfecto.

b In politicis quidem igitur principatibus, plurimis transmutatur principans, et subjectum. Ex aequali enim vult esse secundum naturam, et differre nihil : attamen cum hic quidem dominetur, hic autem subjiciatur, quaerunt differentiam esse et figuris, et sermonibus et honoribus, quemadmodum Amasis dixit de pedum lotore sermonem. Masculus autem ad femellam semper hoc modo se habet.

c Puerorum autem principatus regalis. Quod enim genuit, et secundum

LEONARDI ARET1NI TRANSLATIO,

Quoniam vero tres erant partes rei domesticae : una dominica, de qua supra diximus, alia paterna, tertia conjugalis, nam et uxori praeest et filiis, tamquam liberis quidem ambobus, sed non eodem modo, sed uxori quidem civiliter, filiis autem regie. Masculus enim quam foemina principalior est, nisi alicubi contra naturam constiterit, et antiquius et perfectum juniore et imperfecto.

In civilibus igitur officiis plerumque commutatur is qui praeest, et is qui subest, nam aequales esse volunt secundum naturam, nec quidquam differre : attamen cum hic quidem praeest, ille vero subest, requiritur differentia figuris, et sermonibus, et honoribus, ut Amasis inquit de pedum lotore. Enimvoro masculus ad foeminam semper ita se habet.

Filiorum autem imperium est regium : quod enim genuit, quodque per amici- amorem principans, et secundum senectutem est, quod quidem est regalis species principatus. Propter quod bene Homerus Iovem appellavit dicens : Pater virorumque Deorumque, regem horum omnium, patrem dicens. Natura enim regem quidem oportet differre, genere autem esse eumdem, quod quidem passum est senius ad juvenem, et qui genuit ad natum.

d Manifestum igitur, quoniam amplior sollicitudo oeconomicae circa homines, quam circa inanimatorum pos-. sessionem : et circa virtutem horum, quam circa eam quae possessionis, quam vocamus divitias, et liberorum magis quam servorum.

e Primo igitur quidem de servis dubitabit utique aliquis, utrum est virtus aliqua servi praeter organicas et ministrativas, alia honorabilior iis, puta temperantia, et fortitudo, et justitia et aliorum talium habituum : aut non est neque una praeter corporalia servitia. Habet enim dubitationem utrobique : si enim est, quid differat a liberis : et si non est, existentibus hominibus et ratione communicantibus, inconveniens.

f Fere autem idem est, quod quaeritur de muliere et puero, utrum et horum sunt virtutes, et oportet mulierem esse temperatam et fortem, et justam, et puer est intemperatus et temperatus, aut non. Universaliter itaque hoc est considerandum de subjecti natura et principante, utrum eadem virtus, aut altera. Si quidem enim oportet ambos participare AdminBookmark propter quid

hunc quidem principari oportebit utique, hunc autem subjici secundum semel : neque enim per magis et minus possibile est differre : subjici quidem enim et principari specie differunt, tiam praeest, et per aetatem, idipsum est idem quod species quaedam regii imperii. Ideo bene Homerus de Iove inquit : " Hominum pater atque deorum, " sic appellans horum omnium regem. Naturam enim excellere regem oportet genere autem esse eumdem, quod accidit seniori ad. juniorem, et parenti ad natum.

Manifestum autem, quod plus studii domesticae disciplinae est circa homines, quam circa possessiones inanimatorum, et circa horum virtutes possessionis, quas divitias appellamus, et circa liberos magis quam circa servos.

Dubitatur autem, utrum praeter ministeria, et corporalia opera, sit aliqua virtus servi excellentior, puta modestia, fortitudo, et justitia, et alii hujusmodi habitus, vel non sit alia praeter corporalia ministeria ? Ambiguitatem sane id habet, nam sive sit aliqua, excellentiores erunt servi quam liberi, sive non est aliqua, cum sint homines rationis participes, absurdum videbitur.

