COMMENTARIUS IN CAP. I.

a Hic incipit liber octavus, qui totus est de disciplina juvenum, et habet tres partes. In prima ostendit qua disciplina imbuendi sunt juvenes, et utrum im-

majorem quemdam superfluumque pertinent apparatum. Haec enim omnia patronos quosdam suscepere. De his quoque quae ad virtutem tradunt, nihil confessum existit. Etenim virtutem non eamdem omnes statim honorant. Ex quo fit ut discordent circa illius exercitationem.

Quod igitur ex utilibus necessaria sint addiscenda, manifestum est : quod autem non omnia distinguentibus liberalia opera ab illiberalibus, patebit illa talia esse recipienda, quae cum utilia sint, faciunt exercentem, habentemque non vilis exercitii operatorem. Vile autem exercitium putandum est, et ars, et disciplina, quaecumque corpus, aut animum, aut mentem liberi hominis, ad usum et opera virtutis inutilem reddunt. Itaque et artes illae quae deterius disponunt corpus, et cuncta mercenaria exercitia sordida nuncupamus : mentem enim occupatam et vilem reddunt.

Sunt etiam quaedam ex liberalibus scientiis, quas usque ad aliquid discere honestum sit : penitus vero sese illis tradere, ad ad extremum usque prosequi velle, nocumentis illis, quae supra diximus, obnoxios facit. Sed refert plurimum cujus gratia quis agat, vel discat : nam si gratia sui, vel amicorum, vel propter virtuterm, non est illiberale : qui vero idipsum agit propter alios, saepe utique videbitur illiberaliter ac sordide agere. Disciplinae igitur illae de quibus diximus, ad utramque partem se habent.

buendi sunt musica. In secunda si debent uti musica, quibus organis debent uti, utrum scilicet fistulis vel aliis, ibi (cap. 5, a), Palam antem ex his et qualibus organis, etc. In tertia quibus harmoniis et quibus rythmis debent erudiri, ibi (cap. 6, a), Considerandum autem adhuc circa harmonias, etc.

prima harum partium dividitur in tres partes. In prima ostendit quare erudiendi sunt juvenes. In secunda quaerit qua disciplina sint erudiendi, ibi (litt. f), Quae autem sit disciplina, etc. In tertia dicit quatuor principaliter, quae erudiendi sunt juvenes, ibi (cap. 2, a), Sunt autem quatuor fere quae addiscere, etc.

a In prima parte ponit quatuor rationes ad hoc quod juvenes sunt erudiendi ad communia in quibus est politia civitatis.

Prima ratio est, quia hoc non factum in civitatibus laedit politiam : cum enim quaelibet civitas politizet, et omnis politia instituatur ab aliquo more super quem fundatur, quod probatur per inductionem : Democratia enim fundatur super morem democraticum, Oligarchia super morem oligarchicum, et semper optimus mox optimae politiae est causa, patet quod si debeat esse politia in civitate, ad illum morem instruendi sunt cives.

Secunda ratio est, quod in omni arte operativa sive practica praeexiguntur quaedam operationes quae praeparant ad artem, et habilem faciunt hominem, ad quas oportet praeerudiri illum qui vult perfectus esse in illa arte : ergo idem exigitur ad felicem vitam et ad virtutem : ad opus ergo illud oportet praeerudiri et praeassuescere.

Tertia ratio est, quod quorumcumque est finis unus, eorum est una disciplina ad finem illum ordinata : totius civitatis et omnium civium est finis unus, felicitas scilicet : ergo oportet omnium civium unam esse disciplinam ad illum finem, in qua erudiendi sunt juvenes, quae non est disciplina propria, qua quilibet erudit filios suos.

Quarta ratio est ad idem confirmandum, quod scilicet communium oportet facere communem disciplinam et non propriam : finis autem politiae civitatis communis est : ergo oportet facere communem disciplinam, qua omnes sunt erudiendi. Ad hoc idem confirmandum inducit, quod sicut nulla pars est sibi, sed toti, ita nullus civis est sibi, sed civitati : et ideo oportet unam communem esse disciplinam, qua erudiendi sunt omnes, et non unusquisque propria.

Ultimo apponit quoddam exemplum, quia in hac scientia, sicut dictum est saepe, potissima probatio est per exempla, et hoc exemplum est, quod laudantur Lacedaemonii, quod plurimum studuerunt circa pueros erudiendos, et hoc communiter, et non secundum singulos proprium.

