COMMENTARIUS IN CAP. IV.

Hic incipit tractare de politiis, et est secunda pars libri, quae habet tres partes, in quarum prima determinat de politiis in communi , scilicet in isto capitulo. In secunda enumerat in speciali, ibi, Determinatis autem his, etc. In tertia determinat de quibusdam adjunctis, sicut de dominativo sive de politiarum regno, ibi (cap. 5, a), Habet autem dubitationem quid oportet, etc.

Istud autem capitulum dividitur in quatuor partes,in quarum prima ostendit, quod omnis politia bonum aliquod humanum intendit et commune. In secunda hoc per despoticam, de qua dictum est in primo libro.

Quapropter civilia quoque imperia, cum sint secundum aequalitatem civium constituta, et secundum paritatem, vicissim exigunt ea gerere quae natura fert, consentes invicem munera subire, et considerare vicissim quoddam illius bonum, quemadmodum ille prius dum praeesset, consideravit utilitatem istius. Nunc autem ratione commodorum ex Reipublicae gubernatione provenientium, volunt continua in potestate esse, veluti si semper contingeret magistratum gerentibus ex mala valetudine sanos fieri : nam forsan ita magistratus amplecterentur.

Constat igitur quod quaecumque Respublicas ad communem utilitatem intendunt, hae rectae sunt secundum simpliciter justum : quaecumque vero ad propriam eorum qui praesunt utilitatem solum, aberrant, suntque omnes rectarum Rerumpublicarum transgressiones et labes : gubernantur enim quasi a dominis. Civitas autem est liberorum societas.

ibi (litt. e), At vero principatus dictos modos, etc. In tertia idem probat per artes et scientias, ibi (litt. e, circa medium), Ut videmus et alias aries, etc. In quarta ostendit quod utilitas et bonum politiae, licet per se referatur ad communitatem subjectam, tamen etiam per accidens refertur ad bonum ejus qui principatur in politia, ibi (litt. f), Propter quod ei politicos principatus, etc.

Circa primum duo facit. Primo movet quaestionem. Secundo procedit ad eam determinandam, ibi (litt. b), Est autem politia ordo, etc.

a Dicit ergo primo : Quoniam, autem haec determinata sunt, scilicet de cive et civitate, quod fuit principium ad istud, quod post haec, supple, secundum consequentiam rationis est in scientia de poli- tiis considerandum. Et dicit quod est hoc : Utrum unam ponendum politiam, vel plures : et si plures, quae et quot : et haec erit secunda quaestio. Et tertio quaeremus, quae sint differentiae ipsarum, supple, ad invicem. Et in hoc finietur iste tertius liber.

b Et procedit ad primum, scilicet ad. quaestionem determinandam, ibi, Est autem politia ordo civitatis aliorum principatuum. In civitate enim sunt diversi principatus, ut habitum est, scilicet Ephororum, proconsulum qui AdminBookmark vo-

cati sunt in ante habitis, et dignitas praetoria, et senatus, et hujusmodi, quorum omnium ordo per leges justitiae ad Rempublicam, vocatur politia sive civilitas. Nec est tantum ordo illorum principatuum, sed et maxime dominantis omnium, supple, est ordo. Et ostendit quod hoc pertinet ad politiam, ibi, Dominans quidem enim ubique, id est, in qualibet politia, est politeuma civitatis : politeuma autem est politia : quia sicut habitum est in primo, in omni communicatione est unum principans et alterum subjectum, et in illo referuntur ad idem in. quo communicant. Et hoc est quod hic distinguendo subdit, Dico autem, supple, exponendo, puta in democraticis quidem dominans populus: quia, sicut praehabitum est, democratia est principatus populi : pauci autem e contrario, supple, sunt dominantes in oligarchiis : sicut enim dictum est, oligarchia est principatus paucorum et divitum ad utilitatem propriam omnia referentium. Dicimus autem politiam alteram esse corum : alia enim politia democratia, et alia oligarchia, et aliud dominans in una, et aliud in altera, et ita est in omnibus politiis. Et hoc est : Eumdem autem hunc sermonem dicemus de aliis, scilicet politiis, aristocratia, et regno. In omnibus enim aliud est dominans, aliud subjectum.