Eadem est fere quaestio de muliere et puero, utrum et horum sint virtutes, et oporteat mulierem esse modestam et fortem et justam, an puer sit intemperans et modestus, vel non ? Et universaliter id quaerendum est de natura imperantis et parentis, utrum eadem virtus, an alia? Si enim oportet utrosque participes esse virtutis, cur tandem alter imperare debet, alter parere ? Non enim secundum magis et minus possunt differre, nam imperare et parere specie differunt, et non secundum magis et minus. Sin vero alium oportet, alium non, admirabile est, nam si imperans non erit

magis autem et minus nihil. Si autem hunc quidem oportet, hunc autem non, mirabile. Si enim principans non erit sobrius et justus, quomodo principabitur bene ? si vero subjectus, quomodo subjicietur bene ? Intemperatus enim, et formidolosus nihil faciet eorum quae oportet.

g Manifestum igitur, quia necesse quidem participare utrosque virtute : hujusmodi autem esse differentiae, quemadmodum natura, et subjectorum, et hoc statim exemplificatur circa animam. In hac enim est natura, hoc quidem principans, hoc autem principatum : quorum alterum dicamus esse virtutem, puta ratione abundantis, et irrationalis. Manifestum gitur, quod eodem modo se habet et in aliis. Quare natura quae plura principanti a et subjecta: alio enim modo liberum servo principatur, et masculus foeminae, et vir puero. Et omnibus insunt quidem partes animae, sed insunt differenter. Servus quidem enim omnino non habet consiliativum : foemina habet quidem, sed invalidum : puer autem habet quidem, sed imperfectum : similiter igitur necessarium habere, et circa morales virtutes : existimandum oportere quidem participare omnes, sed non eodem modo : sed quantum unicuique ad. sui ipsius opus. Propter quod principem quidem perfectam habere oportet moralem virtutem, opus enim est simpliciter Architectonis : ratio autem Architecton : aliorum autem unusquisque quantum immittit ipsis. Itaque manifestum, quoniam est moralis virtus dictorum omnium, et non eadem temperantia mulieris et viri, neque fortitudo et justitia, quemadmodum putavit Socrates : sed haec quidem principativa fortitudo, haec autem subministrativa. Similiter autem se habet et circa alias.

h Palam autem hoc, et particulariter magis considerantibus. Universaliter enim dicentes decipiunt seipsos, quia habere bene animam, virtute aut recte ope- temperalus et justus, quomodo bene imperabit ? Sive qui imperio subjectus esse debet, non erit, quomodo bene parebit. Intemperatus enim et timidus nihil faciet ut oportet.

Constat igitur oportere utrosque habere virtutem, sed in ipsa virtute esse differentiam, quemadmodum in his quae natura obediunt. Id aperte in animo inspicitur : est enim in animo quod natura imperat, et quod paret, quorum diversam censemus esse virtutem, et ut rationem habentis et irrationalis. Patet eodem modo se habere in aliis. Itaque pleraque sunt natura imperanda et parentia : alio enim modo liber praeest servo, et masculus foeminae, et vir puero, et omnibus insunt partes animae, sed differunt. Servus enim omnino non habet deliberandi arbitrium, mulier vero habet quidem, sed invalidum, puer autem habet, sed imperfectum. Eodem modo se habere necesse est circa morales virtutes : putandum est autem omnes participes esse oportere, sed non eodem modo, sed quantum cuique opus est. Ex quo fit, ut is qui imperat, perfectam virtutem habere debeat moralem, nam ejus opus est simpliciter praecipientis ac praesidentis, ratio autem praecipit atque praesidet, aliorum vero unusquisque quantum sibi competit. Quare patet virtutem moralem esse omnium supradictorum, nec eadem modestia mulieris et viri, neque fortitudo, neque justitia, ut Socrates putabat, sed illa quidem jubens fortitudo, haec vero obediens, eodem modo, et in aliis.

