COMMENTARIUS IN CAP. XV.

In capitulo isto agit Aristoteles de ordinatione puerorum ad alimenta et actus. Et dividitur in tres partes, in quarum prima agit quibus alimentis et actibus disponuntur ad fortitudinem corporis et ad opera virtutis. In secunda ostendit qua disciplina habent dispositionem, ibi (litt. e, circa medium), Quam oportet instituere et per alias actiones, etc. In tertia loquitur de quadam institutione puerorum, qua Theodorus dicebat pueros instituendos, ibi, Forte autem non male dicebat, etc.

a Sententia primae partis est haec. Dicit enim, quod satis magnam differentiam est accipere in pueris ad potentiam corporis, quod potentes et fortes efficiantur per alimentum lactis. Et probatio hujus accipitur ex. hoc, quod omnia alia animalia foetus suos nutriunt lacte, et similiter aliae gentes, barbarorum scilicet. Caveri tamen debet ne pueris detur vinum : vinum enim vaporosum est, et maxime, ut dicit Avicenna, nocet cerebro et nervis : sublevat enim, ut idem dicit, vaporositate sua malas materias in cerebrum et in nervos, et sic enervat corpus et turbat cerebrum.

Secundo dicit quod pueris expedit motus, ne diffluant corpora eorum. Et hoc probat ex eo quod quaedam gentes statim in pupilla aetate exercitant pueros suos motu mechanicarum instrumentorum, ut fabri motu malleorum, et sutores motu punctarum, et sic de aliis. Et ratio est, quia motu illo sanguis et spiritus trahuntur ad membra, et ex hoc

confortantur ad opera artium, quae ab eis postea sunt exercenda.

Ulterius dicit, quod expedit corpora infantium parvorum usque ad annum quintum aetatis involvi per cheltos, id est, fascias, ut membra sic circumposita et ligata, formas debitas accipiant.

Tertio dicit, quod a calidis ad frigora transmutentur : propter quod quidam barbari qui fortiora habent corpora, parvulos suos aquis frigidis immergunt: quidam autem alii frigidis fasciis involvi faciunt. Et ratio est, quia frigus circumstans, naturales vires et vitales et organa talium virium, ut stomachus et hepar et hujusmodi facit calescere intus, et confortantur ad digestionem et ad alias naturales operationes.

In fine dicit, quod per haec et per talia instituendi sunt pueri et nutriendi usque ad aetatem quinque annorum, m qua aetate nondum sunt apti ad labores neque ad disciplinam : ad tales enim labores non sunt instituendi, ne impediatur corporis incrementum : labor enim immoderatus vires dissolvit et humidum, ex quibus membra accipiunt debitum incrementum. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Natis autem pueris, magnam putari esse differentiam, qua scilicet differunt in aptitudine corporum, ad corporum potentiam, quod unus efficitur potentior in corpore quam alter, alimentum. Et determinat quale sit illud, ibi, Quale quoddam utique sit, apparet alite , id est, eo quod alitur : a quocumque enim alimento accipit incrementum, illud melius est. Et vocat pueros tales, alites, quia bene aluntur, sicut et in grammaticis dicuntur altilia, quasi alitilia : quia bene aluntur. Et rationem dicit Avicenna, dicens quod pueri meliores sunt istimbrae : istimbra enim est calor naturalis bonum faciens appetitum et bonam digestionem. Quale autem sit il- lud alimentum, determinat subdens, ibi, Et alia animalia considerantibus, id est, si quis consideret alia animalia foetus suos nutrire lacte. Et ratio est, quia lac tres in se habet substantias, scilicet aquosam quae serum est, terrestrem quae caseus est, pinguedinem sive aeream quae butyrum est : et ex aquosa habet quod facile influit membria, et ex casea sive terrestri habet quod membra dura et fortia facit, ex unctuosa habet quod multorum est spirituum, et spiritus confortat, qui sunt instrumenta virtutum et vehicula per corpus. " Est enim spiritus vehiculum virtutis, " ut dicit Costabenluce in libro de Differentia spiritus et animae. Hoc etiam probat subdens, ibi, Et pergentes quibus cura est inducere in pueris suis bellicum habitum.

Quod sit autem alimentum, subdit, ibi, Lactis abundans alimentum. Et ponit rationem, ibi, Est maxime familiare corporibus, supple, lactis alimentum. Rationem ponit Avicenna : quia scilicet lac generatur ex sanguine menstruo dealbato in mamillis, ex quo etiam generatur corpus pueri in matrice matris : et ideo familiare dicitur corpori, quia ex eadem materia est utrumque. Gentes autem in quibus maxime probatur, Frisones sunt, qui propter multum. alirnenlum lactis, et proceri et fortes sunt et directe procedentes, in corpore bellicum habitum gestantes.

