COMMENTARIUS IN CAP. XIII.

a In isto capitulo determinat Aristoteles, utrum eamdem oportet esse prius subjectum et postea principantem, vel non. Dividitur autem capitulum istud totum in tres partes, in quarum prima ostendit per divisionem virium animae et divisionem operum, quod eadem est virtus principantis et boni viri. In secunda reprehendit Pausaniam Regem, et alios legislatores, qui politiam Lacedaemoniorum non ordinabant ad optimum secundum virtutem et felicitatem, sed ad supergressivam potentiam, qua alios sibi subjicerent, ibi (litt. g), Qui autem nunc optime videntur, etc. In tertia reprehendit eosdem, quod non ad optimum finem ordinaverunt politiam, sed potius ad for-

tantur, veluti si qui sunt, ut Poetae tradunt, in beatorum insulis. Maxime enim philosophia, et temperantia, et justitia indigerent, quanto magis otiosi, quanto sunt in abundantia talium bonorum.

Qua igitur de causa beata et studiosa futura civitas his indigeat virtutibus, manifestum est. Turpe est enim non posse frui bonis, sed in negotiis quidem et bello viros probos videri, otio autem et pace serviles. Quamobrem oportet, non quemadmodum Lacedaemoniorum civitas, virtutem exercere. Illi enim non eo ab aliis differunt quod non putent eadem maxima bona quae caeteri, sed eo quod provenire illa existimant magis per aliquam virtutem. Cum vero majora sint haec bona, quam ea quae belli, et fruitio eorum, quam virtutum, et quia illius gratia, manifestum ex his.

tunam, ibi (litt. l), Adhuc autem non propter hoc oportet civitatem, etc.

a Sententia primae partis haec est: Dicit enim primo, quod civis et principantis dicimus eamdem esse virtutem et optimi viri, sicut dictum est in praehabito capitulo. Eumdem oportet esse prius subjectum et postea principantem secundum aetatis differentiam. Legis ergo latori tractandum est de hoc, quae sit optima virtus. Hoc autem tractari non potest nisi fiat divisio in viribus animae et in operibus. Vires enim animae secundum quas inest virtus homini, sunt rationales. Rationale autem duplex est, sicut determinat Aristoteles in fine I Ethicorum, et hic. Unum enim dicitur rationale, quod per seipsum est ratio, sicut intellectiva pars animae. Alterum dicitur rationale, non quia dicitur per seipsum, quod scilicet secundum naturam sit ratio, sed quia est obedibile et ordinabile a ratione, sicut concupiscibile et irascibile. Et si quaeritur quid in his melius et dignius sit ? constat quod id melius et dignius est, quod per naturam rationale : et ideo id quod participat rationem, ordinatur ad id quod secundum se est ratio sicut ad melius et dignius. Propter quod necesse est quod virtus perficiens rationale, quod secundum seipsum ratio est et intellectus, melior sit quam virtus quae perficit rationale, quod participat aliqualiter rationem. Similiter divisio est operum. Est enim in vita hominis vacatio qua quis vacat ad sapientiam et philosophiam, sicut dicitur Eccles. (xxxviii, 25) : Qui minoratur actu, induet sapientiam. Et ibidem : " Tempore vacuitatis scribe sapientiam . " Est etiam in actibus humanis sollicitudo de operibus utilibus quae pertinent ad necessitatem vitae hominis. Et iterum quaeritur, quid horum melius sit? Constat quod otium, sive vacuitas : quia propter illud est sollicitudo in operibus necessariis, ut scilicet necessaria, habeantur tempore vacationis. Dicit enim Aristoteles in I Metaphysicorum, quod " omnibus ad necessitatem et ad voluptatem existentibus, Sacerdotum gens in scholam intrare concessa est, ut studeret sapientiae, ne aliqua sollicitudine retraheretur a studio. " Et dicit, quod illa est causa quare prima philosophia liberalis scientia et libera dicitur : quia non quaerimus eam nisi gratia suiipsius, et non propter aliquid aliud. Sicut liberum hominem dicimus, qui causa sui est. Et ex hoc iterum patet, quod vacatio dignior est operum occupatione, sicut felicitas contemplativa dignior est civili. Iterum in actibus hominum est bellum et pax: et constat quod pax melior est bello. Et hoc idem dicit Augustinus, et accipit rationem a nomine : bellum enim diminutivum est a bono, et dicitur parvum bonum. Et dicit, quod. " non diceretur bonum aliquo modo, nisi sim-