Ex his omnibus concludit, quod leges ferendae sunt de illa communi disciplina ; quod manifestum est ex dictis. Haec est sententia.

. Littera sic ordinatur : Quod quidem igitur legislatori maxime negotiandum , supple, sit, circa juvenum disciplinam, nullus utique dubitabit.

Et ponit rationem primam, ibi, Etenim in civitatibus non factum hoc laedit politias. Oportet autem ad unamquamque politizare, supple, civitatem. Et inducit rationem formando eam, ibi, Mos enim politiae uniuscujusque, supple, est, qui conveniens est, et conservare consuevit politiam et instituit a principio. Et ratio est, quia politia est ordo communicationis, et communicatio secundum morem communicantium : et ideo omnis politia et instituitur et conservatur more. Et probat hoc inducendo, ibi, Puta qui quidem democralicus mos est, democratiam, supple, instituit et conservat : qui autem oligarchicus, supple, mos est, oligarchiam instituit et conservat : semper autem optimus mos melioris est causa politiae.b Secundam rationem a simili ponit, ibi, Adhuc autem ad omnes potentias et

artes, operativas scilicet, sunt quae oportet praeerudiri et praeassuescere ad 1singularum operationes, qui vult esse perfectus in arte.

Ex hoc concludit : Quare palam, quod et ad actiones virtutis, supple, et felicitatis : quia felicitas est operatio perfecta secundum virtutem.

c Tertiam rationem, videlicet quod haec disciplina debet esse communis ponit, ibi, Quoniam autem unus finis civitati omnium , scilicet civium, supple, est, manifestum quod et disciplinam unam et eamdemnccessariam esse omni , supple, est, et hujus curam esse communem, supple, est necessarium. Et determinat quomodo communem, ibi, Et non seorsum, quomodo unusquisque, scilicet civis, nunc curat de suis pueris, seorsum et disciplina propria quacumque videbitur, docens, scilicet filios suos vel pueros : oportet autem communium communem facere, scilicet disciplinam, et studiosum, quemlibet scilicet in communi.

d Quartam rationem ponit, ibi, Simul autem neque oportet putare civium ipsorum aliquem sibi esse, sed omnes civitatis : cura autem uniuscujusque partis nata est respicere ad eam quae totius curam.e Adhuc autem inducit exemplum, ibi, Laudabit autem utique aliquis et in hoc Lacedaemonios : etenim plurimum faciunt studium circa pueros, et hoc communiter.

Ex omnibus ponit conclusionem generalem istius partis, ibi, Quod quidem igitur leges ferendum de disciplina, et hanc communiter faciendum, manifestum, supple, est.

f Deinde cum dicit, Quae autem sit dis-ciplina, etc. quaerit quae sit disciplina communis, qua oportet erudiri juvenes ad felicem vitam. Et habet duas partes, in quarum prima ostendit necessitatem hujus doctrinae. In secunda ostendit qualis sit illa doctrina, ibi (litt. g), Quod quidem igitur necessaria, etc.

In prima parte procedit sic : Ostendit enim primo, quod necessaria est disciplina, sed magnum dubium est quae sit, ex hoc quod non omnes existimant doceri eamdem filios suos nec ad idem : quidam enim tendunt ad virtutem et quidam non : quidam ad vitam optimam, et quidam non : et quidam ad intellectum, quidam autem ad morem. Et illorum quidam tendunt ad vitam contemplativam, quidam autem ad activam turbationibus plenam. Et eorum qui tendunt ad virtutem, non omnes laudant eamdem virtutem, sed diversi diversam. Et sic nihil manifestum est de illa communi eruditione. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quae autem sit disciplina, illa scilicet communis, et qualiter oportet erudiri, in ea scilicet juvenes, oportet non latere. Ostendit necessitatem, quia multum latet. Nunc autem dubitatur per opera : non enim eadem omnes existimant oportere addiscere juvenes neque ad virtutem neque ad vitam optimam. Et causa est, quia summum bonum non ponunt in eodem, sed in diversis. Neque manifestum, supple, est, utrum ad intellectum, scilicet propter felicitatem contemplativam, oportet magis, supple, erudiri juvenes, aut ad animae morem, propter felicitatem, supple, civilem. Et adhuc dubitatur ulterius. Et ex ea, id est, etiam ex ea, quae ad activam vitam disciplina turbatione plena, supple, est, consideratio. Et dicitur hic activa vita, quae est ad necessitatem praesentis vitae, quae turbatione plena est. Et nulli palam, supple, in omnibus his,

