COMMENTARIUS IN CAP. IX.

a Hic incipit quaerere Aristoteles de septima suppositione, scilicet de situ civitatis, qui pertinet ad sanitatem : oportet enim esse cives in civitate ubi est optima politia. Et habet duas partes. Primo enim ostendit ad quem ventum dispositae sunt saniores civitates. Secundo ad quas aquas, ibi (litt. b, versus medium), Aquarum autem et rivorum maxime quidem, etc.

a In prima parte dicit tria in summa, quorum primum est, quod utitur transitu cum quo continuat dicenda dictis, et ordinat secundum quod dicit, quod qui sapienter disponit civitatem, debet eam disponere ad ventos Orientales, ut illis perfiabilis sit. Hoc primo. Secundo ad ventum Boream, id est, ad Aquilonem : quia ille dissipat nubes et clarificat aerem. Tertium est quod dicit, quod debet etiam considerare, quod civitas disponatur ad politicas actiones facile exercendas, sicut quod civibus sit facilis exitus ex ea et tutus, sed inimicis difficile sit adibilis, et difficulter ab eis comprehensibilis. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Civitatem autem quod quidem oportet communem esse aridae et maris, et regionis omnis, id est, totius, similiter ex contingentibus, id est, ex omnibus quae contingunt ad hoc quod bene disposita sit civitas, dictum est prius, scilicet in praehabitis capitulis, in quibus determinatum est de sex suppositionibus praecedentibus istam, ab illo loco ubi dicit (cap. 3, a), Quoniam autem prooemialiter, etc.

b Et continuat se ad sequens dicens, quod si ad votum debeat habere dispositionem, quatuor respicientia sunt. Et

hoc est : Ipsius autem ad seipsam, si ad votum oporteat adipisci dispositionem, quatuor utique rcspicienda sunt.

Et enumerat, ibi, Primum quidem tamquam necessarium ad sanitatem, scilicet quod cives in ea sani permaneant. Et dicit quid est illud, ibi, Quae enim ad ortum declinationem habent, id est, ad Orientem, et ad ventos flantes ab Oriente, saniores, supple, sunt. Rationes omnium istorum assignatae sunt in libro Meteororum.

Secundum ponit, ibi, Secundo autem, supple, debet esse disposita civitas, ad Boream, id est, ad Aquilonem ventum. Et subdit causam, ibi, Recentiores enim hae, scilicet civitates, magis, supple, sunt : et ratio est, quia hi venti sunt recti flatus, non involuti, nec fortissimae insufflationis, et ideo subtiles et recentes faciunt auras. Econtra autem ventus Auster calidum et involutum habet flatum et humidum, et ex calido est aperitivus pororum corporis, et ex humido inductivus malarum materiarum in corpus, et ex involuto flatu turbativus, et sic destruit et confundit complexiones corporum. Similiter Occidentalis ventos fortissimae exsufflationis est, et tempestuosus, et turbativus complexionum : et ideo non expedit civitates ad illos ventos disponi. Hoc est ergo considerandum in situ civitatum.

Tertium ponit, ibi, Reliquorum autem, id est, de numero reliquorum considerandorum ad politicas actiones, id est, qualiter facile ad eam et ex ea fiant politicae actiones, et ad bellicas bene habere.

Et exponit hoc qualiter bene hoc fiat, ibi, Ad bellicas quidem igitur, ipsis , scilicet civibus, boni exitus esse oportet, id est, facilis exitus esse contra adversarios, adversariis autem difficile adibilem, et difficile comprehensibilem, id est, quod difficulter capi possit ex munitione et situ loci.

Secundo, ibi, Aquarum autem et rivorum, etc. ponit quid considerandum est circa aquas ad hoc quod sanitas in civitate conservetur, et dicit : Aquarum autem, ei rivorum maxime quidem existere multitudinem convenientem, supple, oportet, scilicet in fontibus et rivis et lacubus .et puteis. Et quia non semper invenitur talis sic abundans aquis sic affluentibus et recentibus, subdit remedium quod inventum est ab Antiquis, ibi, Si autem non hoc, id est, tales abundantiae aquarum sint in situ juxta civitatem, inventum est, supple, ab Antiquis, per praeparationem suscepiaeulorum, sicut scilicet sunt cisternae, aquarum, imbrium copiosorum et magnorum per deductionem canalium a tectis fluentium in cisternas, ut nusquam deficiant, supple, aquae in civitate, prohibiti, ab hostibus scilicet, a regione, id est, numquam possint prohiberi quin habeant abundantiam aquarum intra se, etiamsi prohibeantur a regione, ne possint intrare regionem, propter multitudinem, hostium scilicet.

c Et subdit quales aquas oportet congregare ad sanitatem, ibi, Quoniam autem oportet de sanitate habitantium sollicitari, hoc autem est imponi locum, scilicet civitatis, in tali et ad talem bene, id est, talem situm qualis dictus est quantum ad ventum.

