CAPUT XIII.

Quis sit constituendae Reipublicae finis, pax nempe, aut bellum, aut imperium?

et quales in Republica virtutes requirantur ? ANTIQ.UA TRANSLATIO. a Quoniam autem civis et principantis eamdem virtutem esse dicimus, et optimi viri, eumdem autem subditum prius oportere fieri et principantem posterius, hoc utique erit legislatori tractandum, qualiter boni viri fiant, et per quas adinventiones, et quid quod finis optimae vitae.

b Divisae sunt autem duae partes animae, quarum haec quidem habet rationem secundum se, haec autem non habet rationem secundum se, rationi autem obedire potest: quarum dicimus virtutes esse, secundum quas vir bonus dicitur aliqualiter. Harum autem in qua magis quod finis, dividentibus quidem sicut nos dicimus, non immanifestum qualiter dicendum. Semper enim quod deterius, melioris gratia est, et hoc manifestum similiter in iis quae secundum artem, et in eis quae secundum naturam.

c Melius autem, quod rationem ha-

LEONARDI ARETINI TRANSLATIO.

Cum vero civis et praesidentis eamdem virtutem esse dixerimus, quae optimi viri, et eumdem prius parere debere, postea imperare, hoc utique erit legum posituri intuendum, laborandumque ut boni viri efficiantur, et per quae exercitia, et quis finis vitae optimae.

Divisae autem sunt duae partes animae, quarum altera rationem per se habet, altera non habet quidem per se, verumtamen rationi obtemperare potest : quarum diximus esse virtutes illas, per quas vir bonus dicitur quodammodo. Sed in utraque istarum magis est finis, qui ita dividunt ut nos facimus, his ambiguum non est quomodo sit dicendum. Semper enim deterius melioris gratia est. Patet hoc in his quae sunt secundum naturam.

Melius autem illud, quod rationem ha- het. Divisum est autem dupliciter, secundum modum quo consuevimus dividere, haec quidem practica ratio est, haec autem speculativa. Eodem igitur modo necesse et hanc partem divisam esse, et actiones proportionaliter dicemus habere: et oportet natura melioris eligibiliores esse potentibus sortiri, aut omnibus, aut duabus. Semper enim unicuique hoc maxime eligibile, quo sortiri est summum.

d Divisa est autem et tota vita in non. vacationem et vacationem, et bellum et pacem. Et agibilium haec quidem in necessaria et utilia, haec autem in bona, de quibus necesse eamdem electionem esse et partibus animae et actionibus ipsarum, bellum quidem pacis gratia, non vacationem autem vacationis, necessaria autem et utilia bonorum gratia.

e Ad omnia quidem igitur aspicienti politico leges ferendae, et secundum partes animae et secundum actiones ipsarum, magis autem ad meliora et ad fines. Eodem autem modo et circa vitas, et rerum divisiones. Oportet enim posse non vacare et bellare, magis autem pacem ducere, et vacare, et necessaria et utilia agere, magis autem oportet bona.

fQuare ad has intentiones et pueros adhuc existentes erudiendum, et alias aetates, quaecumque indigent eruditione.

g Qui autem nunc optime videntur politizare Graecorum et legislatorum, qui has instituerunt politias, neque ad optimum finem videntur ordinasse quae circa politias, neque ad virtutes, leges, et eruditionem : sed graviter declinaverunt ad eas quae videntur esse utiles et supergressivas. Consimiliter autem iis et quidam eorum qui posterius scripserunt, protulerunt eamdem opinionem : laudantes enim Lacedaemoniorum politiam,

het. Dividitur autem dupliciter, ut nos consuevimus dividere, est enim ratio alia activa, alia contemplativa. Sic ergo necesse est et hanc partem dividere, et actiones, clarum est, quod correspondenter se habere dicemus : et oportet eas actiones, quae sunt meliores secundum naturam, magis expetendas esse ab illis qui consequi possunt aut omnia, aut illa duo. Semper enim cuique id est maxime expetendum, cujus potiri est summum .

Divisa est autem vita tota in negotium et otium, bellumque et pacem. Et agibilium quaedam sunt necessaria et utilia, quaedam honesta, in quibus necesse est eamdem esse optionem et partibus animae et ipsarum actionibus, bellum quidem gratia pacis, negotium autem gratia otii, necessaria et utilia gratia honestorum .