Ad hoc tamen removet vinum, ibi, Magis autem sine vino propter aegritudines, supple, quas facit vinum, de quibus satis dictum est in sententia. Insuper tamen, ut dicit Aristoteles, quod vinum et lac multum simul et saepe sumpta generant lepram : vinum enim corrumpit lac, et lac corruptum inficit corpus.

b Et subdit secundo de motibus in qui- bus oportet exercere infantes, ibi, Adhuc autem et motus quoscumque contingit facere tantillos, expedit, supple, facere. Et ratio est, quia ex motu calor generatur, calor autem acuit virtutem. Et probat quare hoc expedit, ibi, Ad non defluere autem membra propter teneritudinem : motus enim exsiccat, et sic tenera membra et mollia minus defluunt. Et adhuc inducit signum, ibi, Utuntur et nunc quaedam gentium instrumentis quibusdam mechanicis, quae faciunt impenetrabile corpus talium, scilicet puerorum : faciunt enim instrumentis exerceri pueros, ut talibus motibus attractis spiritu et sanguine, membra formentur et vigorentur ad debitas actiones, et ab illis non pervertantur.

c Et subdit tertio de transmutatione ad frigora, ibi, Expedit autem mox ad frigora consuescere ex parvis pueris. Et hujus causa satis dicta est in sententia. Et idem innuit hic subdens : Hoc enim, id est, ex hoc et ad sanitatem et ad bellicas actiones maxime proficuum. Et hoc probat per signum, ibi, Propter quod apud multos barbarorum est consuetudo, his quidem, id est, quibusdam, in fluvium frigidum abluere natos, his autem, id est, aliis, involucre parvum circumponere, natis scilicet, puta cheltos , id est, fascias quibus circumligantur membra, ut teneantur ad rectitudinem debitam. Et ponit causam omnium horum, ibi, Omnia enim quaecumque possibile assuescere, supple, pueros, mox inchoantibus, in prima scilicet aetate, melius quidem assuescere, ''supple, est. Et hoc dicit Horatius :

Quod nova testa capit, inveterata sapit.

Et hoc est : Gradatim autem, gradi-

bus aetatis scilicet, assuescere, supple, ad meliorari. Et ponit rationem, ibi, Beneapta autem puerorum habitudo, supple, est, propter caliditatem ad frigidorum exercitium. Circumstante enim frigore, acuitur calor interius, et sic melius aptantur membra : et si continue exerceantur in calidis scilicet, sic evaporaret calor, et secum traheret humidum, et languesccrent corpora.

d His dictis, ponit epilogum, ibi, Circa primam quidem igitur aetatem expedit facere curam talem, et huic consimilem,

e Habitam autem, id est, consequentem huic aetati usque ad quinque annos, quae dicitur puerilis aetas, in qua, scilicet aetate, nondum necque ad eruditionem aliquam bene habet adducere, supple, pueros, neque ad necessarios labores. Et dicit causam, ibi, Ut non impediant incrementum, scilicet quod ex laboribus intelligitur immoderatis, quia humidum nutrimentale quod incrementum deberet praebere, exsiccatur per laborem. Et addit, quod in illa aetate expedit metum imbuere pueris verberibus et increpationibus, ut etiam in abundantiori corporum incremento inhonesta fugiant. Et hoc est : Oportet autem tanto sortiri metu, pueros scilicet, ut diffugiant, a turpibus scilicet, inertium corporum, id est, quando creverint, ex recordatione disciplinae fugiant ab inhonestis.

Deinde cum dicit, Quam oportet instituere et per alias actiones, etc. docet qua disciplina habent dispositionem, et a quibus sunt praeservandi. Et facit tria. Primo quibus ludis et fabulis instituendi sunt. Secundo qualiter oportet eos semper retrahere a turpiloquio et turpi- bus, et si quis talium aliquid faciat, quod in conviviis et aliis festis confundatur per demersionem in aquam, aut secundum aliam confusionem. Tertio nec picturas turpes vel imagines debet eis permitti ut videant. Excipit tamen ibi turpia quae fiunt in sacris Deorum propter gentilem ritum erroneum et turpem quo celebrantur sacra Priapi et Veneris, in quo nudi viri et mulieres currebant per templum, de quo laudatur Asa rex. Juda (III Reg. xv, 13) quia " amovit matrem suam Maacham , ne esset sacerdos in sacris Priapi, confringens idolum turpissimum : " quia nisi illa viderent, a sacerdotibus punirentur. In his tribus tota sententia continetur.

