COMMENTARIUS IN CAP. VIII.

Hic inducit capitulum de usu corum, eo quod in practicis scientiis parum valet ratio, usus autem et exercitium multum, sicut dixit in tertio Ethicorum: quod quidam ad rationem confugientes quaerunt philosophari et esse boni, faciunt autem operandorum nihil, simile aliquid facientes aegrotis, qui medicos quidem audiunt studiose, sed nihil faciunt de iis quae praecipiunt medici : et quemadmodum illi nunquam bene habebunt corpus sic curatum, sic nec isti mentem, sic philosophantes. Propter hoc ergo, doctrinam quam tradidit theorico de oeconomica, possessiva, et pecuniativa, hic docet ponere in usu. Et dicit quinque. Primum, quod considerandum est, quae res plus valeant, et in quo tempore, et in quo loco. Secundum, quod considerandum est in cultura terrae et aliarum

ex ferrariis emit, postea vero mercatoribus illuc accedentibus, vendebat solus, non magnum excessum pretii faciens, sed tamen ita ut pro quinquaginta talentis, centum conficeret. Hoc itaque sentiens Dioiwsius, pecunias quidem illi non abstulit, sed amplius Syracusis morari vetuit, ut qui redditus reperisset suis rationibus inutiles.

Iste vidit aliquid tale quale Thales viderat : uterque enim sibi soli venditionem paravit, Hoc est utile videre etiam in Republica. Nam civitates pecuniis indigent, et hujusmodi quaestibus quemadmodum domus, sed magis. Quamobrem in Republica quidam huic soli parti intendunt.

rerum ubi et quando plus valeant, ibi (litt. b, circa finem), Deinde de cultura terrae, etc. Tertium, quod considerandum est in ministriis quando magis utilia sunt, ibi (litt. c, circa medium), Tertium autem ministrativa, etc. Quartum est, quod dicit quosdam Philosophos scripsisse de talibus, et quod legendi sunt libri eorum diligenter : quia inveniuntur ibi bona documenta, ibi (litt. f), Quoniam autem a quibusdam, etc. Quintum est, quod exempla etiam inter mercatores saepius recitata, maxime de Monopolio notanda sunt : quia ex illis perpenditur, ex quibus homo citius ditari potest, ibi (litt. g, in medio), Adhuc et dicta sparsim, etc.

In primo duo facit. Primo ostendit qua necessitate inducit capitulum istud. Secundo docet exercitium, ibi (litt. b), Sunt autem pecuniativae, etc.

a Dicit ergo primo : Quoniam autem quae ad scientiam determinavimus sufficienter in praehabitis, scilicet capitulis, ubi quaesivimus, quae scilicet cujus pars sit, et quae naturalis, et quae innaturalis acquisitio, quod non pertinet ad scientiam practicam. Ideo, supple, quae ad usum pertinent, id est, exercitium, oportet pertransire tractando, scilicet etiam de illis : usus enim in talibus scientiis pius valet quam ratio. Et hoc est : Omnia enim talia, ad mores scilicet pertinentia, contemplationem liberam habent: Philosophus enim de omnibus libere potest contemplari et assignare rationem : sed per hoc nec in se, nec in domo, nec in civitate erit perfectus. Et hoc est quod sequitur : Experientiam autem scilicet habet necessariam, ut experiatur in operibus perseverando, sicut dixit in Ethicis.

b Deinde cum dicit, Sunt autem pecuniativae, incipit tradere quae pertinent ad usum, dicens : Sunt autem pecuniativae, id est, ad pecuniae acquisitionem paries utiles. Et vocat hic paries, industrias practicas acquirendi: et primum hoc utile est circa possessibilia, id est, ad possessionem pertinentia expertum esse. Et subdit in quo, scilicet qualia pretiosissima sint, et ubi, supple, plus valeant, et quomodo. Et subdit exemplum, puta equorum possessio qualis quaedam, supple, sit, aut boum, scilicet possessio qualis \quaedam sit, aut ovium : similiter autem et caeterorum animalium, scilicet qualis sit quaedam possessio emptionis et venditionis. Et subdit rationem : Oportet enim, scilicet eum qui pecuniam acquirere vult, expertum esse ad invicem horum, id est, commutationem horum ad invicem, ut scilicet sciat quae pretiosissima et qualia et in quibus locis. Et subjungit rationem : Alia enim in aliis abundant regionibus. Et oportet eum. expertum esse, ut emat ea in locis in quibus abundant, et vendat in locis in quibus deficiunt: ex istis enim fit augmentum pecuniae. Deinde transit ad secundum documentum dicens : Deinde de terrae cultura, scilicet oportet expertum esse. Et hujus, scilicet terrae culturae oportet expertum esse dupliciter, scilicet nudae, id est, incultae, ad quos scilicet usus me-