plex quaereretur bonum in bello, quod est pax: unde bellum habet se sicut utile, et pax sicut per se bonum. " Et constat quod per se bonum melius et dignius est quam utile : et ideo felicitas quae summum bonum est in vita, magis est in pace quam in bello. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quoniam autem civis et principantis eamdem virtutem esse dicimus, et optimi viri. Hoc enim probatum est in quarto libro, capitulo de cive. Et assumit quod in anteriori capitulo probatum est, ibi, Eumdem autem subditum prius oportere fieri, et principantem posterius. Et ex hoc concludit: Hoc utique erit legislatori tractandum, qualiter boni viri fiant, et per quas adinventiones, id est, per quae studia, et quid, supple, sit, quod finis optimae vitae, supple, est. Et ratio est, quia hoc de necessitate est summum bonum in vita.

b Et subdit qualiter hoc quaerendum in viribus animae, ibi, Divisae sunt autem duae partes animae, scilicet in fine primi Ethicorum, Et ostendit divisionem per partes, ibi, Quarum haec quidem habet rationem secundum se, quae scilicet est pars rationalis animae et intellectualis : haec autem, id est, altera, non habet quidem secundum se rationem, rationi autem obedire potest : quia irascibilis et concupiscibilis sunt partes animae sensibilis, ordinabiles tamen a ratione. Propter quod etiam dicit Avicenna, quod " sensibilis et vegetabilis in homine potentiae sunt, et non animae, sed sola rationalis anima perfectio hominis est. " Et in X Ethicorum dicit Aristoteles, quod " homo est solus intellectus. " Si enim ita esset, quod vegetabile et sensibile essent actus sicut rationale, diffinitio hominis non esset unum, sed multa ex multis actibus congregata : quod est contra omnia quae probantur in VII Metaphysicorum.

Posita hac divisione animae, ponit de virtutibus earum, ut ostendat in qua sit optimum, ibi, Quarum, scilicet partium,

dicimus virtutes esse, secundum quas vir bonus dicitur aliqualiter. Et hujus ratio est : quia sicut dicitur in III Ethicorum, " licet virtus sit medium in passionibus et operationibus, tamen est extremum in bono et optimo. " Et hoc est quod subdit : Harum autem, scilicet partium animae, in qua magis, supple, sit, quod finis, supple, et optimum, dividentibus quidem sicut nos dicimus, non immanifestum, supple, est, qualiter dicendum. Et subdit rationem generalem, ibi, Semper enim quod deterius, melioris gratia est. Et hoc probat inducendo, ibi, Et manifestum similiter, id est, aequaliter in iis quae secundum artem, supple, fiunt, et in iis quae secundum naturam. Et hoc ideo est, quia ars imitatur naturam.

c Et determinat quid sit illud : Melius autem , supple, est, quod rationem habet , per se scilicet, quam id quod ideo dicitur rationabile, quod rationi obedibilc est. Et data tali divisione, subdit differentiam talium partium ad invicem, ibi, Divisum est autem, scilicet rationale, dupliciter secundum modum quo consuevimus dividere, rationem scilicet. Et determinat quomodo, ibi, Haec quidem enim practica ratio est, id est, operativa, haec autem speculativa.Et haec determinata sunt in III de Anima. Practica enim nihil accipit a sensibus, nec a corpore, sed potius imprimit in corpus, et utitur sensibus corporis ad operationes : et ideo dicit Aristoteles in XII de Animalibus, quod " manus est organum intellectus practici in homine : " et ideo manus est organum organorum, sicut intellectus potentiarum sensibilis animae.