Secundo autem quis sanis uti : Et hujus curam habere non accessorie, id est, perfunctorie, sed magnam curam. Et dat rationem, ibi, Quibus enim plurimi utuntur ad corpus, cives scilicet, et saepissime, haec plurimum conferunt ad sanitatem. Et ostendit, quod hoc est in aquis et ventis, ibi, Aquarum autem et spiritus, id est, venti natura, hanc naturam habent, ''quod scilicet homines utuntur eis saepissime ad corporis naturam .

d Et hoc probat per signum, ibi, Pro-

pter quod quidem in bene sapientibus civitatibus, id est, sapienter dispositis, oportet distingui si non omnes similes, supple, sunt aquae, neque copiosae, aequaliter scilicet, sint talium aquarum, supple, praeparationes, seorsum eas, supple, distinguere, quae ad alimentum aquas, ut illae scilicet sint sinceriores et recentiores, et eas quae ad aliam opportunitatem, supple, sicut ad balnea et loturam vestimentorum et hujusmodi, in quibus tanta sinceritas non requiritur : sic enim Antiqui distinxerunt aquas.

e De locis autem munitis, etc. Hic incipit agere de octava suppositione, scilicet de aedificiis et munitione civitatis : et habet duas partes, in quarum prima agit de aedificiis communibus. In secunda de munitione murorum, ibi (litt. k), Quoniam autem et accidit, etc.

Circa primum duo facit. Primo enim ostendit quae, aedificia cuilibet politiae conveniant. Secundo tangit quamdam antiquam opinionem, et destruit eam, ibi (litt. h), De muris autem dicentes, etc.

Sententia primae partis haec est. Dicit enim, quod non aequaliter se habet expediens circa aedificia in diversis politiis. Arx enim quae aedificabatur antiquitus in civitatibus, pro habitatione regis, sicut fuit arx Sion in Jerusalem, et arces aliae pro habitatione nobilium et insignium, sunt aedificia expedientia et in oligarchiis et monarchiis : aequalitas autem aedificiorum expedit in democratiis : in aristocratiis autem neutrum, sed diversa aedificia fortia. Et hoc est quantum ad munitiones. Et subdit de communibus habitationibus, dicens quod communes habitationes delectabiliores sunt et utiliores ad communes actiones quando sunt bene penetrabiles, id est, multa penetrabilia habentes, et multa habentes domata ad equos et ad alia animalia stabulan- da et ad alias necessitates familiares. Sed ad bellicas securitates e contario se habet : in illis enim non oportet imitari modum junioruni, id est, posteriorum, sed antiquorum, ut scilicet aedificia sint non facile penetrabilia, sed habeant difficiles exitus extraneis, et sint difficulter perscrutabilia invadentibus. Et ostendit inconveniens si sit aliter. Dicit enim, quod si quis facit civitatem in aedificiis, sicut inter agricolas fiunt sysladae, id est, umbracula vinearum, faciet civitatem totam facile penetrabilem : et hoc non expedit quod ubique possit adiri civitas : sed secundum partes debent fieri aditus, in portis scilicet, et vicis : quia hoc et ad securitatem et ad ornatum melius est. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : De locis autem munitis non omnibus politiis similiter habet quod expediens. Et subdit de similitudine, ibi, Puta arx, oligarchicum et monarchicum, supple, est. Per arces enim insignes et Reges confortantur : democraticum autem aequalitas, supple, est aedificiorum, quia per hoc confortatur populus qui principatur in democratiis : aristocraticum autem neutrum, supple, est, sed magis fortia loca plura, ut scilicet fortia loca aptentur aristocratiae in quantum oligarchia quaedam est : plura autem aptantur ei in quantum plures sunt et principatus plurium ex virtute insignium.