Ilus adhibeatur, utrum ad pascuales, vel seminales : et plantatae : quia si plantata est terra arboribus, vel aliis, considerandum est quae plantae plus lucrativae sint, et si ad illa excolenda est terra, et, id est, etiam oportet expertum esse de aptem cultura, qualiter scilicet apes optimis usibus proficiant, et similiter aliorum animalium natatilium et volatilium, qualiter scilicet pisces in lacunis habiti, ad optimos usus proficiant, et qualiter gallinae et anseres et hujusmodi quae ad usum hominis pertinent. Et subdit generaliter : A. quibuscumque convenit sortiri auxilium, ad lucrum habendum, similiter in illis oportet expertum esse. Et subdit adhuc in aliis documenta lucri, sicut in transporatione mercium, ibi, Propriissimae quidem igitur pecuniativae haec, supple, sunt quae dicta sunt, c Et dicit quae sunt in illis primo consideranda. Prima est mercatura, quae magnum fert auxilium ad pecuniativam, et hujus, scilicet mercaturae, paries sunt tres (et enumerat), scilicet naucleria, phortigia, parastasis. Naucleria est, qua merces vehuntur navi per aquas ad magna lucra, phortigia sive onerifer a Latine, quia AdminBookmark Graece, est onus vel pondus in Latino, et est quando merces equis vel asinis vehuntur de loco ad locum propter lucrum, vel humeris hominum. Parastasis dicitur a AdminBookmark quod est juxta, et sto, stas, et est illorum qui pecuniam mutuant mercatoribus, ut ex laboribus mercatorum laborent partiantur cum eis. Differunt autem horum altera ab alteris : eo quod haec quidem certiora sunt, id est, securi ora, sicut, verbi gratia, quae vehitur curribus vel animalibus per terram securior est quam naucleria : haec autem, id est, alia ampliorem habent vel acquirunt excrescentiam, sicut navigium majorem excrescentiam acquirit pecuniae, sed minus securum est. Istae ergo sunt tres partes mercaturae.

Secunda autem, scilicet a mercatura, quae est acquisitiva multae pecuniae, est

tocismos, id est, usuraria. Si quis autem objiciat quod communicationes, de quibus in hoc libro, ut in principio dicit, ordinabiles sunt justitia et lege, usura autem vitium est (ut ipsemet dixit paulo ante) juste odibile et exprobrabile et praeter naturam, et ita hic non deberet ponit inter industrius pecuniativae. Respondendum est, quod hic enumerat partes ex quibus civiliter potest fieri lucrum : leges autem civiles etsi non statuant tamen permittunt usuras et ordinant eas. In usuris enim secundum leges transfertur dominium. Cujus ratio est, quod leges pacta confirmant: pactum autem est in usura de eo quod confertur ultra sortem, et tale pactum magis est voluntarium quam involuntarium : quia si projectio mercium in mari ab Aristotele in tertio ''Ethicorum , et similiter a Damasceno et Gregorio Nysseno judicatur magis voluntarius actus quam involuntarius, tunc multo magis lucrum, quod ultra sortem mutuans pangit se daturum usurario, voluntarie pangitur, et judex compellit ad reddendum. Sed verum est, quod usura est contra perfectionem religionis Christianae : sed contra civilia non est. Civiliter autem loquitur hic Aristoteles.