Patet autem id magis particulariter considerantibus. Nam qui universaliter dicunt quod bene se habere animum virtus est, et recte agere, aut aliquid tale,

rari aut aliquid talium. Multo enim melius dicunt enumerantes virtutes, sicut Gorgias, quam qui sic determinant. Propter quod oportet, sicut Poeta dixit de muliere, sic putare de omnibus habere : mulieri ornatum silentium praestat, sed viro non jam hoc. Quoniam autem puer imperfectus, palam quod hujus quidem virtus, non ipsius ad seipsum, sed ad finem et ductorem : similiter autem et servi ad dominum. Posuimus autem ad necessaria utilem esse servum : quare palam quod et virtute indiget parva et tanta, ut neque propter intemperantiam, neque propter timiditatem deficiat ab operibus.

i Dubitabit autem utique aliquis de nunc dicto : si verum, ergo et artifices oportebit habere virtutem : multoties enim propter intemperantiam deficiunt ab operibus.

k Aut differt ab his plurimum. Servus quidem enim particeps vitae, hic tanien remotius : et tantum immittit virtutis, quantum et servitutis. Banausus enim artifex determinatam quamdam habet servitutem, et servus quidem eorum, quae natura : coriarius autem nullus, neque aliorum artificum.

I Manifestum igitur, quod talis virtutis causam esse oportet servo dominum, sed non doctrinativam habentem, operum despoticam. Propter quod dicunt non bene, ratione servos privantes, et dicentes praecepto utendum solum : monendum enim magis servos, quam pueros : sed de iis quidem determinatum sit isto modo.

m De mulieris autem, et viri, et natorum et patris, ea quae circa unumquemque ipsorum virtute, et ea quae ad. seipsos homilia, quid quod bene, et quomodo oportet, quod quidem bene, persequi, quod autem male, fugere, in his quae circa politias necessarium pervenire.

seipsos decipiunt. Multo enim melius dicunt qui enumerant virtutes, quemadmodum Gorgias, quam qui ita diffiniunt. Quapropter oportet, sicut poeta de muliere dixit ita censere in omnibus. Mulieri decus affert taciturnitas, sed non item viro. Cum vero puer sit imperfectus, patet quod et hujus virtus non ipsius ad seipsum est, sed ad perfectum, et ducem, similiter et servi ad dominum. Posuimus autem servum osse utilem ad necessaria, itaque patet ipsum virtute indigere parva, et tanta, ut neque propter intemperantiam, neque propter timiditatem in operibus deficiat.

Dubitabit vero aliquis, si verum est quod nunc diximus, utrum artifices oportet habere virtutem, nam saepe propter intemperantiam deficiunt in operibus.

An hoc longe differt ? nam servus quidem adhaeret nobis communione vitae, ille autem remotior est, et tantum sibi competit virtutis, quantum servitutis. Vilis enim artifex determinatam quamdam habet servitutem, et servus est secundum naturam, sed nemo sutor, aut alius opifex.

Patet ergo quod hujus quidem virtutis causam esse oportet dominum servo, non eum qui doctrinam habet in operibus dominicam. Quapropter non bene dicunt qui servos spoliant ratione, dicentes praecepto uti duntaxat, admonendi sunt enim servi magis quam pueri. Et de his in hunc modum determinatum sit.

De viri autem et mulieris, filiorumque et patris virtute, et conversatione ad invicem, quid recte vel contra, et quomodo oportet hoc quidem facere, ab illo autem abstinere, in his quae de Republica necesse est intueri.

n Quoniam enim domus quidem omnis pars civitatis, haec alitem domus, eam quae partis ad eam quae totius, oportet videre virtutem, necessarium ad politicam respicientes, erudire et pueros, et mulieres. Sed quidem aliquid refert ad civitatem esse studiosam, pueros esse studiosos, et mulieres studiosas : necessarium autem refert. Mulieres quidem enim dimidia pars liberorum, ex pueris autem dispensatores fiunt politicae.

o Quare, quoniam de iis quidem determinatum est, de reliquis autem in aliis dicendum. Dimittentes tamquam finem habentes eos, qui. nunc sermones, aliud principium facientes dicamus : et primo consideremus de praenuntiatis de optima politia.