COMMENTARIUS IN CAP. VI.

Postquam Aristoteles tradidit politiam Hippodami, hic disputat contra eam. Et dividitur in duas partes. In prima disputat contra divisionem quam fecit Hippodamus. In secunda disputat contra modum judicii, quem posuit, ibi (litt. e), Non bene autem nec de judicio, etc.

Circa primum tria facit. Primum disputat contra hoc quod uni parti dedit arma et non alii. Secundo ostendit quod cum meliores sint arma habentes aliis, ex parte illorum contingit quod quasi alii non erunt pars civitatis, ibi (litt. b), Sed oportet et meliores, etc. Tertio ostendit quod ex hoc quod Hippodamus divisit civitatem in. tres partes, necesse est adjicere quartam, ibi (litt. d, circa medium), Si autem alteri quidem erunt, etc.

a Dicit ergo primo: Dubitabit autem utique aliquis, primum quidem circa divisionem multitudinis civium, scilicet quam fecit Hippodamus. Et subjungit rationem : Artifices, et agricolae, et arma habentes, communicant politia omnes, una scilicet, ut dicit Hippodamus. Et determinat quomodo subdens : Agricolae quidem non habentes arma, supple, sed terram quam colunt : artifices autem nec terram, nec arma. Et ex hoc infert conclusionem, ibi, Quare fiunt fere servi arma possidentium, et sic non concluduntur a politia secundum politiam Hippodami : politia enim aequalium est, et inter servum et dominum non est aequalitas : ergo nec una politia. Et quia posset aliquis re-

dacti ? In bis enim magna est differentia : quapropter nunc quidem omittamus considerationem hanc, nam aliorum est temporum.

spondere, quod in hoc aequales sunt quod omnes participant principatu : objicit in contrarium dicens : Participare quidem igitur honoribus omnibus, aequaliter, supple, impossibile. Cujus dat rationem. : Necesse ex arma habentibus constitui, ei duces exercitus, ei civium rectores, et princip alissimos principatus, .eo quod illi soli possunt repellere contraria insurgentis, et illi soli debent esse principes, quia soli possunt defendere a malis secundum illud Ecclesi. (vii, 6) : Noli quaerere fieri judex, nisi valeas virtute irrumpere iniquitates. Hoc autem facere non possunt nisi habentes arma et spiritualia et carnalia. Ex hoc arguit : Non participantes autem politia, una scilicet secundum aequalitatem, sicut agricolae et artifices cum habentibus arma non participant una politia, quomodo possibile est amicabiliter se habere ad politiam ? Quasi dicat, impossibile est. Et ita divisio Hippodami schisma et divisiones inducit inter cives in civitate : ergo est mala.

b Deinde cum dicit, Sed oportet et me Hores, etc, inducit aliam rationem sumptam ab inaequalitate partium, dicens : Sed oportet, et, id est, etiam, meliores esse, id est, fortiores, arma possidentes ambabus partibus, scilicet agricolis et artificibus : quia aliter non possent constringi ab eis, et contineri. Hoc autem non facile. Cujus ratio est : Non multos existentes, scilicet respectu duarum aliarum partium. Et addit tertiam rationem probantem idem : Si autem hoc erit, scilicet quod arma habentes principabuntur, quid oportet alios participare politia ? inutile enim erit : quia possidentes arma constituent quae voluerint : et, supple, oportet arma habentes, dominos esse constitutionis principium, aliquando autem contradicere non possunt.

c Deinde cum dicit, Adhuc agricolae quam utiles, etc. ponit aliam rationem sumptam ex parte artificum, ad hoc idem dicens : Adhuc agricolae quam utiles civitati ? scilicet secundum divisionem Hippodami. Habitum enim est in praecedentibus, quod agricolae et cultores vinearum non sunt cives. Artifices quidem enim necessarium esse, supple, in civitate. Omnis enim civitas indiget artificibus : quia communitas et communicatio civium in civitate non potest fieri sine operibus artificum, sicut determinatum est in primo libro, et Aristoteles dicit in V Ethicorum.

