COMMENTARIUS IN CAP. III.

Ultima pars est septimi libri, in qua agit de his quae oportet praesupponi ad bonam politiam ex parte civitatis : et dividitur in duas partes, in quarum prima ostendit quid oportet praesupponi ex parte loci in quo fundatur civitas. In secunda ostendit quid oportet praesupponi In ipsa politia, ibi (cap. 11, litt. a), De ipsa autem politia de quibus et qualibus, etc,

Adhuc prima pars dividitur in tres partes, in quarum prima ostendit quid oportet praesupponi in loco in quo fundata est civitas. In secunda ostendit quid oportet praesupponi de distributione regionis, ibi (cap. 8, litt. a), De distribu- atque parentium. Imperantis quidem opus est jubere ac judicare. Ad judicandum vero secundum justitiam, et ad magistratus determinandos secundum dignitatem necessarium est, ut se invicem cognoscant cives quales sint : quare ubi hoc non fieri contingit, necesse est ut male res procedant circa magistratus demandandos, et circa judicia. In utroque certe horum nequaquam est temere procedendum : quod in nimia multitudine manifeste contingit.

Insuper hospitibus et Inquilinis facile est ad Rempublicam aspirare, cum non difficile sit in tanta hominum multitudine latere.

Patet igitur quod haec est optima determinatio civitatis, ut sit maximus multitudinis excessus, quae sit per se sufficiens ad vivendum, et facile inter se cognosci possit. De magnitudine ergo civitatis determinatum sit in hunc mo-

dum.tione autem et de agricolis, etc. In tertia ostendit quid oportet praesupponi ex parte munitionis civitatis, ibi (cap. 9, litt. e), De iocis autem munitis, etc.

Prima pars habet tres partes, in quarum prima describit loca convenientia civitatibus. In secunda, determinat quae sunt partes in civitate necessariae, si feliciter debeat vivere civitas, ibi (cap. 6, litt, a), Quoniam autem sicut aliorum secundum naturam constantium, etc. In tertia parte determinat, quae, quibus, committenda sunt in civitate, ibi (cap. 7, litt. a), Determinatis autem his, etc.

In prima parte sunt tria capitula, in quorum primo describit quantitatem civitatis. In. secundo dispositionem regionis, ibi (cap. 4, litt. a), Consimiliter autem et quae de regione, etc. In tertio describit mores habitantium in diversis civitatibus ex longitudine et latitudine civitatis ad viam solis, ibi (cap, 5, litt. a), Quales autem quosdam natura, etc.

Primum capitulum, scilicet de quantitate civitatis, dividitur in tres partes, in quarum prima ostendit, quod in quadam quantitate determinata oportet esse civitatem, si debeat politizare. In secunda ostendit, quod haec quantitas non est accipienda ad. numerum hominum, et quod falsa sit opinio eorum qui dicunt, quod ad numerum hominum accipienda est, ibi (litt. f), Oportet autem magis non ad multitudinem, etc. In tertia ostendit, quod quantitatis civitatis non est excessus in infinitum, et ostendit ad quem terminum oportet excrescere civitatem, ibi (litt. n), Contingit autem et eam quae excedit, etc.

Circa primum duo facit. Primo ostendit quae sunt necessaria ad bonam consistentiam civitatis. Secundo reprobat opinionem eorum qui dixerunt, quod magnitudo civitatis felicis esset in numero civium in ea habitantium, ibi (litt. e), Putant quidem igitur plurimi, etc.

a Dicit ergo primo, quod ex quo haec quae dicta sunt, scilicet de virtute et felicitate , et activa et contemplativa vita, prooemialiter praemissa sunt, quod oportet quae circa politias consideranda sunt, prius determinare, et aliquod principium sumere ab iis : et hoc primum est, quod quia sine abundantia moderata non potest esse optima politia, oportet optantes instituere optimam politiam, multa praesupponere ex parte quantitatis civitatis et regionis. Et dat rationem ad. hoc : eo quod sicut in artibus, textori et navifico oportet materiam existere idoneam, antequam faciat opus, et quanto melius illa parata et disposita fuerit, tanto melius erit opus suum : ita politico et legislatori oportet praeexistere convenientem materiam idonee se habentem ad opus politici et legislatoris. Et determinat quae sit illa, dicens, quod politici successus est primum considerare multitudinem hominum, scilicet quos, quot, et quales quos-