Divisis potentiis, comparat eas secundum dignitatem, ostendens quae melior est, ibi, Eodem igitur modo necesse, supple, est, et hanc partem, rationabilem scilicet, divisam esse, in activam scilicet et speculativam, et actiones, illarum scilicet duarum partium, proportionaliter dicemus habere, ipsis scilicet potentiis. Et determinat quomodo, ibi, Et oportet natura melioris, partis scilicet quae est speculativa, eligibilioris esse potentibus sortiri, aut omnibus, aut duabus, partibus scilicet rationis. Et ponit rationem, ibi, Semper enim unicuique hoc maxime eligibile, supple, est, equo sortiri est summum, id est, quomodo ipsum potest sortiri secundum summum sui. Unde cum summum hominis sit ratio speculativa sive intellectus theoricus, optima quae potest sortiri secundum illum, illa sunt simpliciter optima. Et dicit quae potest sortiri, quia non omnium est sortiri contemplatione sapientiae, et illos oportet eligere melius ad quod possunt pertingere in activa vita.

d Posita illa divisione per partes animae, et ostenso quid summum bonum est in speculatione, ponit aliam divisionem vitae humanae, ibi, Divisa est autem et tota vita in non vacationem et vacationem. Et dicitur non vacatio activa vita, quae, sicut dixit Dominus ad Martham (Luc. x, 41) : Sollicita es et turbaris erga plurima. Vacatio autem dicitur otium contemplationis vitae contemplativae, de quo otio dicit Bernardus ad Eugenium : " Huic tam sancto otio nullam operam in vita dare, nonne vitam perdere est? "

Et subdit tertiam divisionem, ibi, Et bellum et pacem : quia bellum in activa, et pax in contemplativa.

Et statim supponit quartam, ad agibilium, ad activam scilicet vitam pertinentium, haec (quidem in necessaria et utilia, id est, in utilia quae pertinent ad necessitatem vitae, supple, dividuntur, haec autem in bona, id est, simpliciter bona, sicut sunt virtutes et felicitas. Et hoc est quod suddit, De quibus necesseeamdem electionem esse et partibus animae et actionibus ipsarum. Et ponit rationem, ibi, Bellum quidem enim pacis gratia, supple, fit, non vacationem autem vacationis, supple, gratia, necessaria autem et utilia, bonorum, supple, per se, gratia sunt. Per se enim bona nullius gratia sunt, sed alia gratia ipsorum appetuntur. Et hoc est contra multos is tius temporis, qui theologiam et philosophiam respuentes, dicunt ad lucrum inutiles esse, et eligunt studere in scientiis lucrativis : sed et Philosophus in I Metaphysicorum, ubi facit comparationem scientiarum ad primam philosophiam, dicit sic : " Utiliores quidem omnes hac, scilicet divina, potior autem nulla, eo quod studium in illa directe beatitudinis est : aliarum autem studia ad actionem pertinent. "

e Ex omnibus his concludit, quod recte politicus dans leges, ad omnia haec debet respicere in ordinando civitatem, ibi, Ad omnia quidem igitur aspicienti politico leges ferendae. Et explanat quomodo omnia, ibi, Et secundum partes animae, et secundum actiones ipsarum. Et subdit qualiter differenter, ibi, Magis autem ad meliora et ad fines : quia de his praecipue debet intendere legislator. Et hoc est : Eodem autem modo et circa vitas et rerum divisiones. Et ponit rationem, ibi, Oportet enim posse non vacare, supple, aliquando, et bellare, supple, aliquando : magis autem pacem ducere et vacare : quia sunt fines aliorum, pax belli, et vacatio non vacationis.