Ad cuncta igitur haec dicero debet, qui legem ponit, et ad partes animae, et illarum actiones, magis vero ad ea quae meliora sunt et finis. Eodem modo et circa vitas, et rerum divisiones. Posse enim oportet et in negotio versari et in bello, praeferenda tamen est pax et otium, necessaria et utilia posse agere, praeferenda tamen sunt honesta.

Itaque ad haec, tamquam ad signum, et pueri adhuc existentes, et aliae aetates quae indigent, per disciplinam sunt dirigendi.

Nam qui nunc Graecorum recte gubernari videntur, et legumlatores, qui eas Respublicas instituerunt, neque ad optimum finem videntur aspexisse, neque ad omnes virtutes disciplinam et leges direxisse : sed onerose declinaverunt ad illas virtutes, quae videntur utiles, ac plus habere faciunt. Similiter quoque posteriorum quidam scriptores, opinionem suam eamdem ostenderunt: laudantes enim Lacedaemoniorum Rempublicam, admi- laudant legislatoris intentionem, quod omnia ad imperare et ad bellum legis statuta fecerunt.

h Quae et secundum rationem facile sunt arguibilia, et operibus sunt redarguta. Sicut enim plurimi hominum zelant multis dominari, quia multo successu fiunt eufortuniorum, sic et Thibron videtur laudans Lacedaemoniorum legislatorem, et aliorum unusquisque scribentium de politia ipsorum, quia propterea quod exercitati fuerunt ad pericula, multis principabantur.

i Quamvis palam, quod quoniam nunc quidem non adhuc inest Lacedaemonbus principari, non felices, neque legislator bonus. Adhuc autem hoc ridiculum, si manentes in legibus ipsius, et nullo impediente, ne uterentur legibus, abjecerunt vivere bene.

k Non recte autem existimant neque de principatu, quem oportet videri honorantem legislatorem. Eo enim quod est despotice principari, liberorum principatus melior, et magis cum virtute.

I Adhuc autem non propter hoc oportet civitatem felicem putare, et legislatorem laudare, quia praevalere potuit ad principari super vicinos : haec enim magnum habent nocumentum : palam enim, quod et civium potenti hoc tentandum prosequi, qualiter possit propriae civitati principari : de quo quidem accusant Lacedaemones Pausaniam Regem, et quidem habentem tantum honorem.

m Neque itaque talium legum et rationum politica nulla, neque proficua, neque vera est. Haec enim optima et sigillatim et communiter legislatorem efficere oportet in animabus hominum, idque quod hominum : et quod adversariorum studium, non hujus gratia oportet meditari, ut servituti subjiciant indi-

rantur et commendant legislatoris ejus propositum, quod omnia ad potentiam et ad bellum direxerit.

Quae et per rationem refelli possunt, et per facta ipsa nunc reprobata sunt. Ut enim plurimi hominum dominari late cupiunt, quoniam exinde multi proveniunt fortunae commoda, sic Thibron admirari laudareque Addetur Lacedaemoniorum legislatorem, et quicumque alter qui de Republica illorum scripsit, quod propter exercitationem eorum ad pericula, multorum dominationem sibi compararunt.

Atqui patet quod cum non habeant nunc dominationem Lacedaemonii, nec felices amplius essent, nec legislator eorum bonus. Insuper illud ridiculum, si permanentes in legibus ejus, nulloque impediente illis legibus uti, omiserunt bene vivere.

Non recte vero suscipiunt neque de dominatione, ad quam intendisse legislatorem ostendunt. Nam imperium liberorum melius est, ac magis ex virtute, quam dominari ut servis.

Praeterea non per hoc civitas felix est existimanda, neque legislator laudandus, quod vincere docuerit, et finitimis dominari : haec enim magnum continent nocumentum : nam et adversus cives hoc aget, qui poterit, et civitati suae dominari quaeret: de quo accusant Lacedaemonii Pausaniam, licet in tanta dignitate constitutum.