c Et quia in omnibus sic est, addit, Supponendum itaque primo, quod civis est, cujus gratia constituta est civitas, et propter hoc praemisimus de cive, et principatus species, supple, constitutae sunt, ejus qui circa hominem et circa communionem vitae, supple, gratia, propter bonum enim hominis et bonum commune inventae sunt species principatuum.

d Et de hoc remittit ad primum librum, ibi, Dictum est autem in primis sermonibus , id est, in primo libro, in quibus de oeconomia determinatum est, et de despotica, quod natura quidem homo est animal civile : hoc enim totum praehabitum est in primo libro, capitulo primo. Et hic etiam ponit de hoc signum, ibi, Propter quod, quia natura civile est, et, id est, etiam nullo indigens ejus quae ab invicem politiae appetunt convivere. Et dat ulterius signum, ibi, Quin imo ei communiter conferens, id est, utile ad vitam colligit quilibet homo, in quantum adjacet unicuique pars, vitae scilicet, quam confert ad communem vitam in civitate, ut vivatur bene. Sicut enim probatum est in primo, perfecta sufficientia non est nisi in collatione omnium pertinentium ad civitatem. Maxime quidem igitur hic est finis, scilicet hominis, et communiter omnibus et sigillatim, id est, singulariter, ut scilicet in communicatione vivatur bene. Et ponit rationem, ibi, Conveniunt enim et ad vivere gratia, ipsius, scilicet illius boni quod communiter continet politicam communionem, scilicet gratia talis boni. Et ideo dixit in primo libro, capite primo, quod qui docuit instituere civitatem, maximorum bonorum causa fuit.

Et addit adhuc aliud signum hujus, ibi, Forte enim inest aliqua boni particula, et, id est, etiam secundum desiderium naturale inest omnibus, ut vivant in communicatione, nisi diris vel duris oppressionibus graventur in civitate. Et ostendit subdens : Palam autem, supple, est hoc, quod, id est, quia perseverant

multa mala sustinentes multi hominum inviscati ad vivere, amore scilicet communitatis, tamquam existente quodam solatio in ipso, scilicet convivere, et dulcedine naturali. Et ideo dicitur Eccle. (IV. 9 et seq.) : Melius est duos esse simul quam unum, habent enim emolumentum suae societatis. Si unus ceciderit, ab altero fulcietur. Vae soli: quia cum ceciderit, non habet sublevantem se. Et si dormierint duo, fovebuntur mutuo : unus quomodo calefiet ? etc. Et de hoc in primo libro multa dicta sunt.

e Deinde cum dicit, At vero principatus, etc. ostendit quod haec omnia ad communitatem pertinentia, gratia communis boni et utilitatis facta sunt, et dicit : At vero principatus, omnes scilicet, secundum dictos modos facile dividere, supple, est in subjectum et dominativum quod politicum dicitur. Et subjungit rationem, ibi, Etenim in extrinsecis sermonibus determinavimus de ipsis saepe. Extrinsecos sermones dicit sermones primi libri, qui sunt de oeconomicis, et praeambuli sunt ad politicos sermones, et sic extrinseci. Et resumit quaedam in primo libro determinata, ibi, Despotia quidem enim, id est, scientia dominativa, et utendi servis, (quamvis sit idem conferens secundum veritatem ei qui natura servus, et ei qui natura despotes, id est, natura dominus, de quo in primo libro dictum est, tamen principatur ad conferens despotis, id est, dominantis, nihilominus, supple, principatur semper ad conferens : ad id autem quod servi, supple, est conferens, principatur secundum accidens. Et ostendit, quod ad hoc conferens servi etiam principatur, licet secundum accidens, ibi, Non enim contingit corrupto servo servari despotiam, id est, principatum dominativum : et ideo oportet cogitare de salvantibus servum et conferentibus ei. Et sic despoticus principatus ordinatus ad bonum commune, conferens est et domino et servo. Et ostendit etiam in aliis principatibus ibi, Principatus autem puerorum et mulieris et totius domus ,quem utique vocamus oeconomicum, vel subjectoium gratia est, id est, propter utilitatem subjectorum, vel alicujus communis amborum, et despotis sive domini et subjectorum.