Positis autem his duobus, scilicet mercatura et usura, ponit tertium, ibi, Tertium autem quod similiter valet ad pecuniae augmentationem, est ministrativa, ut homo scilicet det se talibus obsequiis et ministeriis, ex quibus lucrari potest. Et illa habet multas partes, in genere tamen in duo dividitur. Et hoc est: Hujus haec quidem, scilicet ministrativarum, supple, est banausarum artium. Commentator Eustratius super quartum Ethicorum, dicit in principio (ubi Aristoteles dicit quod excellentiae magnificentiae in plus sunt apyrocalia et banausia) quod bauiti in Graeco sunt camini, et banausi dicuntur qui turpiter sua consumunt an- te camillos, ganeos et histriones et luxuriosos et comoedos nuptialiter cubantes, id est, nuptialibus epulis. Hic autem banausa ars dicitur coquinaria, in qua multi multa lucrantur. Haec autem, id est, alia talium artium est inariificialium, id est, eorum in quibus non magna ars exigitur et corpori soli utilium, sicut est fodere in horto vel agro, vel opus ''cophini quod est ad purgationem viarum et platearum : ad hos enim labores non exigitur nisi corpus, nec opus est magna sapientia.

Postea, quia jam. posuit quatuor, species, scilicet mercatoriam, terraeculturam, tocismos sive usurariam, et mini- strativam , subdit et adjicit quintam, quantum ad numerum, est tamen quarta quantum ad assignationem, et dicit : Quarta autem species, scilicet quae est lucrativa pecuniae, quae scilicet est intermedia, hujus, scilicet translativae, et primae, quae fuit possessiva, quae est scilicet ubi et quando plus valebunt boves, oves, equi, et hujusmodi talia. Et assignat quomodo est, subdens : Ei primae. Et subdit rationem : Enim, id est, quia habet ejus, scilicet possessivae, quae secundum naturam est, in equis, bobus, ovibus, et apibus, et aliis hujusmodi partem aliquam, scilicet quia per quemdam cultum de terra eruitur : et translativae similiter habet aliquam partem, in eo scilicet quod de loco ubi abundat, ubi deficit transfertur. Et illa est omnibus quibuscumque a terra et ex terra genitis, infructuosis quidem, utilibus tamen, id est, ad utiles usus ordinatis, puta, dat exemplum, silvae incisiva, id est, quando silva incidi debeat, ut ligna meliora sint ad aedificia, scilicet ut minus putrescant diu conservata et minus a vermibus corrodantur. Hoc enim fit, ut dicunt experti, quando in ianuario inciduntur, quando luna est pansilenos, id est, plena. Tunc enim rupes succum attrahit propter so-

1cm redeuntem, quem lumen lunae plenum partibus plantarum coadunavit. Et aliam speciem dat acquisitivam hujus, quae venit de terra, subdens: Et omnis metallica, scilicet omnes septem species metallorum. Et hoc est quod subdit: Haec autem multa jam complectitur genera : sunt enim septem species metallorum secundum septem planetarum numerum. Aurum enim Soli attribuitur, in quo multi lucrantur : argentum Lunae, in quo iterum magnum lucrum est : plumbum Saturno, quod etiam confert ad lucrum : aes Jovi, in quo magnum lucrum est: ferrum Marti., in quo iterum est lucrum : stannum Veneri, in quo lucrum est: argentum vivum Mercurio, in quo multi lucrantur. Et hoc est quod sequitur : Multae enim species metallorum sunt, scilicet septem quae dictae sunt.

d Inde subdit in communi dicens : De unaquaque harum, supple, acquisitiva-

rum et pecuniativarum universaliter quidem dictum est in praehabitis, similiter et nunc, id est, ad propositum particulariter, quia de particularibus est consideratio, diligentius dicere utile quidem. In. practicis enim scientiis operatio circa particularia maeris utilis est. Et hoc est :

Utile quidem ad operationes, quae scilicet circa particularia sunt, grave autem immorari : quia scilicet talia multa sunt, et de singulis tractare difficile est.

e His habitis divisionem ponit et differentiam inter indiistrias acquisitivas, dicens : Sunt autem maxime artificiales, similiter industriae acquisitionun quidem

operationum, id est, de numero operationum, illae, supple, in quibus minimum est fortunae. Et hujus causa est, sicut ipse dicit in VI Ethicorum, quod " ars est factivum principium cum ratione : " de fortuitis autem dicit in capitulo de fortuna, quod est pars Ethicae et pertinet ad primum Ethicorum, quod " fortuna est natura praeter rationem faciens impetum. " Unde quaecumque plus habent ar-