dam existere oportet natura : et secundum regionem similiter quantam esse et qualem quamdem hanc. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quoniam autem prooemialiter dicta sunt, quae nunc dicta sunt, de virtute scilicet et felicitate, et activa et contemplativa vita, et, id est, etiam circa alias politias nobis considerandum est quae sit optima et eligibilissima. Et tangit modum, ibi, Prius principium reliquorum dicere est, id est, convenit, primo quales quasdam suppositiones oportet esse de futura consistere ad votum civitate, id est, quod quaedam suppositiones sunt necessariae ad hoc quod sit civitas, in qua cives politizent ad votum.

b Et dat rationem, ibi, Non enim possibile est politiam fore optimam, sine moderata abundantia. Ex quo concludit, ibi, Propter quod multa oportet praesupponi quemadmodum optantes esse, optimam scilicet politiam, tamen nihil horum impossibile est : quia si impossibile supponeretur, hoc haberi non posset, et sic inaniter supponeretur. Et dat exemplum, ibi, Dico autem, supponendo scilicet, puta de multitudine civium, et regionis.c Et dat rationem quae paulo ante inducta est in sententia, ibi, Sicut enim et aliis conditoribus, id est, artificibus, puta textori, et navifico, oportet materiam existere idoneam ad operationem, id est, quae sit idonea ad opus suum. Et dat rationem, ibi, Quanto enim utique exstiterit haec praeparata melius, necesse et, id, etiam quod fit ab arte, esse melius, id est, opus artis, ut telam et navim : quanto enim melius est parata lana, tanto melior tela : et quanto melius sunt parata ligna, tanto melior navis. Et adaptat simile, ibi, Ita et politico ei legislatori oportet convenientem materiam existere idonee se habentem,

d Et determinat quae sit illa, ibi, Est autem, politici successus, supple, materia, primum multitudo hominum quos, quot, et quales quosdam existere oportet natura : et secundum regionem similiter quantam esse, et qualem quamdam hanc, scilicet multitudinem oportet esse, e Secundo cum dicit, Putant quidem igitur plurimi, etc. reprobat opinionem eorum qui dixerunt, quod magnitudo civitatis felicis esset in numero civium habitantium in ea. Et ponit rationes per ordinem, quod hoc non sit verum.

Prima ratio est, quod oportet uniuscujusque magnitudinem respicere in comparatione ad actum ei potentiam naturalem qua possit perficere opus suum ad quod est. Et dat exemplum : Sicut Hippocratem medicum non oportet dicere magnum a magnitudine corporis, sed magnus dicitur si potentia artis potest perficere quamlibet operationem medicinae : ergo a simili civitas non dicitur magna a multitudine inhabitantium in ea, sed quando potest perficere omnia quae sunt civitatis felicis.

Secunda ratio est, quod si magna diceretur civitas a multitudine inhabitantium, cum multi servi extranei, advenae necessarii sint in civitate, qui tamen nulla pars civitatis sunt, dicere quod civitas magna est et non partibus suis, inconveniens est.

Tertia ratio est a signo : quia si civitas diceretur magna a multitudine bitantium, tunc civitas ex qua egrediuntur multi banausi, id est, viles mercenarii, et pauci armati, esset magna, quod valde inconveniens est : potius enim dicitur magna civitas magnitudine virtutis, quam multitudine inhabitantium, eo quod civitas potius dicat totum potestativum, quam totum integrale.

Quarta ratio est, quod ex opere civi-

tatis manifestum est, quod difficile vel forte impossibile est bene legibus regi

eam quae valde multorum hominum est civitatem. Cum ergo magna sit civitas

quae optimis legibus bene regitur (ideo quia magna est virtute et dignitate), non.

a magnitudine inhabitantium dicitur ma- o

gna, sed a magnitudine virtutis et dignitatis.