Littera autem sic ordinatur : Quam, id est, ad. quam disciplinam oportet instituere, et, id est, etiam per alias actiones et per ludum. Et subdit per quam, ibi, Oportet autem et ludos esse, neque illiberales, supple, sicut sunt turpes, necque super laboriosos qui sunt ultra vires septennii puerorum, neque remissos , qui scilicet non excitent calores et vires puerorum.

f Et de sermonibus autem et fabulis, in quibus scilicet oportet exercere pueros, quales quosdam oportet audire tantillos, cura, sit principibus quos vocant AdminBookmark , id est, paedagogos puerorum, et componitur a AdminBookmark quod est puer, et

AdminBookmark quod est regula, quia regula regunt itinera puerorum ad. perfectum. Et dat rationem horum, ibi, Omnia enim talia oportet prima facere ad posteriores conversationes, inducendas scilicet. Et ex hoc infert, ibi, Propter quod ludos plures oportet esse imitationes posterius studendorum, ut scilicet pueri in lucta exercitentur, in hastiludiis sagittariorum in arcus tenendo, et sic de aliis.

g Et ex his increpat eos qui cohibent pueros a ploratibus : dicit enim quodploratus conferunt ad incrementum, eo quod est exercitatio quaedam. Et hoc est : Cohibitiones autem puerorum in ploratibus non recte detestantur, qui prohibent in legibus, plorare scilicet pueros. Et subdit rationem, ibi, Conferunt enim ad incrementum, puerorum scilicet. Et subdit quomodo, Fit enim quodam modo exercitatio corporibus, supple, per ploratum. Et dicit quomodo : Detentio enim spiritus, quo scilicet pueri plorantes in se detinent spiritum, facit robur laborantibus, et sic proficiunt pueri. Et addit qualiter paedagogi curam debent habere ne pueri liberorum assuescant cum servis in servilibus, in tabernis, et in turpibus visibus et turpibus auditis, sed domi alimentum accipiant.

Et hoc est : Considerandum autem AdminBookmark , id est, paedagogis horum, scilicet puerorum, deductionem et aliam. Et primo illam determinat, ibi, Et quomodo quam minime cum servis erunt, in servilibus scilicet. Et dicit rationem, ibi, Hanc enim aetatem usque ad septem annos necessarium domi alimentum habere, cum parentibus scilicet: et ideo cum servis non oportet tabernas frequentare. Et horum omnium subdit causam, ibi, Rationabile igitur, supple, est, assumere illiberalitatem, id est, inhonestatem, ab auditis et visis, servilibus scilicet : et propter hoc damnosum est permittere pueros cum talibus conversari, et, id. est, etiam tantillos existentes.i Et ex hoc concludit, ibi, Totaliter quidem igitur turpiloquium ex civitate, sicut aliquid aliud, supple, turpe, oportet legislatorem exterminare. Et subdit causam, ibi, Ex dicere enim de facili quodcumque turpium, fit et ipsum face-

re prope : quia si turpiloquio assuescit, etiam ad facere pronus erit.

Et ex hoc concludit ibi, Maxime quidem igitur ex juvenibus, supple, oportet assuescere, quatenus neque dicant, neque audiant nihil tale. Et subdit qualiter puniendi sunt qui talia dicunt, ibi, Si quis autem apparuerit aliquid dicens aut agens vetitum, id est, prohibitum legibus, liberum quidem, nondum tamen dignificatum, id est, quia adhuc nullam dignitatem adeptus est in civitate, demersione , in foveas scilicet lutosas, in conviviis et dehonestationibus , aliis scilicet, punire, supple, oportet, et verberibus : seniorem autem aetate hac, inhonorationibus illiberalibus, scilicet servilibus, supple, oportet punire, vilitatis gratia, ''ut scilicet vilis ostendatur.