Et subdit de rebus similiter, ibi, Et utilia agere, supple, oportet aliquando, magis autem oportet bona : quia illa sunt fines utilium.

f Et ex his concludit, ibi, Quare ad has intentiones, et bonorum scilicet per se, et pacis, et vacationis, et pueros ad-huc existentes erudiendum, et alias aetates, quaecumque indigent eruditione.

g Deinde cum dicit, Qui autem nunc optime videntur politizare, etc. arguit Graecos, qui non sic ordinaverunt politias, sed laudaverunt politiam Lacedaemoniorum, quae non fuit ordinata ad optimum finem, nec ordinaverunt leges ad virtutem et eruditionem, sed ad bellum et ad supergressivam potentiam, qualiter aliis dominarentur : unde graviter declinaverunt, sicut Thibron, qui laudaverunt Lacedaemoniorum politiam, eo quod exercitati ad bella multis poterant dominari, quod eis factum est multo successu eufortuniorum : quamvis palam sit quod nunc nullis dominantur, amisso tali excessu, neque legislator eorum, qui tales leges posuit, modo bonus reputatur. Talia enim ipsa ratione sunt redarguibilia, et ipsis operibus sunt redarguta. Adhuc etiam de ipso principari non bene dixerunt : quia in hoc non est felix vita, quod sint homines exercitati in bello, et habeant potentiam supergressivam. Adhuc ridiculum est quod in hoc dicatur esse felicitas, in quo quis manens in legibus positis objicit bene vivere. Adhuc pessimus principatus est, quo aliquis despotice principetur alteri sive civiliter : multo enim melior est principatus liberorum : unde in talibus ponere felicem vitam, ridiculum est. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Qui autem nunc videntur optime politizare Graecorum, id est, de numero Graecorum, et legislator rum, qui has, supple, quae sunt modo, instituerunt politias, neque ad optimum finem videntur ordinasse quae circa politias, neque virtutes, leges et eruditionem , supple, posuisse : sed graviter declinaverunt ad eas quae videntur esse reales et supergressivas, id est, potestativas ad subjectionem aliorum. Consimiliter autem, supple, fecerunt, ei erraverunt qui-dam eorum qui posterius scripserunt et protulerunt eamdem opinionem. Et ostendit quomodo, ibi, Laudantes enim Lacedaemoniorum politiam, laudant legislatoris intentionem. Et ostendit in quo, ibi, Quod omnia ad imperare et ad bellum legis statuta fecerunt, Lacedaemonii scilicet.

h Quae et, id est, etiam secundum rationem sunt facile arguibilia, et operibus ipsis sunt redarguta. Et ostendit quomodo, ibi, Sicut enim plurimi hominum zelant multis dominari, quia multo successu fiunt eufortuniorum, per hoc scilicet quod multis dominantur, sic et Thibron videtur laudans Lacedaemoniorum legislatorem, et aliorum uniuscujusque scribentium de politia ipsorum, Lacedaemoniorum scilicet, quia propterea quod exercitati fuerunt ad pericula, multis principabantur, quod tyrannorum est : " tyrannis enim pessima est transgressio, et non politia, " sicut dicitur in VIII Ethicorum.

i Et ponit rationem quare erraverunt, ibi, Quamvis palam, quod quoniam nunc quidem non adhuc mesi Lacedaemonibus principari, non felices, supple, ergo ex hoc fuerunt, neque legislator bonus, supple, fuit ex hoc quod tales leges edidit. Adhuc autem hoc ridiculum, supple, est, si manentes in legibus ipsius, legislatoris scilicet, et nullo impediente, ne uterentur legibus, abjecerunt vivere bene. Hoc dicit quia tyrannice vivere, est pessime vivere.

k Non recte autem existimant neque de principatu. Et dicit quomodo, ibi, Quem oportet videri honorantes legislatorem, eo quod est despotice, id est, serviliter, principari : hoc enim non est honor, sed dedecus. Et hoc est quod sequitur : Li-berorum enim principatus melior, et magis cum virtute, supple, est.

I Deinde cum dicit, Adhuc autem non propter hoc, etc. reprehendit Lacedaemones, quod non ad optimum finem ordinaverunt politiam, sed potius ad fortunam. Et ostendit quid exigitur ad hoc quod civitas sit felix. Et circa hoc ponit quinque.