Quinta ratio est, quod persuasione legis probatur hoc idem. Lex. enim ordo quidam est politiae, etiam bonam legislationem necesse est esse bonam ordinationem : valde autem excedens numerus non potest participare ordine, eo quod ordo potentiae opus : et divina potentia hoc etiam continet quod omne quod est in multitudine et magnitudine, habeat tantum determinatum sibi : non ergo ab immensa multitudine dicitur magnitudo civitatis, sed. a quantitate determinata sibi.

Sexta ratio est, quae fundatur super hoc quod dicit in libro de Anima , quod omnium natura constantium est terminus et ratio magnitudinis et augmenti, sicut patet in omnibus animalibus et plantis : et cum ars imitetur naturam, necesse est quod ita sit in operibus artis. Unde quod non attingit quantitatem perfectam diminutione, vel excedit magnitudine, necesse est esse pravum et corruptum ad opus : sicut navis unius palmi perficere non potest navigationem propter diminutionem, et navis duorum stadiorum etiam propter enormem magnitudinem perficere non. potest navigationem. Stadium enim, ut dicitur in. libro Lucii iulii Moderati de Geometricis mensuris, habet pedes sexcentos et viginti quinque, passus centum viginti quinque. Ideo Lucae (XXIV, 13) in Glossa super illud, "Ibant ipsa die et post, quod erat in spatio stadiorum sexaginta ", habetur, " Stadium octava pars milliarii est : nam sexaginta stadia septeni millia passuum et ducentos significant. " Et propter hoc dicit Lucius Julius Moderatus in libro de Geometricis mensuris, quod milliarium habet passus mille, pedes quinque, stadia octo. Tantae enim quantitatis navis a nullo nauta gubernari potest ad opus navigationis. Ex omnibus his infert, quod civitas quae a paucis valde inhabitatur, non est sufficiens ad opus civitatis : et similiter civitas quae ex multis valde est non necessariis, non perficit opus civitatis. Et dat duo similia. Nullus dux est exercitus, qui sit valde excedentis multitudinis, et nullus praeco est, qui sit non satis magnae vocis : quia convocare non posset. Et infert ex hoc quod etiam in civitate, necesse est eam civitatem esse primam et praecipuam, quae est ex tanta multitudine quae per se sufficiens est ad vivendum bene secundum politicam communicationem. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Putant quidem igitur plurimi, supple, falso, opinantes, congruere, id est, quod congruum sit, magnam esse felicem civitatem. Si autem hoc verum, supple, sit, ignorant qualis magna, id est, qua magnitudine magna, et qualis parva, id est, qua parvitate parva civitas, supple, sit. Et dat rationem deceptionis, ibi, Secundum numeri enim muItitudinem inhabitantium judicant magnam, supple, dici civitatem : et hoc falsum est.

f Et vadit in contrarium, ibi, Oportet autem magis non ad multitudinem, sed ad potentiam aspicere, ut scilicet magna dicatur. Et dat rationem, ibi, Est enim quoddam et civitatis opus. Quare, id est, ergo potentem maxime, supple, dicendum est civitatem, hoc efficere, hanc esse maximam. Et dat simile, ibi, Velut Hippocratem, supple, magnum, non hominem dicet esse, sed medium dicet utique aliquis esse majorem differentia secun-

dum magnitudinem corporis, id est, quod non dicet eum esse magnitudine corporis, sed magnitudine artis, quae differt a magnitudine corporis.

g Secundam rationem ponit, ibi., Non solum, sed et si oportet judicare respicientes ad multitudinem, de quantitate scilicet civitatis, non secundum contingentem multitudinem, quorumcumque scilicet, hoc putandum, supple, est. Et dat rationem, ibi, Necessarium enim, supple, forte est, in civitatibus existere et multorum servorum numerum et advenarum et extraneorum, ex quorum tamen numero, supple, non consistit quantitas civitatis.Sed quicumque sunt pars civitatis, et ex quibus constat civitas propriis partibus : et illi sunt cives liberi nati, sicut in ante habitis dixit, ex utroque parente civibus.