tis, minus habent fortunae : et quaecumque plus fortunae, minus artis. Et subdit exemplum quod tales artes ubi nimium fortunae est, maxime sunt banausicae, id est, coquinariae quae in caminis exercentur et exigunt plurimum artis et rationis, sicut ipse dicit in IV Meteororum, quia ea epseiica, aliter praeparari oportet ad digestionem, eo quod interius debent esse sicca et exterius humida, quae apud nos vocantur elixabilia : et aliter optelica, quae apud nos assabilia dicuntur, et sunt interius humida et exterius sicca. Dicit autem quod in iis corpora maculantur, Et propter hoc istae artes ignobiles reputantur : et hoc est quod sequitur: Miaxime autem serviles, similiter sunt hujusmodi industriae, ubi corporis plurimus usus, id est, quae labore corporis exercentur, et minimum requiritur rationis. Ignobilissimae autem, supple, harum in dustriarum, ubi minimum requiritur virtutis et honestatis, sicut est focaria apud nos, et banausica apud Graecos dicta i illi enim minimum habent pulchritudi nis et honestatis, sed sunt tetri et fuligi nosi et sordidi in pannis et conversa tione.

f Sic determinatis considerationibus quae de industriis lucrativis talibus scilicet induxit, inducit carri quae supra dicta fuit, quod scilicet in libris Philosophorum de talibus scribentium diligenter studendum est : quia in talibus multa alia utilia scripserunt. Et hoc est : Quoniam autem a quibusdam, scilicet Philosophis, scripta sunt de iis industriis, scilicet qualiter convertuntur ad lucrum. Et dat exemplum, puta, a Charete cui cognomen Partus, et Apollodoro Lemnio, id est, de tali loco nato. Et quid de iis scripserint, subjungit, scilicet de terrae cultura et nudae, supple, terrae, id est, qualiter novalia fieri debeant in terra inculta : et plantatae, id est, qualiter terra plantata debeat redigi ad majus lucrum. Illorum ergo considerationes legendae sunt sicut et apud Latinos scripsit Palladius de agricultura, et Virgilius in Buccolicis, qui de se dixit, " Cecini pascua, aratra, boves. "

g Nec hoc sufficit: et ideo inducit quintam considerationem, dicens: Similiter autem et ab aliis, supple, Philosophis, et de aliis industriis lucrandi, scilicet multa scripta sunt, et dicit : Haec quidem, scilicet quae scripserunt ex iis, scilicet quae scripta sunt considerentur, ab eo scilicet cuicumque est cura de lucrativa industria : in iis enim potest invenire industrias multas unde augeat pecuniam. Et subdit, quod etiam dicta sparsim exempla diligenter debent notari: quia multum faciunt ad lucrum. Et hoc est : Adhuc atdern dicta sparsim, proverbialiter scilicet et exemplariter, per quae adepti sunt quidam pecunias, pecuniis intendentes, id est, qui intendunt pecuniis, oportet colligere et memoriae commendare, supple : omnia enim, supple, exemplaria haec proficua sunt honorantibus pecuniativam : quia similia facientes similia morabuntur.

h Et dat exemplum, puta, id est, sicut illud. Thaletis Milesii, qui fuit unus de septeni sapientibus qui consecrati fuerunt Apollini, et omnibus dimissis negotiis noluit occupari nisi circa philosophiam. Haec enim est consideratio quaedam pecuniativa : sed illi quidem, hoc est, Thaleti Milesio, propter sapientiam adaptant, id est, propter amorem sapientiae, sive quem ad sapientiam habuit: autem, id est, sed contingit utile aliquid existens, hoc est, quod consideratum provenit ad utilitatem, sicut monopolium, id est, singularem emptionem et venditionem. Et subjungit quomodo : Enim, id est, quia exprobrantibus ipsi, hoc est, Thaleti Milesio, propter paupertatem, in quam scilicet inciderat,