Primum est, quod non oportet aliquem in hoc credere felicem, quod potest vicinos subjicere et eis principari, eum hoc aliquando cedat in magnum nocumentum : sed potius intendere debet qualiter secundum virtutem possit principari propriae civitati. Et hoc videtur probare per actiones Lacedaemonum, qui de hoc accusabant Pausaniam Regem, qui tantum honorem habuit, quod multos subjecit, et propriae civitati secundum virtutem dominari non potuit. Talium igitur Regum qui in potentia supcrgressiva ponunt felicitatem, et rationum quas inducunt, nulla perspicua et nulla vera : sed potius quod legislator et sigillatim et communiter in animabus hominum efficere debet quod secundum virtutem communicent et politizent. Et hoc est primum quod debet intendere legislator in propria civitate.

Adhuc quidem inducit aliam rationem, quod adversariorum studium non debet esse hujus gratia : quia hoc esset injustum bellum ut servituti subjiciant indignos, sed potius ut ipsi primo non serviant aliis.

Deinde debent intendere ut zelent praesidiatum gratia utilitatis subditorum, et non gratia ambitionis et non despoticae.

Quarto debent intendere, quod si despotizant, id est, dominantur, quod despotizent dignis servire, et non liberis : illi autem sunt de quibus in primo libro

dictum est, quod per naturam sunt servi, de quibus dixit, quod nullam propriam habent virtutem : sed virtus eorum est ut dominis obediant.

Et ad hoc inducit etiam aliam rationem : quia expertum est in civitatibus hoc, quod in tali potentia nulla est felicitas. Multae enim civitates primo per bellum salvatae sunt ab inimicis, et postea postquam obtinuerunt principatum, perierunt vitiis propriis : quia in pace manentes, rubiginem vitiorum in pace contrahunt, sicut ferrum. Sic ergo terminatur sententia primae partis, quae est de hoc quod in potestate supergressiva non potest esse felicitas.

Littera sic ordinatur : Adhuc autem non propter hoc oportet civitatem felicem putare, et legislatorem laudare, quia praevalere potuit ad principari super vicinos : haec enim magnum habent nocumentum, quando scilicet dilatatur potentia per industriam regentis. Unde Ptolemaeus in Proverbiis : " Qui extendit scientiam suam ultra industriam quae in ipso, est sicut pastor debilis cum multis ovibus. " Et Apostolus (I ad Tim. III, 5) : Si quis autem domui suae praeesse nescit, quomodo Ecclesiae Dei diligentiam habebit ? Et hoc est quod hic inducit pro ratione prima. Palam enim quod et civium, potenti, scilicet super cives, hoc tentandum, supple, est, prosequi, ut scilicet prosequatur, qualiter possit propriae civitati principari, primo scilicet. Et probat hoc per accusationes Lacedaemoniorum, ibi, De quo quidem accusant Lacedaemones Pausaniam Regem. Et subdit in quo, ibi, Et quidem habentem tantum honorem, ut scilicet aliis principaretur, et propriae civitati non potuit.

m Ex. his concludit intentionem, ibi, Neque itaque talium legum et rationum politia nulla, neque perspicua, neque vera, est. Et adhuc inducit aliam rationem, ibi, Haec enim optima, supple, est politia, et sigillatim et communiter legislatorem efficere oportet, hoc scilicet, ut primo propriis intendat, et postea aliis, in animabus hominum, id quod hominum, hominis enim est secundum virtutem vive-re, " praeesse autem, ut dicit Gregorius, non est hominis, sed contra naturam superbire aequalibus velle praeesse. "

Et inducit ad hoc tertiam rationem, ibi, Et quod adversariorum studium, non hujus gratia oportet meditari, ut servituti subjiciant indignos, sed ut primo ipsi non serviant aliis : deinde ut zelent praesidiatum gratia utilitatis subditorum, sed non gratia despoticae omnium, vel omnino, id est, gratia servilis subjectionis.