Et subjungit aliam rationem, ibi, Et possunt procedere cum civibus, scilicet ad eamdem communicationem, quemadmodum et in aliis civitatibus ab arte, id est, ab opere artis. Alia autem translatio sic habet : " Et possunt fieri quemadmodum in aliis civitatibus ab arte, " id est, ab operibus artis.

Et subdit de tertia parte quae est agricolarum, quod illa irrationabiliter ab Hippodamo ordinata est, ibi, Agricolae autem acquirentes quidem arma possidentibus : ministrabant enim agricolae arma possidentibus, id est, militibus cibum, rationabiliter utique essent aliqua pars civitatis, utiliter enim laborant ad politicam communicationem : et ideo pro parte civitatis essent habendi. Nunc autem propriam habent, secundum Hippodamum scilicet, et hanc, scilicet terram propriam colent, sibiscilicet,non aliis: quia secundum jus naturale, quod suum est, nemo cogitur alteri communicare.

d Deinde cum dicit, Adhuc autem communem, etc. ostendit insufficientem divisionem civitatis quam Hippodamus fecit, dicens : Adhuc autem iidem agricolae communem, supple, terram colent : quia Hippodamus terram divisit in tres partes, ut praehabitum est, et illam partem, quae communis est. quae scilicet danda est mi- litibus pro cibo, non possunt colere nisi agricolae, a qua, scilicet parte propugnantes habebunt cibum, siquidem ipsi colent: quia cum alii pugn+ant pro Republica, non poterunt laborare sibi cibum. : unde justum est ut communibus expensis sustententur, juxta illud (I Corinth. IX, 7) : Quis militat suis stipendiis unquam ?Non, id est, nonne utique erit pugnans alterum, id est, altera pars : et agros colens, supple, alterum? Quasi dicat, sic. Et confirmat per ipsum legislatorem, ibi, Vult autem legislator alterum esse : et ideo lex in codice est, quod. si. militi non datur stipendium ab aula, non tenetur militare.

Deinde cum dicit, Si autem alteri, etc. ostendit quod secundum divisionem Hippodami quam fecit de civitate in tres partes, necesse sit adjicere quartam, dicens : Si autem alteri quidem erunt, supple, colentes possessiones communes, ex quibus dantur stipendia, ab iis qui propria colunt et bellantibus, quarta iterum pars erit hujus civitati snullo participans, supple, cum aliis tribus partibus militum, artificum, et agricolarum qui colunt propria, sed aliena, supple, erit haec pars a politia, supple, trium partium, et sic insufficienter divisit Hippodamus civitatem in tres partes. At vero si quis eosdem ponat agricolas, eos scilicet qui propriam et qui communem colant, tunc multitudo deficiens erit fructuum, ex quibus, scilicet fructibus unusquisque, scilicet agricolarum, ministrabit, id est, procurabit duas domos, unam scilicet propriam, alteram militis pro republica militantis.

Deinde cum dicit, Et cujus gratia, etct adducit aliam rationem, et ostendit inutilitatem talis legis et irrationabilitatem, dicens : Et cujus gratia, id est, propter quam rationem, non statim, id. est, sine tali divisione, ex terra, supple, sibi appropriata et eisdem sortibus, id est, haereditatibus sibi attributis, cibum sument, sibi scilicet, et viris praelii, id est, ad praelium constitutis, exhibebunt, supple, sicut modo fit, quando unusquisque ex

propria sorte providet sibi, et postea per contributionem communnm dant stipendia militibus praeliantibus bella communia. Ex omnibus bis concludit, ibi, Haec igitur omnia multam habent turbationem, supple, et ideo divisio Hippodami inutilis.

e Deinde cum dicit, Non bene autem neque de judicio, etc. disputat contra modum judicii, quem dedit Hippodamus : et dividitur in quatuor partes, in quarum prima disputat de sententiis seorsum scribendis, secundum quas debet judicare judex ut praetor. In secunda disputat contra hoc quod dixit Hippodamus de his qui aliquid faciunt pro communi utilitate civitatis, quod honores speciales eis exhibendi sunt, ibi (litt. g), De eo autem quod invenientibus, etc. In tertia disputat de hoc, utrum melius sit antiquas leges tenere vel novas adinvenire, ibi (liit.g, circa medium), Incidit autem in aliud problema, etc. In quarta specialiter ostendit, quod melius est adhaerere veteribus, ibi (litt. g, circa medium), Quaerunt autem totaliter, etc.