f Et subdit de communibus habitationibus, ibi, Dispositio autem familiarium habitationum, in quibus scilicet singuli cum familiis suis habitant, delectabilior putatur et utilior ad alias actiones, domesticas scilicet, si bene penetrabilis sit, id est, bene acceptabilis, et multa penetrabilia habeat pro habitaculis servorum et patrisfamilias et uxorum, et domativum equorum, id est, habeat multa domata pro equis et aliis animalibus stabulandis secundum modum juniorem. Mo-

dum juniorem vocat, qui hic a posteris est inventus, quia multiplicatis hominibus, per quos incrementa acceperunt civitates : antiquorum enim modus, ut dictum est, non fuit talis, sed unusquisque in agris habitabat, in tentoriis, sicut nunc habitant Tartari, et sicut quondam Abraham ad ilicem Mambrae, et Loth, et alii antiqui.

Et subdit, quod iste modus non valet ad bellicas operationes, sed potius e contrario. Et hoc est : Ad bellicas autem securitates e contrario, supple, se habet ut habebat secundum antiquum modum, id est, aedificia antiquorum. Et dicit quomodo , ibi, Difficilis enim exitus (genitivi casus) illa, supple, erant, extraneis, ei difficile perscrutabitis invadentibus, supple, erat locus ille : et hoc fiebat ne furta fierent.

Ex his concludit, ibi, Propter quod oportet utrisque his participare, scilicet posteriorum modo et antiquorum, ut scilicet magis expediens ex utrisque expediatur. Et ostendit inconveniens si non ita fiat, ibi, Contingit enim, si quis ita praeparaverit, sicut inter agricolas, quas vocant quidam vinearum systadas. Systadae sunt vinearum umbracula, in quibus consistunt vinearum custodes, qui de facili subjiciuntur.

g Et addit : Et totam quidem civitatem non facere facile penetrabilem : quia si tota facile penetrabilis est, tunc impotens est absque murorum ambitu, et subjicitur sicut systadae vinearum. Et ostendit qualiter debet fieri, ibi, Secundum paries (alia translatio habet " secundum portas ") et loca, specialia scilicet, ubi debent esse introitus, civitatem faciat penetrabilem. Et tangit hoc quod dicit Vitruvius in libro de Architectura, quod scilicet antiquae civitates signabantur per aratrum quantum ad ambitum civitatis, et ubi debebat relinqui introitus in civitatem, ibi elevabatur aratrum et portabatur, ne vomere scinderetur terra, sed via plana remaneret. Ab hac ergo aratri portatione porta dicebatur. Et ponit rationem quare sic faciendum est, ibi, Sic enim et ad securitatem et ad ornatum bene habebit. Ornatus enim et securitas civitatis maxime in portis est.

h Secundo, cum dicit, De muris autem dicentes, etc. tangit opinionem quamdam quorumdam qui dixerunt quod non oportet civitatem munire muris, et dicit quod haec existimatio valde antiqua est, et redarguit civitates factas, et munitas muris et decoratas. Dicit tamen, quod satis rationabile est, quod civitates consimiles, multitudine civium ad se invicem non differentes, contra se invicem non se muniant : quia sine muris bene resistunt sibi, cum sint viribus aequales. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : De muris autem, Hinnientibus scilicet civitatem, dicentes non oportere habere virtuti contra factas civitates, valde antiquo existimant, quia valde sic Antiqui fecerunt, et hoc videntes opere redargutas eas quae illo modo decorantur, id est, videntes opera Antiquorum, putant ipso opere redargutas esse civitates, quae illo modo, scilicet portis et muris decorantur.

i Deinde laudat opinionem in quo laudanda est, ibi, Est autem ad consimiles quidem, supple, civitates, et non multum differentes multitudine, scilicet civium, non bonum tentare salvari per murorum munitionem. Et ratio est, quia per aequalitatem virium et pugnatorum bene salvantur ad se invicem sine muris.

k Deinde cum dicit, Quoniam autem ei accidit, etc. inducit rationes per quas probat muros esse necessarios et circa civitatem et circa aedificia particularia. Et ponit quatuor rationes.

