CAPUT II.

Utrum boni viri bonique civis eadem sit virtus ?

ANTIQUA TRANSLATIO.

a His autem quae dicta sunt, habitum est considerare, utrum eamdem virtutem boni viri, et civis studiosi, vel non eamdem? At vero, siquidem oportet sortiri inquisitione eam quae civis, typo quodam primo sumendum. Sicut igitur nauta unus aliquis communium est, ita et civem dicimus : nautarum autem quamvis dissimilium existentium potentia (hic quidem enim est remigator, hic autem gubernator, hic autem prorarius, hic autem aliam quamdam talem habens denominationem), palam quod diligentissima uniuscujusque ratio propria virtutis erit. Similiter autem et communis quaedam congruit omnibus. Salus enim navigationis opus est ipsorum omnium : hoc enim desiderat unusquisque nautarum. Similiter igitur civium quamvis dissimilium existentium, opus est salus communitatis : communitas est autem politia : propter quod quidem necessarium est esse civis virtutem ad politiam. Siquidem igitur sunt plures politiae species, palam quod non contingit studiosi civis unam esse virtutem perfectam. Bonum autem virum dicimus esse secun-

LEONARDI ARETINI TRANSLATIO.

His vero quae nunc dicta sunt, consequens est videre, utrum eadem sit virtus boni viri, et boni civis, vel non eadem? Atqui si hoc est perquirendum, prius de virtute civis sub compendio videre oportet. Ut igitur nauta unus aliquis est eorum qui sunt in communi societate, ita et civem dicimus : nautarum vero quamquam dissimiles sint secundum potentiam (nam alter est remex, alter gubernator, alter proram dirigens, alter alteram hujusmodi appellationem habens), patet quod expressivus uniuscujusque sermo proprius erit illius virtutis. Similiter autem et commune quiddam convenit omnibus. Salus enim et conservatio navigantium, commune est omnium opus, ad hoc enim unusquisque eorum intendit. Sic igitur et civibus, licet dissimiles sint, opus est conservatio communis societatis, societas vero est Respublica : quapropter necesse est virtutem esse civis ad Rempublicam. Siquidem igitur plures sunt Rerumpublicarum species, patet non esse recipiendum, ut studiosi civis una sit virtus eaque perfecta. At viri boni perfecta est virtus.

dum virtutem perfectam. Quod quidem igitur contingit civem existentem studiosum, non possidere virtutem secundum quam est studiosus vir, manifestum.

b Quin imo, et secundum alium modum est, dubitantes venire ad eamdem rationem de optima politia. Si enim impossibile ex omnibus studiosis existentibus esse civitatem, oportet autem unumquemque secundum ipsum opus benefacere, hoc autem a virtute : quoniam impossibile similes esse omnes cives, non utique erit virtus una civis et boni viri. Eam quidem enim quae studiosi civis oportet omnibus inesse : sic enim optimam necessarium esse civitatem : eam autem quae viri boni, impossibile, si non omnes necessarium bonos esse eos qui in studiosa civitate cives.

c Adhuc quoniam ex dissimilibus est civitas, sicut animal mox est ex anima et corpore, et anima ex ratione et appetitu, et domus ex viro et muliere, et possessio ex domino et servo : eodem modo et civitas ex omnibus iis, et adhuc ex aliis dissimilibus speciebus consistit : necesse non unam esse civium omnium virtutem, sicut neque chorizantium summi et adstantis Quod quidem igitur non eadem, manifestum ex iis.

d Sed forte erit alicujus eadem virtus civis boni et viri studiosi? Dicimus utique principem studiosum, esse bonum et prudentem : politicum autem, necessarium esse prudentem.

e Et disciplinam autem mox alteram esse dicunt quidam principis, sicut et videntur regum filii equestrem et bellicam erudiri. Et Euripides ait : " Non milii quae vana altera, sed quorum civitati opus est : " tamquam sit quaedam principis disciplina. Si itaque eadem principis boni et viri boni, civis autem

Quod igitur fieri possit, ut civis studiosus non possideat virtutem illam per quam dicitur vir bonus, manifestum est.

Quin etiam et alio modo inquirentibus, devenire licet ad eamdem rationem circa optimam Rerumpublicarum. Nam si impossibile est ex omnibus studiosis esse civitatem, et oportet singulos opus suum benefacere, hoc autem a virtute, sit vero impossibile similes esse cives omnes, nequaquam una esset virtus civis, et viri boni. Nam virtutem studiosi civis omnibus esse oportet, sic enim optima torret civitas utique, at viri boni virtutem impossibile est omnibus esse, nisi necessarium sit in studiosa civitate cives omnes esse viros bonos.

Praeterea cum ex dissimilibus constet civitas, ut animal ex anima et corpore, anima vero ipsa ex ratione et appetitu, et domus ex viro et uxore, et acquisitio ex domino et servo : eodem modo cum civitas ex his omnibus, ac praeterea ex aliis dissimilibus constet speciebus, necesse est non unam esse civium omnium virtutem, quemadmodum nec chorum agentium supremi et assistentis : quod igitur non eadem simpliciter sit, ex his patet.

Sed an erit alicujus eadem virtus civis studiosi, et viri boni? Dicimus utique studiosum, in magistratu bonum esse atque prudentem, civilem autem hominem necessarium est esse prudentem.