Dicit ergo primo : Non bene autem nec de judicio habet lex, Hippodami scilicet, judicare, significans , scilicet de qualibet causa a quolibet in pugillari proposita, dividentes, supple, et seorsum scribentes in pugillaribus quid sententiandum sit, causa simpliciter scripta, in pugillari scilicet, et fieri judicem, praetorem scilicet, disquisitorem, hoc est, discusssorem, scilicet ut discutiat scripta. Et subjungit causam : Hoc autem in disquisitione quidem, id est, discussione, et pluribus contingit : discussio enim non est nisi inter plures, sicut disputatio. Et ostendit rationem ex. ipsa ratione disputationis, ibi, Colloquuntur enim, discutientes scilicet ad invicem de judicio : et hoc vocatur discussio causarum : in praetoriis autem, supple, in quibus solus unus dijudicat, non est, supple, discussio : quia unus cum multis ibi colloqui non potest : sed contrarium hujus legislatorum, id est, de numero legislatorum, multi statuunt. Et hujus contrarium, subdit, Ut judices non colloquantur ad invicem : hujus enim contrarium multi statuunt, scilicet quod judices colloquantur, et discutiant quid de qualibet causa sententiandum sit.

Deinde cum dicit, Deinde quomodo non erit, etc. adducit de hoc aliam rationem, dicens : Deinde quomodo non, id est, nonne erit plenum turbatione judicium, cum debere judex quidem existimaverit non tantum, supple, exhibere in emendam, quantum litigans, et non licet ei colloqui ad alios quorum consilio Iis dirimatur. Et subdit rationem, ibi, Hic quidem, scilicet litigans, qui petit satisfactionem sibi fieri de injuria, viginti minas, supple, postulat, eo quod tanti existimat injuriam suam: judicat autem judex decem minas, supple, dandas, et non plus, eo quod tanta pecunia tanta sit redimenda injuria : et variat hoc judicium. alio modo, subdens, ibi, Aut hic quidem plus, supple, judicat esse dandum, hic autem minus. Et dicit modum : Alius alitem quinque minas dicit, supple, exhibendas pro injuria : hic autem quatuor. Et hoc itaque modo palam, id est, manifestum est : quia, scilicet in tali judicio, patientur : ii quidem omnia, oppressi scilicet condemnabunt, ii autem non, id est, nihil patientur, sed alios condemnabunt : quis igitur erit modus disputationis sententiarum ? ex quo, supple, non licet colloqui magis.

f Deinde cum dicit, Adhuc nullus dejerare, etc. ponit aliam rationem. Nullus degerare cogit simpliciter ab judicantem aut condemnantem. Alia translatio habet sic : " Quia nullus jurare cogit simpliciterabnegantem aut accusantem. " Et ponit rationem : Si quidem simpliciter accusatio scripta est juste et non sub testibus, et judici non licet discutere. Et iterum hujus dat rationem, ibi, Non enim nihil debere, supple, reum abjindicans judicat, sed viginti minas, supple, judicat eum debere, secundum illud de-

jerat condemnatus, non computans debere viginti minas, sed multo minus : sic disceptatio erit inter judicem et condemnatum.

g Deinde cum dicit, De eo autem quod invenientibus, etc. disputat contra legem quam dedit Hippodamus de provisione puerorum illorum, qui bene fecerant pro civitate, et de hoc quod et ipsi honorandi sunt in imaginibus et demonstratione. Dicit ergo : De eo autem quod invenientibus aliquid civitati utile oporteat fieri aliquem honorem, non est securum legem ferre. Et hujus causa potest esse, quia novorum inventio antiquitati derogat, et sic inter adhaerentes antiquitati et inventores novorum contentio surgit, quae non expedit civili communicationi : sed est boni aspectus, id est, grati aspectus, audire solum, scilicet si quis boni pro communitate aliquid inveniat. Hoc enim omnis debet grate audire, secundum illud Augustini in Regula : " Charitas quae, non quaerit quae sua sunt, sic intelligitur, quia communia propriis anteponit. " Et ostendit rationem subdens, ibi, Habet enim calumnias et motus, supple, indignationis, si eveniat politiae, scilicet quibusdam adhaerentibus vetustati, et quibusdam quibus placent nova, acceptantibus, et sic dissidium fit in civitate.