Tertiam rationem ponit, ibi, Horum enim excessus multitudinis, civium scilicet, magnae civitatis signum, supple, est. Ex qua autem banausi quidem multi numero egrediuntur, armorum autem viri pauci, hanc impossibile est esse magnam, supple, civitatem. Et probat per simile, ibi, Non enim idem magna civitas et multorum hominum : homo enim non dicitur habere multa membra, nisi sint membra habentia virtutem membrorum : aliter si plura habeat, monstrum est, non homo.

h Quartam rationem ponit, ibi, Non solum, sed et hoc, etc. et est sumpta ab opere civitatis : et dicit : Non solum, supple, hoc patet ex dictis rationibus, sed et, id est, etiam hoc ex operibus, supple, civitatum, manifestum est. Et dat rationem, ibi, Quia difficile, aut forte impossibile, supple, est, bene legibus regi eam, scilicet civitatem, quae valde, id est, enormiter multorum hominum, supple, est. Earum enim, id est, de numero earum, quae videntur politizare bene, supple, civitatum : et dat signum, ibi,

Nullam videmus talium existentem, scilicet civitatum, remissam ad multitudinem, quae exigitur ad opus civitatis et virtutem, ut bene politizet.

Quin tam rationem ponit, ibi, Hoc autem palam est ex persuasione rationum ex lege sumptarum. Et hoc est : Lex enim est ordo quidam, scilicet politiae, et bonam legislationem necessarium bonam ordinationem esse. Valde autem excedens numerus non potest participare ordine. Et hoc probat per divinam potentiam ordinantem mundum, ibi, Divinae enim utique potentiae opus hoc, supple, est, quae, scilicet potentia, et, id est, etiam hoc omne, id est, mundum continet.i Et dat rationem omnium, ibi, Quoniam quod bonum, supple, in universo est, in multitudine et magnitudine consuevit fieri. Unde Sapient. (XI, 21), Sed omnia, in mensura ei numero et pondere disposuisti. Et ex hoc infert, ibi, Propter quod civitatem, cujus cum magnitudine dictus terminus existit, hanc esse optimam, necessarium, supple, est, quae scilicet tantum habet debitae quantitatis in multitudine et magnitudine.

k Sextam rationem ponit, ibi, Sed est magnitudinis civitatis quaedam mensura, sicut et aliorum omnium animalium, plantarum, organorum, artificialium scilicet. Et dat rationem, ibi, Etenim horum unumquodque neque valde parvum, necque secundum magnitudinem excedens, supple, debitam, habebit suam potentiam : sed aliquando quidem totaliter erit privatum natura, id est, naturali potentia, aliquando autem prave habens. Et dat exemplum, ibi, Puta navis palmi quidem non erit nervis omnino, scilicet propter parvitatem, sed neque duorum stadiorum, supple, erit navis propter enormem magnitudinem : ad aliquam autem magnitudinem veniens, supple, determinatam, ad opus erit navis. Et dat

rationem, ibi, Quandoque quidem propter parvitatem pravam faciei navigationem, quandoque autem propter excessum.I Et adaptat simile, ibi, Similiter autem et civitas quae quidem ex paucis valde, non per se sufficiens , supple, est, et ideo non civitas. Civitas vero per se sufficiens est, sicut in primo libro dictum est. Quae autem ex multis valde, in necessariis quidem per se sufficiens, supple, est, sicut gens, sed non ut civitas. Et dat rationem, ibi, Politiam enim non facile existere, in immoderata scilicet multitudine. Et hoc probat, ibi, Quis enim dux exercitus erit valde excedentis multitudinis? Quasi dicat, nullus. Aut equis praeco, convocans scilicet talem multitudinem, non magnae vocis ? Quasi dicat, nullus : quia nullus nisi qui tam magnam vocem habeat, ad congregandam tantam multitudinem.

m Ex omnibus his concludit intentam conclusionem, ibi, Propter quod primam

quidem civitatem, id est, principalem, necessarium esse quae ex tanta multitudine, supple, est, quae prima multitudo causa per se sufficiens est ad vivendum bene, secundum politicam communicationem.n Deinde cum dicit, Contingit autem ei eam, etc. ostendit quod quantitas civitatis non est excessus in infinitum, et dicit quod contingit eam civitatem quae excedit secundum multitudinem, majorem dici. Sed hoc non est ut excedat in infinitum secundum numerum, sed ad actiones civitatis, ut scilicet terminus civitatis sit quando et principantes et subjecti tot sunt, quot requiruntur ut optime perficiant opera civitatis. Et determinat quid sint actus principantium et subditorum, et dicit quod opus principantis est jussio et judicium de justis, principatus distribuere secundum dignitates civium, et quod cives cognoscant se invicem qua-