Prima est, quia non semper aequales sunt civitates in viribus, sed contingit

majorem esse excessum insurgentium quam sit virtus humana resistendi in paucis : et ideo si illos salvari oportet, utiles sint muri ad bellicosas operationes. Secunda est, quia modo inventa sunt multa quae antiquitus non fuerunt in machinis et sagittis, quibus hostes faciunt insultus, contra quae utiles sunt muri. Tertia ducit ad inconveniens : quia dicere quod muri non sint necessarii, hoc est dicere quod utile est quod sit penetrabilis, quod est valde inconveniens : et hoc etiam est dicere, quod oportet montana circumtollere et munire, ut oppilentur viae strictae, ne hostis valeat ingredi, quod iterum inconveniens est. Aliud inconveniens iterum est : quia dicere quod non oportet muros circumponi habitationibus, est opinari quod extraneus et hostis numquam sit habiturus vires, quod valde improbabile est.

Quarta ratio est, quod civitas habens muros, dupliciter potest se habere : potest enim se habere ut non habens apertionem scilicet portarum ad receptionem, et potest se habere ut habens exclusionem hostium. Civitas autem non habens muros, caret altera istarum utilitatum : et ideo melius est habere quam non habere.

Ex omnibus his concludit, quod curam oportet habere murorum, ut sit et ad ornatum civitatis et ad bellicas opportunitates, et ad alia quae a posteris inventa sunt in machinis et sagittis et aliis invasionibus hostium : quia sicut insurgentes modos inveniunt quibus aggrediantur et supergrediantur eos quos invadunt, per arma scilicet impugnationis, sic eos qui iuvaduntur, est quaerere modos, et phisolophari qualiter se defendant per arma defensionis : quia hostis etiam in principio non conatur invadere eum quem videt bene paratum ad defensionem. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quoniam autem accidit et contingit majorem excessum fieri . insurgentium, in viribus scilicet, quam sit virtus humana et ea quae inpaucis, civibus scilicet, si oportet salvari, supple, a talibus insurgentibus, et non pati male, supple, ab illis, neque injurias sustinere, supple oportet, firmissimam munitionem murorum existimandum, supple, est, esse bellicosissimam : quia munitione muri debilis resistit forti, et pauci multis. Haec est ratio prima. Secundam rationem ponit, ibi, Aliter et nunc inventis iis quae circa sagittas et machinas ad certitudinem insultus, supple, oportet muros esse utiles, quibus repellantur ictus machinae et sagittariorum. Et haec est secunda ratio.

I Tertiam rationem ponit, ibi, Simile enim velle, etc. quae ducit ad tria inconvenientia.

Primum est hoc : Simile enim velle muros non circumponere civitatibus, et regionem facile ingressibilem quaerere, scilicet civitatem et regionem, quod est valde inconveniens.

Secundum inconveniens ponit, ibi, Et circumlollere montana l oca, idest, velle muris non occupare montana loca, et circumtollere muris et turribus, quod etiam inconveniens, quia per hoc oppilantur viae arte, ne hostis valeat ingredi.

Tertium inconveniens ponit, ibi, Similiter autem et propriis habitationibus non circumponere muros, supple, velle, tamquam non virilibus futuris, supple, habituris, habitatoribus, quia valde probabile est quod futuri habitores semper habeant vires ad impugnandum, contra quos muri sunt necessarii.

m Quartam rationem ab utilitate sumptam ponit, ibi, At vero neque hoc oportet latere, quia cir cumponentibus quidem muros circa civitatem, licet utroque modo uti civitatibus. Et exponit, ibi, Et tamquam habentibus, supple, muros, et tamquam non habentibus, quia scilicet portas aperiunt extraneis, et suscipiunt eos, et quando claudunt et excludunt hostes : iis autem, supple, civitatibus, quae. non habent, supple, muros, non licet, et sic carent altera utilitate.

n Deinde cum dicit, Si itaque hoc habet modo, etc. supponit conclusionem ex omnibus his dicens : Si itaque hoc habet modo, non quia muri solum circumponendi, supple, sunt civitatibus, sed et de iis, id est, muris, curandum, quatenus et ad ornatum habeant civitati decenter, et ad bellicas opportunitates, et ad alias, scilicet opportunitates, sicut ad arietes et ad machinas, et ad nunc inventas, id est, quas posterius invenerunt ad impugnationem. Et ponit rationem, ibi, Sicut enim invadentibus cura est per quos modos supergrediuntur, invadendo scilicet, si haec quidem inventa sunt, muri scilicet ad resistendum : haec autem quae ad hoc non sunt inventa, quaerere oportet et philosophari custodientes, scilicet quibus armis se defendant et custodiant. Et ponit rationem, ibi, A principio enim, impugnationis scilicet, non conantur invadere bene praeparatos, supple, ad resistendum.