Deinde cum dicit, Incidit autem in aliud problema, etc. ponit quaestionem., quod nova accipienda sunt non vetera, dicens : Incidit autem super hoc quaestio in aliud problema et considerationem alteram. Et hujus quaestionis dat rationem, ibi, Dubitant enim quidam, utrum expediens aut nocivum civitatibus, supple, sit amovere patinas leges, scilicet a patribus et proavis observatas, scilicet si sit aliqua alia nova melior, quae per experimentum sit probata esse melior quam antiqua. Et quia dubium est hoc, objicit ad utramque partem. Et primo quod non expediat novas leges inducere, ibi, Propter quod quidem non facile dicto, scilicet quod novae leges acceptanda? sint, velociter consentire, id est, consentiendum est. Et dat rationem, ibi, Siquidem non expedit amovere, supple, leges antiquas. Cujus ratio est : Autem, pro quia, contingit, supple, ex novis legibus, inducere quasdam legum solutiones, antiquarum scilicet, aut politiae, id est, totius civitatis, aut commune bonum, scilicet solventibus : civitas enim semper adhaeret antiquitati : et idcirco non expedit recipere nova.

h Deinde cum dicit, Quoniam autem fecimus memoriam, etc. ostendit quod ista quaestio melius disputanda est ad utramque partem, dicens : Quoniam, autem fecimus memoriam modicum, supple, de quaestione ista, amplius de ipso, scilicet quaesito dilatare melius, ut scilicet ad utramque partem disputetur. Et subdit rationem : Habet enim, quemadmodum diximus, dubitationem, scilicet utrum sit melius adhaerere antiquis vel accipere nova. Et videtur quod sit melius accipere nova, et dicit : Videbitur utique esse melius amovere, supple, antiqua, et accipere nova. Cujus ratio est : In aliis enim scientiis, omnibus scilicet sapientialibus, naturalibus et artificialibus hoc contulit semper, supple, acciperenova experimenta plusquam antiqua. Et dat exemplum : Puta medicinali mota extra paterna, id est, supra paterna. Nova enim experta a novis, extra paterna experimenta, meliora sunt : quia magis probata. Et in illis verum est quod dicit Priscianus : " Cujus auctores quanto juniores, tanto perspicaciores. " Et quod dicit Aristoteles in II Elenchorum, quod sic adinventae sunt artes, quod scilicet priores quaedam invenerunt, sed posteriores semper auxerunt usque ad perfectum. Et inducit aliud exemplum de alia scientia quae etiam experimentis perficitur, ibi, Et gymnastica, quae est pugillatoria ars, in qua posteriores multas bonas plagas invenerunt, quas ignoraverunt Antiqui.

Ex his universaliter concludit: Et totaliter artes omnes et virtutes,et vocat virtutes,

artes operativas, sicut In Ethicis. In omnibus enim illis, et artes et virtutes experimento perficiuntur, et meliores efficiuntur veteribus. Et ulterius ex his concludit generalem conclusionem, ibi, Quare quoniam unam harum ponendum etiam politicam, scilicet quae per experimenta proficit, palam : quia etiam circa hanc similiter necessarium habere : et ideo videtur ex hoc quod melius est novas leges accipere quam antiquas retinere, quia novae magis expertae sunt quam antiquae : habent enim novae quidquid antiquae habuerunt, et praeter hoc quaedam adinvenerunt.