les sint secundum dignitatem uniuscujusque, et quod in judiciis proprio impetu nihil agat, sed ad justitiam et legem. In subditis autem attendendum est in termino civitatis quod nihil committatur extraneis et advenis : quia talibus est facile transumere et pervertere politiam. Ex omnibus his concludit, quod terminus civitatis optimus est multitudinis tantum excessus, qui ad AdminBookmark , id est, per se sufficientiam, facile sit conspicabilis. Hoc dicto subjungit epilogum totius capituli, quod de magnitudine civitatis tauta dicta sunt, et hoc modo determinata. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur: Contingit autem et eam quae excedit secundum multitudinem civium, esse majorem civitatem : sed hoc, ut diximus, non est infinitum, multitudine scilicet. Quis autem sit excessus, multitudinis scilicet, terminus, ex operibus, scilicet civitatis, videre facile est. Et ratio est, quia ad opera civitatis necessaria est multiplicatio civium.

o Et ut hoc sciatur, dat opera civitatis, ibi, Sunt enim actiones civitatis, horum quidem principantium, horum autem, scilicet aliorum, subditorum et obedientium. Et enumerat opera principantium propria., ibi, Principantis autem opus est jussio, id est, praeceptum quid fiat, et judicium. Ad judicandum autem de justis, judicium debet esse et juste. Deut, (xvi, 20), Juste, quod justum est, persequeris. Et subdit: Et ad, distribuendum principatus secundum dignitatem, scilicet quod, quaelibet dignitas attribuatur digno ad ipsam : quia tunc bene administrantur. Et concordat legi divinae, lsa, (xxxii, I et seq.). Ecce in justitia regnabit ex, et principes in judicio praeerunt... Non vocabitur ultra is, qui insipiens est princeps : neque fraudulentus appellabitur major. .. Fraudulenti enim vasa pessima sunt. Et ponit opus subditorum, ibi, Necessarium cognoscere invicem cives quales quidem sint, id est, quod unusquisque recognoscat alteri quod ei debetur secundum propriam

dignitatem : quia justitia est (ut dicit Plato) virtus reddens unicuique quod suum est, propria dignitate servata. Et rationem horum operum subjungit a contrario arguens, ibi, Tamquam ubi hoc non accidit fieri, prave necesse fieri quae circa principatus et judicia. Et dat rationem, ibi, Circa utraque enim, principatus scilicet et judicia, non justum impetu proprio agere, aliquid scilicet, sed, supple, secundum justitiam et legem. Et subdit in qua multitudine hoc contingit, ibi, Quod quidem, scilicet quod proprio impetu, agant, in ea, scilicet civitate, quae valde multorum hominum,, supple, est, existit manifeste. Et ratio est, quia nulla major pars superata a minori, et principat us et judicia disponit ad impetum propriae voluntatis, et sic prave disponuntur ea quae sunt in civitate.

p Et ostendit aliud damnum quod ex hoc provenit, ibi, Adhuc, autem extraneis et advenis, qui scilicet excessum faciunt multitudinis in civitate, facile, supple, est, transumere politiam, quod maximum damnum est, et maxime cavendum. Tales enim assueti sunt aliis politiis, et ad assueta, semper nituntur redire. Et hoc est quod subdit: Non enim difficile, supple, est, latere tales propter excessum multitudinis, supple, in qua latent sub specie civium, et latentes occulte transmutant politiam.

qKx omnibus his concludit propositum totius capituli, ibi, Palam igitur, quod iste est civitatis terminus optimus, multitudinis maximus excessus, supple, non ad numerum civium, sed ad AdminBookmark vitae, id est, per se sufficientiam vitae, facile conspicabilis, ut scilicet tot et tales sint cives, qui conspicabilis unicuique, quod in ipsis quilibet possit vivere secundum AdminBookmark , id est, per se sufficientiam.

Et de omnibus bis ponit epilogalem conclusionem, ibi, De magnitudine quidem igitur civitatis determinatum sit hoc modo.