Tertio autem, supple, legislatoris est intendere, despotizare, id est, dominanti subjicere dignos servire : et illi sunt, qui per naturam sunt servi etnullam propriam habent virtutem.

n Et aliam inducit rationem per experta in civitatibus, ibi, Quod autem oportetlegislatorem magis studere gratia ordinis, secundum virtutem scilicet, et pacis, testantur ea quae fiunt rationibus, quando scilicet facta pericula attestantur rationibus, tunc optime fiunt. Et subdit quomodo attestantur, ibi, Plurimae enim talium civitatum, bellantes quidem salvantur, ab inimicis scilicet : postquam autem obtinuerint principatum, pereunt, in seipsis scilicet. Et dicit rationem, ibi, Rubiginem enim contrahunt, sicut ferrum, pacem ducentes, id est, quando sunt in pace, consumuntur rubigine vitiorum. Et hoc est quod inducit pro causa, ibi, Causa autem, supple, est, legislator non erudiens posse vacare, supple, ad virtutem.

o Secundum ponit, ibi, Quoniam autem idem finis esse videtur, etc. ubi probat per hoc quod idem finis boni viri et communiter civitatis, quod optima po-

litia est quae secundum sinem optimi viri, et hoc est virtus. Optimus enim vir omnia sua dirigit ad virtutem. Ostendit ergo, quod vera felicitas est in virtute per hoc quod eumdem terminum sive finem necessarium est esse optimo vire et optimae politiae. Ex hoc enim concludit, quod quia finis est virtus, sicut saepe dictum est, utilium bonorum, sicut pax belli, et vacatio non vacationis, si rubiginem non debeat contrahere, debet studere civitas virtutibus, et illis maxime quarum in vacatione opus est, et non vacatione. Ad hoc autem quod quis vacet virtuti, multa necessariorum exiguntur. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quoniam autem idem finis esse videtur et communiter, supple, civitatibus, et sigillatim hominibus, infert consequenter ex hoc, et, id est, etiam eumdem terminum, id est, finem necessarium esse, supple, est, optimo viro et optimae politiae, manifestum, supple, est, quod oportet, ad felicitatem scilicet, eas quae ad vacationem virtutes existere.p Et ponit rationem ex. fine, ibi, Finis enim, sicut dictum est saepe, pax quidem belli, vacatio autem non vacationis: utiles autem virtutum, id est, de numero virtutum, ad vacationem et deductionem sunt (deductionem vocat relevationem taedii quod est in otio) quarum, scilicet virtutum, in vacatione est opus, et quarum in non vacatione, scilicet quando negotia civitatis aguntur. Et ponit rationem, ibi, Oportet enim multa necessariorum existere, ut deinceps vaces : acquisitio enim non potest existere in vacando, sed in non vacando in negotiis utilibus.

Ex his concludit, ibi, Propter quod temperatam esse civitatem convenit, et fortem et perseverativam, in bonis scilicet. Et probat hoc per proverbium, ibi,

Secundum proverbium enim, non est servis vacatio. Et intelligit de servis natura, de quibus dicitur Eccles. (xxxiii, 25 adfinem) quod servus ponatur in opere, ne insolescat .

q Et quia dixit, quod fortitudo necessaria est et perseverantia, dicit quod miseria sequitur eos qui fortitudinem non habent, ibi, Qui autem non possunt, ex timiditate scilicet, periclitari viriliter, servi invadentium fiunt, et sic miseri et non felices. Propter quod dicit in Ethicis, quod " forti civili fortitudine mors tali salute eligentior est. "

Ex his concludit, quod virtutes ad felicitatem civitatum sunt necessariae, ibi, Fortitudine quidem igitur et perseverantia opus est ad non vacationem.

Tertium ponit, ibi, Philosophia autem ad vacationem, etc. Ostendit quod sicut felicitas civis est in exercitio virtutis et virtutum actibus qui sunt in non vacando, ita felicitas contemplativa est in vacando philosophiae. Et probat hoc per dicta Poetarum. Et concludit ex omnibus his, quod tales multa indigent justitia, et multa temperantia, qui optime videntur agere, et omnibus frui beatis. Haec est sententia.