k Consequenter cum dicit, Quoniam autem aliquid dicere, etc. concludit ex praehabitis, quod ex quo turpiloquium removetur a civitate, turpes picturae removendae sunt, et turpes gestus, et omne quod facit infectionem in visibus puerorum, et juvenum, praeterquam in sacris Deorum et Dearum, ubi, sicut dictum est, quod propter timorem sacerdotum oportuit talia aliquando prospicere, propter gentilem errorem, qui tunc observabatur in sacris. Adjungit autem, quod non expedit juniores spectatores fieri lamborum , neque comoediae, neque tragoediae. Lambi autem sunt lambentes sapores escarum et potuum, quos nos lecatores vocamus et histriones. Comoedi autem sunt, qui facta heroum canunt in viellis, et repraesentationes faciunt personarum, sicut Priami et Hectoris et hujusmodi. Propter quod etiam persona media producitur, ut dicit Boetius in libro de Trinitate, " persona enim est facies larvata, larva depicta ad personam ejus quem repraesentat histrio : et quia spiritus stat inter histrionem et os larvae quando per larvam loquitur histrio, circumflectitur, propter hoc media simillima in persona circumflexto accentu pronuntiatur. " Comoedia dicitur a AdminBookmark quod est villa, et comoedi sunt qui in villis et congregationibus edunt carmina de laudibus heroum. Tragoedi autem sunt, qui turpium personarum facta recitant, sicut Sardanapali. Unde etiam post recitationem hircum quasi faetidum animal acceperunt : et ideo dicuntur tragoedi a AdminBookmark quod est hircus, quem in remunerationem accipiebant.

Dicit etiam, quod ab ebrietatibus et commessationibus removendi sunt juvenes usque ad aetatem qua commercium possint habere cum senioribus, id est, usque ad aetatem virilem. Per disciplinam ergo legislatoris juvenes cohibendi sunt et impassibiles fiendi ab omni tali nocumento.

In fine adjungit, quod haec de disciplina juvenum sufficit hic in transcursu dicere : posterius autem in speciali tractatu de disciplina tractabitur in octavo hujus scientiae libro, ubi dicetur quis ad quae exercitia sit applicandus. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quoniam autem dicere aliquid talium exterminamus, manifestum, supple, est, quod et videre aut picturas, supple, inhonestas, aut sermones inhonestos, supple, eadem ratione exterminamus.

Ex hoc concludit: Cura quidem igitur sit principibus, qui scilicet praesunt civitati, nihil neque sculpturam, neque picturam esse talium actionum imitationem, turpium scilicet, nisi apud aliquos Deos tales, quibus et lasciviam attribuit lex, quae, sicut dictum est in sententia, est in sacris Veneris et Priapi, et aliis turpibus, quae error gentilium coluit ab antiquo :

sicut etiam recitat Ovidius, quod Argus centum luminibus centum capita habens, non potuit custodire adulteram in lasciviam vaccae transmutatam, quin a Jove in taurum mutato pollueretur. Et subdit: Ad haec, supple, spectandum, dimittit lex, idololatriae scilicet, eos qui habent aetatem amplius provectam. Et ratio potest esse : quia in illis resedit lascivia et temperata est, et non ita moventur ad spectacula sicut juvenes. Et pro ipsis et pueris, supple, permittit, cultu turpissimo honorare Deos. Juniores autem, in quibus scilicet adhuc est fervens lascivia, neque lamborum, id est, locatorum, neque comoediae vel tragoediae spectatores ponendum, antequam aetatem accipiant, in qua existet communicare jam demersione . Alia littera, " de commercio, " scilicet femorum. Et addit ulterius. Et ab ebrietate et ab eo quod fit a talibus nocumento, omnes impassibiles, id est, inalterabiles, faciet disciplina, supple, legislatoris, quae talia inhibet.

I Postea subinfert, qualiter brevis ista dictio sufficit in ista materia. Et hoc est: Nunc quidem igitur in transcursu horum fecimus sermonem, posterius autem, in octavo scilicet libro insistentes, subtiliori scilicet inquisitione, oportet determinare magis , sive non oportet primo, sive oportet dubitantes, et qualiter oportet. Et hoc scilicet totum postea determinabitur, utrum oportet, vel non oportet, vel qualiter oportet talia esse in civitate. Secundum praesens autem tempus meminimus, horum scilicet tantum, tamquam necessario, ad juvenum scilicet informationem.

m Deinde cum dicit, Forte autem non bene dicebat, etc. reprehendit Theodorum quemdam tragoediae gesticulatorem, qui oppositum his dicebat, scilicet quod