Deinde cum dicit, Ut videmus et alias artes, etc. probat, quod omnis principatus est ad utilitatem et bonum commune, et hoc per artes et scientias, et dicit: Ut videmus et alias aries, quae scilicet semper sunt ad aliquod bonum commune, et artificis docentis, et ejus qui instruitur. Et istae sunt maxime artes operativae, puta, exemplificat, medicinalem et exercilivam : et vocat exercitativam sicut est palaestra, torneamentum, equestris et hujusmodi, quibus exercentur juvenes ad artem bellicam et militarem : omnes enim hae ad commune bonum sunt exerti tantis et exercitati . exercitati per se, exercitantis autem per accidens. Et hoc est : Secundum accidens autem, et, id est, etiam utique ipsorum erunt. Et ostendit quomodo, ibi, Nihil enim prohibet exercitia docentem pueros aliquando esse et ipsum eorum qui exercitantur. Et hoc maxime manifestum est in docente et discente : quia in quo aliquis aliquem docet et prodest discenti, et in hoc prodest etiam sibiipsi : ut discendo per inventionem, vel continuando habitum doctrinae : et sic prodest alteri per se, sibi autem per accidens. Et quod dixit, ostendit exemplo, ibi, Sicut gubernator est semper unus nautarum. Gubernator enim qui ordinat et docet remigantes et prorarios et vela erigentes caeteraque ad usum navigii pertinentia facientes, unus est et ad uriam utilitatem communem nautis, et sibi gubernat navem. Postea subjungit differentiam in talibus, ibi, Puerorum quidem igitur exercitator vel gubernator considerat subjectorum bonum, supple, per se : quando autem unus horum fuerit, scilicet quando etiam ipse est in exercitio, et ipse secundum accidens participat uti-lilates, easdem scilicet. Et ponit differentiam in participatione illa, ibi, Hic quidem enim, exercitatus scilicet, nauia, supple, participat utilitatem illam, scilicet ner se : quia naturale est quod discens exercitia participet utilitatem exercitationis : hic autem, exercitator scilicet, sic, supple, participat eodem utili, unus eorum qui exercitantur, cum sit, supple, secundum actum puerorum exercitator : quando enim in actu est puerorum exercitator, ipse exercitatur cum pueris, et sic secundum accidens eadem utilitate communicat, qua communicant pueri,

f Deinde cum dicit, Propter quod et politicos principatus, etc. quae duxit pro simili, adaptat ad propositum, dicens : Propter quod et politicos principatus, quando fuerint secundum aequalitatem civium constituti, id est, quando ea quae constituta sunt, secundum aequalitatem civium constituta fuerint, et secundum similitudinem, id est, quod cives secundum unam similitudinem participant utilitate principatuum, secundum partem dignificant principari, id est, quod unus principetur : sed quia necesse est quod ab aliquo incipiat, ideo subdit : Prius quidem quia aptum natum erat dignificanies, supple, se moribus et virtute, in parte, scilicet temporis, ministrare, in principatu scilicet : talis enim principatur ad bonum commune, et considerare aliqua. Rursum post illum, scilicet qui principetur et consideret, quod ipsius bonum, hoc est, prius principantis, sicut ipse prius principans considerabat quodillius conferens, id est, quod constituebant principatus sibi succedentes in diversis personis, ut sicut primo principans considerabat bonum subjectorum et damnum, ita repatatur a posterius principante. Et ita quidem fuit in antiquis temporibus. Nunc autem propter utilitates quae a communibus , id est, a communitatibus, ut eas quae ex principatu, volunt continue principari, supple, per totam vitam. Et hujus causa est : Veluti si accideret sanos esse semper principantes, id est, incorruptos, cum essent aegrotativi, alia littera, " congregativi, " lucrorum scilicet, non reputant sanum esse principatum qui multorum lucrorum est, cum tamen in hoc sit maxime corruptus. Et hoc est quod sequitur: Etenim sic forte utique persequerentur principatus, scilicet propter lucrum.

g Ex omnibus dictis in isto capitulo, patet quod omnis politia est ad commune bonum, et nulla ad privatum : et hoc ex generali conclusione subinfert, ibi, Manifestum igitur, quod quaecumque quidem politiae intendunt quod communiter conferens, ipsae quidem rectae existunt entes secundum id quod simpliciter justum, supple, est. Quaecumque autem, supple, intendunt conferens principum solum, vitiatae, supple, sunt, ei omnes sunt transgressiones rectarum politiarum. Et ponit rationem, ibi, Despoticae enim, id est, dominativae et oppressivae sunt. Civitas autem communitas liberorum est, supple, et ideo non competit ei despoticus principatus.