propter philosophiam negligendo sua, tamquam inutili philosophia existente, supple, sibi, id est, tamquam non sapienter faceret philosophiae intendens et negligens propria negotia, considerasse dicunt, Thaletem Milesium scilicet, olivarum ubertatem futuram, supple, fore, ex astrologia, id est, ex suffragationc astrorum, et adhuc hyeme existente, cum adhuc non florerent olivae, abundantem pecuniis, id est, cum. adhuc abundaret pecuniis, paucis scilicet pretiis arrhaboncs dedisse. Arriiabon est pars pretii, quo obligatur vendens ementi, ut non recedat a contractu. Et quibus dedit, subjungit, scilicet olivarum cultoribus, qui in Mileto, id est, qui in tali insula coluerunt olivas, et Chio, id est, in alia insula, et omnibus, supple, olivarum cultoribus in supra dictis insulis modico pretio dato, tamquam nullo, adjicienle, id est, plus exhibente, multum valde subarrhavit oleum. Quando autem tempus venit, supple, collectionis olei et simul subito pretium taxans olei, supple, quomodo voluit, id est, quomodo existimavit, cum nullus alius haberet oleum nisi ipse, supple, tanti vendidit : et cum, supple, de tali lucro multas pecunias collegisset, demonstravit scilicet exprobrantibus sibi philosophiam, quod facile est ditari Philosophis si volunt: sed non est hoc , scilicet ditari, circa quod student, scilicet Philosophi. Ad idem potest adduci quod factum est circa Methrodorum, de quo dicit Attalus Capitolii Pontifex, quod cum multo tempore remansisset in studio, et tandem domum rediret, propinqui sibi demonstraverunt terras et haereditatem incultam et neglectam propter diutinam ipsius absentiam : et omnibus sibi exprobrantibus propter hoc, respondit: " Si haec valerent, ego non valerem. " Postea subinfert conclusionem ex iis dicens : Thales quidem igitur, scilicet Milesius dicitur hoc modo ostensionem fecisse sapientiae, quod scilicet divitiis praeponderanda sit. Sic et Aristoteles in III Topicorum dicit, quod " simpliciter melius sit philosophari quam ditari, licet tempore necessitatis melius sit ditari quam philosophari. "

i Et licet hoc dictum sit ad demonstrationem sapientiae et philosophiae, tamen quemadmodum diximus, utile est hoc quaerentibus pecuniam. Et subdit rationem : quia peciiniativum est, id est, pecuniae lucrativum, si quis potuerit monopoliam, id est, singularem venditionem et emptionem sibi praeparare : sicut patuit in Thalete Milesio. Et hoc probat ab exemplo communitatum in civitatibus, id est, propter quod et civitatum hoc modo faciunt divitias, cum, id est, quando egeant pecuniis : monopolium enim venalium faciunt tunc scilicet, hoc est, quid de coro tritici et cado vini solvatur ab emente et vendente, et ex hoc congregant pecuniam ad sumptus communes sive publicos.

k Et de hoc quidem aliud dat exemplum subdens : In Sicilia autem quidam, scilicet mercator, reposita apud se numismate, quod scilicet diu congregaverat, simul emit omne ferrum de omnibus ferri mineris. Post hoc autem ut advenerunt, id est, postquam advenerunt de nundinis mercatores, ferrum scilicet quaerentes, vendebat solus, supple, pro voluntate, non tamen multum faciens excessum pretii ultra, scilicet consuetum, sed tamen in quinquaginta talentis superas-sumpit centum. Hoc autem Dionysius, Siculorum tyrannus et rex, sciens sive percipiens, scilicet quod sic lucratus esset pecuniam, pecunias quidem jussit asportare, secum scilicet, non tamen amplius manere, scilicet voluit in Syracusis id est, Syracusana civitate : quia monopolium nocet communitati et idcirco a legibus prohibitum est. Et subdit rationem quare Dionysius permittere noluit, ibi, Tamquam divitias invenientem, illum mercatorem scilicet, suiipsius, id est, Dionysii regis rebus inconvenientes : quia utilitas Dionysii fuit in populo, et illi non conveniebat monopolium.

l Modo redit ad propositum, et ostendit quomodo hoc documentum utile est, ibi, Quod vero visum fuerat, Thaleti scilicet Milesio, et huic, scilicet mercatori, idem est : et hoc probat. Uterque enim, scilicet Thales et mercator, studuerunt sibiipsis fieri monopolium. Utile autem, supple, est notificare haec politicis. Et subdit rationem : Enim, id est, quia multis civitatibus opus est pecuniae acquisitione, et talibus divitiis, quemadmodum domibus, supple, opus est eis et magis quam domibus : quia sine hac acquisitione Rempublicam gubernare non possent : propter quod et quaedam, scilicet civitates civiliter conversantium, id est de numero civiliter conversantium (ut sit partitiva constructio) civiliter conversantur, scilicet ad Rempublicam gubernandam per hoc solum, scilicet monopolium.