Deinde cum dicit, Signum autem utique, etc. adducit ad idem adhuc rationem dicens : Signum autem utique fieri dicet aliquis in ipsis operibus : antiquas enim leges valde simplices et barbaricas esse, supple, aliquis inveniet. Et quia ante dedit exemplum, quod de hominibus est sicut de terra minerali, cujus quaedam pars portat aurum, quaedam argentum, quaedam ferrum, subdit : Ferrum enim portabant tunc Graeci, id est, nullam subtilem tunc habebant sapientiam, sed ferocitate unus domabat alterum et subiiciebat eum, et uxores emebant ad invicem : et, sicut Tullius in fine Rhetoricae dicit, " Nemo sciebat quid essent honestae nuptiae. " Et hoc quidem faciebant Graeci, qui aliis praecellentiores videbantur esse in sapientia. Quaecumque autem reliqua antiquorum sunt alicubi legalium, barbarorum scilicet, stulta omnino sunt : et dat exemplum, Puta in Cumis circa homicidia lex est. Alia translatio, " Puta in Hym circa Phoenicem lex est. " Si multitudo quaedam testium astiterit persequens homicidam, qui suorum esset cognatorum, reum esse homicidii fugientem, id est, si quis fugerit qui viderit cognatum suum interfectum, reus reputetur homicidii : quod omnino injustum est, quia ille nihil cooperatus est ad homicidium.

Deinde cum dicit, Quaerunt autem totaliter, etc. ostendit quod melius non est adhaerere veteribus, et disputat contra Hippodamum ex iis qui novas habitationes in terris inducunt: illos enim necesse est inducere novas leges, et tales habitationes saepe necesse est fieri in mundo secundum revolutiones orbis, quae causant desolationem terrarum, secundum Philosophos. Dicit ergo : Quaerunt autem totaliter, id est, universaliter, legislatores scilicet leges ponendo, non quod pallium, id est, quod non a patribus observatum, sed quod bonum omnibus : oportet enim saepe vetera mutare propter novos casus emergentes. Propter quod etiam in jure scribitur, quod vetus abrogatur per novum. Et est ratio ad hoc quod nova scribenda sunt potius quam vetera tenenda.

Deinde cum dicit, Verisimile quia primus, etc. ponit ulterius ad hoc rationem, dicens : Verisimile quia prius sive terrigenae erant , sive ex corruptione quadam salvati sunt. Et tangit duo ex quibus fit terrarum nova habitatio secundum Philosophos astronomos, et praecipue secundum Socratem. Primum est de conjunctione Jovis et Saturni de triplicitatein triplicitatem,quae fit in ducentis quadraginta annis semper, eo quod istae duae stellae semper in triplicitate habent duodecim conjunctiones : conjunguntur enim de nono in nonum signum in quibuslibet viginti annis octava parte anni minus, et duodecies viginti faciunt ducenta quadraginta. Et dicit Albumasar in libro de Magnis accidentibus mundi et conjunctionibus planetarum, quod haec conjunctio de triplicitate in triplicitatem causat destructionem habitationum antiquarum civitatum, et aedificationes et populationes novarum in provinciis. Et illos qui sic primi habitant novas civitates, vocat terrigenas, quod necesse est primo rudes esse, eo quod experti non sunt. Sunt etiam in astronomia fabulae vel tabulae positae quae vocantur diluviorum, maxime ignis et aquae, sicut diluvium aquae describitur in fabula de Pyrrha et Deucalione, et diluvium ignis in fabula de Phaetonte ab

Ovidio : in quorum utroque a corruptione universali quidam salvati sunt, a quibus postea disseminati sunt habitatores et cultores terrarum : et hos vocat, eos qui ex corruptione quadam salvati sunt : et dicit illos similiter esse sicut terrigenae, supple, et contingentes et insensatos, propter similem causam, scilicet inexperientiam. Et hoc est : Quemadmodum et dicitur de terrigenis, supple, ab Antiquis, quod scilicet tales semper simplices et insensati fuerunt, sicut etiam ipse Aristoteles in primo Metaphysicorum dicit, quod " experientia artem fecit,inexperientia casum, " sicut ait Polus recte dicens. Ex iis concludit, Quare, id est, ergo inconveniens manere in horum dogmatibus : quia scilicet rudes et inexperti fuerunt. Et ex hoc concludit ulterius melius esse novas leges condere quam veteribus adhaerere.