Nec sane aliqua hujusmodi ratio est, aut lex civilis, neque utilis, neque vera. Eadem enim optima et privatim et publice legislatorem inducere oportet in animos hominum : neque exercitatio rerum bellicarum ob id est meditanda, ut in servitutem adigant immerentes, sed primum ne ipsi servire aliis compellan- gnos, sed ut primo ipsi non serviant aliis : deinde ut zelent praesidiatum gratia utilitatis subditorum, sed non gertia despoticae omnium. Tertio autem despotizare dignis servire.

n Quid autem oportet legislatorem magis studere gratia ordinis et pacis, testantur ea quae fiunt rationibus : plurimae enim talium civitatum, bellantes quidem salvantur: postquam autem obtinuerunt principatum, pereunt. Rubiginem enim contrahunt, sicut ferrum, pacem ducentes. Causa autem legislator non erudiens posse vacare.

o Quoniam autem idem finis esse videtur et communiter et sigillatim hominibus, et eumdem terminum esse necessarium optimo viro, et optimae politiae, manifestum, quod oportet eas quae ad vacationem virtutes existere.

p Finis enim, sicut dictum est saepe pax quidem belli, vacatio autem non vacationis : utiles autem virtutum ad vacationem et deductionem sunt, quarum in vacatione est opus, et quarum in non vacatione. Oportet enim multa necessariorum existere, ut deinceps vaces. Propter quod temperatam esse civitatem convenit, et fortem et perseverativam : secundum proverbium enim, " non est servis vacatio. "

q Qui autem non possunt periclitari viriliter, servi invadentium sunt. Fortitudine quidem igitur, et perseverantia opus est ad non vacationem, philosophia autem ad vacationem. Temperantia autem et justitia in utrisque temporibus, et magis pacem ducentibus et vacantibus. Bellum quidem enim cogit justos esse, et temperato agere : fruitio autem bonae fortunae et vacare cum pace, injuriatores facit magis. Multa igitur indigent justitia, et multa temperantia, qui optime videntur agere, et omnibus beatis frui, velut si tur : deinde ut imperium quaerant gratia utilitatis subjectorum, non autem omnium dominationem. Tertio ut eis dominentur qui servire sunt digni.

Quod autem oporteat legispositorem studere, ut provisio sua circa res bellicas, et circa alias institutiones ad otium et ad pacem referatur, id attestatur quod pleraeque talium civitatum bellum gerentes conservantur, sed cum dominationem adeptae sunt, destruuntur. Splendorem enim, veluti ferrum, per pacem amittunt. Causa hujus est legispositor, quia non ita instituit ut otio stare possint.

Cum ergo idem finis esse videatur publice et privatim, hominibus, et eamdem diffinitionem esse necesse sit viro optimo et optimae Reipublicae, manifestum est oportere virtutes eas quae ad otium spectant, illis existere.

Finis enim est, ut saepe jam diximus, belli pax, negotii otium : sunt autem utiles ad otium et quietem virtutes, quarum opus in otio est, et quarum in negotio. Oportet autem multa negotiorum nobis existere, ut liceat in otio esse. Quapropter temperatam civitatem esse oportet, ac fortem, et patientem, nam (ut est in proverbio) nullum otium servis.

Qui vero non possunt fortiter pericula

subire, servi sunt invadentium. Fortitudine igitur et constantia opus est ad negotium, philosophia vero ad otium. Temperantia autem et justitia in utroque tempore, sed magis in pace et otio. Nam bellum quidem, ipsum cogit homines esse justos ac temperatos : fortunae autem prosperae fruitio et otium cum pace, petulantes magis facit. Multa igitur justitia multaque temperantia indigent hi qui in optimo statu constitui videntur, et in fruitione omnium rerum quae beatos facere pu- qui sunt, sicut Poetae aiunt, in beatorum insulis. Maxime enim ii indigebunt philosophia, et temperantia, et justitia, quanto magis vacant in abundantia talium bonorum.

r Quod quidem igitur futuram felicitati et studiosam futuram civitatem oportet iis virtutibus participare, manifestum : cum enim sit turpe non posse uti bonis, adhuc autem magis non posse in vacatione uti, sed non vacantes quidem et bellantes videri bonos, pacem autem ducentes et vacantes, serviles. Propter quod oportet non sicut Lacedaemoniorum civitas, virtuti studere. Illi quidem enim non hac differunt ab aliis in non putare eadem aliis maxima bonorum, sed in fieri haec magis per quamdam virtutem. Quoniam autem majora bona, quam quae belli haec, et fruitionem horum aut eam quae virtutum, et quia propter ipsam, manifestum ex iis.