utrum studere oportet circa optima ad vitam, id est, ad necessitatem vitae, vel circa tendentia ad virtutem, vel circa superflua, quae scilicet sunt ad gloriam, vel divitias, vel voluptatem, haec enim vocat superflua. Omnia enim haec acceperunt judices quosdam, diversos scilicet Philosophos et legislatores. Socrates enim ponebat quod oportet studere ad virtutem in qua ponebat felicitatem. Lacedaemonii dixerunt oportere studere ad gloriam et potentiam subjectionis aliorum. Midas Rex, quod ad divitias : Sardanapalus, quod ad voluptatem. Et sic singula istorum acceperunt judices quosdam.

Et subdit qualiter illi qui dixerunt oportere erudire ad virtutem, diversificati sunt inter se, ibi, Et de his quae ad virtutem nihil est concordantium . Et subdit rationem, ibi, Etenim virtutem non camdem mox omnes honorant. Et ratio est quam dat Tullius in libro de Officiis : " Quia quidam praeferunt virtutem activam sive moralem intellectuali : quidam e contrario intellectualem morali. "

Ex his infert quod ex quo sic diversificantur in fine, quod rationabile est quod etiam diversificentur in studio eruditionis ad finem. Et hoc est : Quare rationabiliter diversificantur, et, id est, etiam ad studium ipsius.g Deinde cum dicit, Quod quidem igitur necessaria utilium, etc. ostendit quae docendi sunt juvenes in genere ad vitam felicem. Et sententia est, quod quicumque liberi alia habent opera non banausa. Et exponit quae sunt banausa, dicens quod banausa sunt quaecumque corpora hominum et mentes faciunt illiberalia et inepta ad opera virtutis : haec enim faciunt depressam mentem. Et illa sunt quaecumque sunt necessaria, sive in arti-

bus mechanicis, sive in aliis : quia spes mercedis deprimit mentem ita quod liberalibus, quibus propter se tantum intendendum est, intendere non potest, sed liberalibus studiis intendere bene liberale est. In fine autem addit, quod haec exercenda sunt libera intentione : quia si spe mercedis in talibus docendo alium, faceret aliquis, banausum esset : sed oportet quod libera intentione liberalibus intendat : et in hac eruditione erudiendi sunt juvenes. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quod quidem igitur necessaria utilium, id est, de numero utilium, supple, ad felicitatem, doceri non immanifestum : quod autem non omnia, supple, necessarium sit doceri juvenes, divisis liberalibus operibus et illiberalibus (liberalia quidem quae propter se volumus, illiberalia quae propter aliud) manifestum, quod talibus est participare quaecumque utilium, id est, de numero utilium, faciunt participantem non banausum, id est, vilem et servilem. Et hoc ostendit subdens : Banausum autem opus oportet putare esse hoc, et artem hanc et doctrinam, quaecumque ad usus et actiones virtutis efficiunt inutile liberorum corpus, aut animam, aut intellectum. Propter quod tales artes quaecumque faciunt corpus deterius disponi, banausas vocamus et mercenarias operationes. Et subdit rationem, ibi, Non vacantem enim faciunt mentem, ad virtutem scilicet, et depressam, ''quod scilicet ad alta et liberalia intendere non potest.

h Est autem et liberalibus scientiis, sicut philosophiae et theologiae, aliquibus, quas scilicet propter se discimus, et non propter aliud, usque ad aliquid participare, non illiberale assiduare : quia assiduare in his usque ad perfectionem felicitatis contemplativae, non illiberale, sed liberale valde est. Et per contrarium subdit de aliis doctrinis et artibus, ibi, Valde autem ad perfectionem, obnoxium, supple, est, dictis nocumentis, supple, intendere, banausis scilicet artibus et doctrinis. Et subdit de intentione, ibi, Habet autem multam differentiam et quod cujus gratia agit quis, aut addiscit. Et ostendit in quo, ibi, Ipsius enim gratia, aut amicorum, aut propter virtutem, supple, agere vel addiscere aliquid, non

illiberale : qui autem ad ipsum, id est, propter seipsum, agit propter alios, saepe mercenarium et servile utique videbitur agere : et ideo banausam habet intentionem.

Ex omnibus his concludit, ibi, Praemissae quidem igitur nunc eruditiones sicut, dictum est prius, paulo ante, ad utrumlibet se habent : quia possunt scilicet et liberaliter et banause fieri.