a talibus non oporteret prohibere juvenes, quia non essent adhuc capaces talium, dicens contra eum, quod ab omnibus quae habent infectionem et inhaesionem turpitudinis, oportet prohibere pueros etiam a minimis : et postquam quinque annorum fuerint, transactis duobus annis post quinque, oportet eos facere speculatores disciplinarum laudabilium, quas oportet eos addiscere. Et dicit, quod hoc fit tribus gradibus aetatis, scilicet a septimo adpubescentiam quae est in decimo quarto anno, et a pubescentia ad vicesimum primum annum, quae est aetas ad fortia opera, etiam secundum legem Domini. Et ex hoc reprehendit eos qui dividunt annos juvenum per septennia, quod potius ad vires naturae debent dividi, eo quod omnis ars quae naturam imitatur, supplere intendit quod natura deficit, sicut dicit Victorinus, quod " natura facit habilem, ars potentem, usus facilem. " Considerandum ergo utrum aliquis ordo debeat fieri circa pueros. Deinde utrum ille ordo debeat osse communis universaliter circa omnes, vel secundum unumquemque puerum debeat fieri disciplina propria. Tertio qualem oportet esse disciplinam illam. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Forte autem non bene dicebat quod tale Theodorus tragoediae gesticulator. Nulli enim umquam permisit ante se inducere neque vilium hypocritarum tamquam appropriatis theatris. Theatra sunt atria ubi spectacula fiunt, dicta a AdminBookmark , quod est video, vides. Et intendit quod talia spectacula appropriata sunt theatris, et primis auditibus, qui sunt juvenum auditus. Et hoc est oppositum ejus quod determinatum est in littera, ubi dictum est, quod juvenes non debent esse talium speculatores.

Et subdit qualiter etiam eadem ratione removendi sunt ab omni turpiloquio et turpibus rebus etiam minimis. Et hoc, ibi, Accidit autem idem hoc et ad hominum collocutiones, turpes scilicet, et adeas quae rerum, turpes scilicet speculationes. Unde I Corinth. (xv, 33) : Corrumpunt bonos mores colloquia prava. Et Augustinus in Regula : " Dum sibi conspectu mutuo corda nuntiant impudica, et intactis ab immunda violatione corporibus, fugit castitas ipsa de moribus. " Et ponit rationem communem contra Theodorum, ibi, Omnia enim amamus prima magis : et ideo, supple, sunt talia prohibenda. Propter quod oportet juvenibus facere omnia extranea quae prava, maxime autem quaecumque ipsorum, pravorum scilicet, habent infectionem libidinosam, aut inhaesionem. Et illa, sicut dicit in III Ethicorum, " sunt quae habent adjunctam delectationem contemporeneam vitae, sicut turpia venereorum. " Et propter hoc dicunt Theologi, quod concupiscentia in venereis non tantum corrupta, sed etiam infecta est.

n Deinde cum dicit, Transactis autem quinque annis, duobus usque ad septimum, oportet speculatores fieri disciplinarum, quas, scilicet disciplinas, oportet addiscere ipsos juvenes, id est, ut si sint fabri, speculentur fabrilia, medici medicinalia, et sic de aliis.

o Duae autem sunt aetates, supple, praecipuae, ad quas necessarium, supple, est, dividi disciplinam. Et determinat illas aetates, ibi, Post eam quae a septem annis usque ad pubescentiam, id est, quatuordecim annorum, tunc enim puberes sunt pueri, et iterum post eam quae a pubescentia usque ad annos viginti et unum. Et ratio est, quia adhuc tenera aetas capax est omnis disciplinae. Unde Hieronymus in epistola ad Paulinam, quae dicitur Prologus galeatus, dicit : " Mollis cera et ad formandum facilis, etiam si artificis et plastae cesset manus, tamen jam virtute est quidquid esse potest. " Ex hoc reprehendit quosdam qui septenniis dividunt. Et ratio est, quia malitia saepe supplet, sicut dicitur in jure. Et hoc est : Qui emim septenniis

dividunt aetates, ut ad multum, id est, in pluribus, dicunt non bene. Et subdit rationem, ibi, Oportet autem divisionem naturae, id est, facultatis naturae, consequi. Et ponit rationem ad hoc, ibi, Omnis enim ars et disciplina, quod deficit naturae vult supplere : quia sicut paulo ante dictum est, natura nihil confert nisi habilitatem, ars reddit potentem, usus praebet facultatem.

Ex his concludit ordinem disciplinae, qui habendus est circa juvenes, ibi, Primo igitur considerandum, supple, est, si est faciendum ordinem aliquem circa pueros, disciplinae scilicet. Deinde utrum expedit communiter facere curam ipsorum, scilicet puerorum, vel secundum proprium modum, supple, erudiendus est quilibet, quod fit et nunc in plurimis civitatum, in quibus quilibet ad proprium modum erudit filios suos. Tertio autem qualem quamdam oportet esse hanc, disciplinam scilicet ad quam erudiendi sunt. Et in hoc terminatur sententia libri septimi.