Deinde cum dicit, Adhuc autem nec scriptas, etc, ad idem adducit iterum aliam rationem,dicens : Adhuc autem nec scriptas, si immobiles melius, id est, melius est quod leges scriptae non teneantur, etiamsi immobiles ex consuetudine. Cujus ratio est : Sicut enim et circa alias artes, scriptas scilicet a primis qui bene experti fuerunt, itaet circa politicum ordinem impossibile diligenter omnia scripta esse. Et dicit rationem, ibi, Universaliter enim necessarium scribere, id est, per universales rationes, actus autem qui regulantur secundum leges, non de universali, sed de particularibus sunt.

Ex his infert sic : Ex his quidem igitur, supple, rationibus, videtur, quod amovendae et quaedam et quandoque legum sunt, scilicet propter novos casus emergentes, quos non praeviderunt Antiqui.

i Deinde cum dicit Alio autem modo, etc. statim vadit in oppositum dicens : Alio autem modo considerantibus reverentiae utique videbitur esse multae, scilicet quod leges antiquae et paternae maneant. Et ad hoc dat rationem, ibi, Cum enim fuerit quod quidem melius modicum, id est, cum parvum bonum adjicit lex nova, tunc considerandum est utrum melius sit modicum, quod adjicit lex nova, vel malum, quod inducit solutio veteris. Et ostendit quomodo hoc considerandum, ibi, Assuescere autem facile solvere leges pravum, id est, pravum est quod cives assuescant facile solvere leges : propter quod et dicuntur leges sanctae, sanguine scilicet confirmatae : quia Romulus fratrem suum Remum occidit, quia solvit legem de non ascendendo super murum qui ascendit super murum, cum cautum esset in lege quod nullus ascenderet super murum, ne cives legem solvere assuescerent, videntes hoc in fratrem Regis esse judicatum.

Et ex hoc concludit: Manifestum, supple , ex hoc est, quod sinendum, id est,indulgendum, supple, est quaedam peccata, quae, supple, in legibus esse videntur, et legislatoribus et principibus . Quaedam autem dicit peccata : quia intelligit de peccatis parvis non impedientibus Rempublicam in civitate,et propter hoc melius esse ea dissimulare. Et ponit rationem, ibi, Non enim tantum proderit qui mutauerit, supple, antiquam legem propter parvum peccatum, quantum nocebit principibus rebellare assuescens : quia inde seditiones orientur. Rebellant autem, quia leges antiquas non tenent, quae promulgatae sunt a principibus.

k Et quia Hippodamus leges novas praeferendas antiquis probabat per artes, eo quod per posteriores auctae sunt et melius traditae, ideo respondet ad hoc, ibi, Mendax quoque exemplum quod ab artibus sumpsit, supple, Hippodamus. Cujus ratio est, Non enim simile movere artem et legem. Et ostendit in quo, ibi, Lex enim robur nullum habet ad persuaderi praeter consuetudinem : ars vero omne robur accipit ex persuasione rationis, e contra autem lex nullum robur habet praeter consuetudinem, ut dictum est. Hoc autem, scilicet consuetudo, non fit nisi per temporis multitudinem. Ex his concludit, Itaque facile mutare ex existentibus legibus

antiquis, scilicet ad alteras leges novas, facere est debilem legis virtutem, quod valde damnosum est civitati.

I Deinde cum dicit, Adhuc autem si mutandae, etc. infert ulterius multas adhuc esse quaestiones de tali mutatione, dicens : Adhuc autem si mutandae, supple, sunt leges, quaeretur scilicet utrum omnes, et in omni politia, supple, sunt mutandae vel non, et utrum a quocumque sunt mutandae, quaerendum est. Haec enim habent magnam differentiam : Propter quod nunc quidem, dimittamus hanc considerationem, aliorum enim est temporum : in Pandecta enim, ubi tractatur de politia quae est legis positiva, habet hoc determinari.

Et sic finitur pars, quae est de politia secundum operationes Philosophorum, Socratis scilicet, Platonis, Phaleae, Phedonis, et Hippodami.