Littera levis est, et sic ordinanda : Philosophia autem ad vacationem, supple, ordinatur. Et vocat philosophiam contemplativam felicitatem, quae, sicut dicitur in X Ethicorum, " est in delectatione contemplationis theorematum. " Temperantia autem et justitia in utrisque temporibus, supple, exiguntur, et magis, supple, exiguntur, et probant pacem ducentibus et vacantibus. Et ponit rationem, ibi, Bellum quidem enim cogit justos esse, et temperate agere : hoc enim solum bellum justum antiquitus reputabatur, quod cogebat ad virtutem : fruitio autem bonae fortunae et vacare cum pace, inju-viatores facit magis . Et causa est, quod homines in otio fruentes deliciis, injuriatores efficiuntur, et insolescunt, quando nullo modo fraeno virtutis retinentur.

Ex his concludit, ibi, Multa igitur indigent justitia, et multa temperantia, qui optime videntur agere, et omnibus beatis frui. Et inducit Poeticum dictum ad hoc, ibi, Velut si qui sunt, sicut Poetae aiunt, in beatorum insidis. Maxime enim hi indigebunt philosophia, scilicet propter felicitatem contemplativam, et temperantia et justitia propter felicitatem civilem. Et dat rationem, ibi, Quanto magis vacant in abundantia talium bonorum, beatitudinis scilicet, tanto magis indigent fraeno virtutis, ne insolescant.

r Quartum ponit, ibi, Quod quidem igitur futuram, etc. ubi nihil aliud dicit, nisi quod propositum concludit ex omnibus praedentibus. Et haec est sententia hujus, quod dicit, quod civitatem quae futura est felicitari, oportet his virtutibus participare, quae dictae sunt : cum turpe sit non uti bonis istis, et adhuc magis turpe non posse uti talibus bonis in vacando. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Quod quidem igitur futuram felicitari et studiosam futuram civitatem oportet his virtutibus participare, manifestum. Et ponit rationem, ibi, Cum enim turpe sit non posse uti bonis, adhuc autem magis, supple, sit turpe, non in vacatione uti, supple, et usus non possit esse boni sine his virtutibus, constat quod oportet his virtutibus participare.

Quintam ponit, ibi, Sed non vacantes quidem, etc. Et dicit quod videtur Lacedaemonius de vacantibus et non vacantibus. IIIi enim dicunt quod bellantes vi-

dentur boni, eo quod pro pace bellantes : vacantes autem videntur mali, quia serviles et ab aliis coguntur ad serviendum. Et ex hoc concludit, quod propter hoc oportet non studere virtuti, sed bellis, sicut Lacedaemoniorum civitas. Et ostendit differentiam Lacedaemoniorum ad alios, et dicit quod non est in hoc differentia, quod Lacedaemonii putaverunt, quod maxima bonorum non acquiruntur virtute sicut et alii : sed. in hoc erat differentia, quod Lacedaemonii putabant acquiri quadam virtute, sicut fortitudine. Alii vero putabant acquiri maxima bonorum per hanc et per alias virtutes. In fine ponit conclusionem, quod majora bona sunt virtutis quam belli, et quod fruitio bonorum beatitudinis aut est fruitio virtutum, aut propter ipsas : et hoc manifestum est ex his dictis. Haec est sententia.

Littera sic ordinatur : Sed non vacantes quidem et bellantes videri bonos, pacem autem ducentes et vacantes, serviles, supple, videri. Propter quod oportet non sicut Lacedaemoniorum civitas, virtuti studere, id est, fortitudini. Et ponit rationem, ibi, Illi quidem enim, Lacedaemonii scilicet, non hac differunt ab aliis in non putare eadem aliis maxima bonorum, sed in hoc differunt, quod dicunt maxima bonorum contingere per quamdam virtutem, fortitudinem scilicet.

Post concludit generaliter capitulum, ibi, Quoniam alitem majora bona quam quae belli haec, scilicet virtutum bona, et fructionem horum, maximorum bonorum scilicet, aut eam quae virtutum, supple, erit, et quae propter ipsam, virtutem scilicet est fruitio talium bonorum, manifestum ex his, supple, est.