Et statim aliam esse disciplinam praesidentis aiunt quidam, ut patet in Regum filiis qui ad equestrem bellicamque disciplinam in adolescentia erudiuntur. Et Euripides inquit : " Non mihi speciosa, sed ea quorum civitas indiget, " tamquam sit praesidentis disciplina quaedam. Si autem est eadem virtus regentis

est, et qui subditus ; non eadem utique erit simpliciter civis et viri, alicujus tamen, scilicet potentis principari solius civis : non enim eadem principis et civis : et propter hoc Jason ait esurire quando non tyrannisat, tamquam nesciens idiota esse.

f At vero laudatur posse principari, et subjici, et probati civis virtus est posse principari et subjici bene. Si igitur eam quidem quae boni viri ponimus principativam, eam autem quae civis, ambo, non utique erunt ambo laudabilia similiter.

g Quoniam igitur aliquando videtur utraque, et non eadem oportere principem discere, et subditum : civem autem ambo scire, et participare ambobus ; et hinc utique considerabit aliquis. Est enim principatus despoticus : hunc autem quae circa necessaria dicta scire facere principem,non necessarium, sed uti magis, alterum autem servile: dico autem alterum posse et servire ministerialibus actionibus. Servi autem species plures dicimus : actiones enim plures, quarum unam partem tenent manuales : isti autem sunt, sicut et nomen significat ipsos, qui vivunt de manibus in quibus banausus artifex est. Propter quod apud quosdam non participabant principatus antiquitus artifices, antequam fuisset populus extremus. Opera quidem subditorum sic non oportet bonum neque politicum, neque civem bonum addiscere, nisi quandoque gratia opportunitatis sibi ad seipsum. Non enim adhuc accidit fieri hunc quidem despotem, hunc autem servum. Sed est quidam principatus secundum quem principatur similibus genere, et liberis : hunc enim dicimus esse civilem principatum, quem oportet principem subditum addiscere, velut equestribus principari eum, qui inter illos subditus fuit, et exercitum ducere in exercitu ductum, et qui ordini praefuit, et insidias disposuit. Propter quod dici- boni, ac viri boni, civis autem est, et qui regitur, non eadem virtus simpliciter

esset civis, et viri boni, sed tamen cujusdam civis, non enim eadem virtus est regentis, et civis. Et ob hoc forsan Iason inquit graviter se ferre si non regnaret, quasi nesciret privatus esse.

Sed nihilominus laudandum est posse imperare, et parere, ac praeclari civis virtus est posse praeesse, et subesse laudabiliter. Si ergo virtutem boni viri posuimus praesidentem, civis autem utramque, non utique forent ambae similiter laude dignae.

Cum ergo aliquando videatur utraque, sed non eadem, et eum qui imperat, et eum qui paret, addiscere debere. Civem autem utraque scire, et participare ambarum, quid sequatur deprehendere quis potest ? Est enim praesidentia dominativa, hanc vero in his quae necessaria vocantur scire facere, nequaquam necessarium est ei qui praesidet, sed uti magis, alterum vero servile est : dico autem alterum posse exhibere eadem ministeria. Servorum autem species plures, cum sint ministeria plura, quorum partem unam obtinent manuales. Hi sunt, ut nomen significat, qui ex manibus vivunt, in quibus sunt opifices. Quapropter apud quosdam antiquitus hujusmodi homines excludebantur a Reipublicae honoribus, antequam populus extremus fieret. Haec igitur opificia eorum qui ita subsunt, neque rectorem discere oportet, neque eum qui in Republica versatur : neque bonum civem, nisi fortasse quandoque suiipsius privatim gratia : non enim amplius contingeret esse alteram dominum, alterum servum : sed est praesidentia quaedam, per quam praeest similibus genere, et liberis hominibus, et hanc dicimus esse civilem praesidentiam, quam eum qui praeest, didicisse parendo oportet, ceu praefectum equitum esse, cum ipse prius sub alio fuerit, et exercitum ducere, cum ipsius in exercitu per inferiores militiae ur, et hic bene, quod non est bene principari eum, qui non sub principe fuit.

h Horum autem virtus quidem altera. Oportet autem civem bonum scire, et posse principari, et subjici : et haec virtus civis, scire principatum liberorum ad utraque : et boni etiam viri ambo, et si altera species temperantiae, et justitiae principativae. Etenim subjecti quidem, liberi autem boni, palam quia non una utique erit virtus, puta justitia, sed habens species secundum quas principabitur et subjicietur. Sicut enim viri et mulieris alia temperantia et fortitudo : videbitur enim utique timidus vir esse, si sic fortis fuerit sicut mulier fortis, et mulier loquax, si sic ornata fuerit, sicutvirbonus. Quoniam et oeconomia altera viri et mulieris: hujus quidem enim acquirere, hujus autem servare opus est. Prudentia autem principis propria virtus sola : alias enim videtur necessarium esse vel conveniens subditorum et principum. Subditi autem non est virtus prudentia, sed opinio vera : sicut enim fistularum factor subjectus, princeps autem fistulator quia utitur. Utrum quidem igitur eadem virtus viri boni et civis studiosi, vel altera, et quomodo eadem, et quomodo altera, manifestum ex iis.