ARTICULUS I. Unde veniant fontes ?

Quantum ad primum, sciendum quod de loco, a quo veniunt fontes, erant tres opiniones. Una Platonis, quae posuit fontes venire a quadam charybdi existente sub terra. Secunda posuit aquam ascendere ad ora fontium, per compressionem alicujus gravioris. Tertia posuit fontes venire a mari.

Istis dimissis, sciendum quod quatuor modis potest imaginari aquam ascendere. Uno modo simpliciter violenter, ut per rotas, vasa, et alia artificialia trahendo, vel expellendo. Alio modo naturaliter per compressionem alicujus gravioris, ut cum terra pulverizata projicitur in scyphum, aqua existens in scypho altius ascendit;

eodem modo de vino, et aliis liquoribus, et hoc est pro tanto, quoniam natura ordinavit graviora substare levioribus. Tertio potest aqua ascendere per conductus, et canales, ut patet ad experientiam. Quarto, non solum per motum localem, sed cum hoc per alterationem, sicut quando aqua evaporatur a calore, tunc enim vapor ascendit, qui convertibilis est in aquam faciliter, et ideo dicitur aqua ascendere.

Tunc ponuntur conclusiones. Prima est contra primam opinionem, quod aqua non ascendit ad ora fontium violenter primo modo. Probatur, quia non apparet ibi aliquod violentans, quia nec rotae, nec vasa, nec alia artificialia, quibus aqua possit elevari: nec est ibi ignis expellens, nec aliquid hujusmodi, unde esset principium talis motus.

Secundo, si sub terra esset talis charybdis, sequeretur quod jam terra esset tota submersa. Consequens est contra experientiam. Probatur consequentia, quia graviora nata sunt substare levioribus, ideo terra cum sit gravior aqua, nata esset descendere infra aquam.

Secunda conclusio est, quod aqua non ascendit ad ora fontium propter compressionem ab aliquo graviori. Probatur primo, quia si sic, sequeretur quod tota terra esset tandem submersa aquis. Consequens falsum. Probatur consequentia, quia continue per descensum terrae aqua fit elevatior supra terram; igitur per talem continuum descensum, tandem aqua poterit elevari supra totam terram. Secundo, quia multa corpora terrae, unde proveniunt aquae, sunt solida; igitur ex eis non exit aqua per compressionem alicujus gravioris. Tenet consequentia, quia compressio talis non fit nisi in terra pulverizata, ideo si terra tota pulverizaretur, tandem per talem compressionem circumdaretur aqua. Ex quo patet quod imaginatio Senecae non est vera, qua imaginatur quod per talem compressionem partium terrae quandoque fiet diluvium universale, et etiam quando non appareret, unde possit postea desiccari.

Tertia conclusio est, quod aqua possit ascendere naturaliter per canales, et conductus, usque ad altitudinem aequalem altitudinis illius loci, in quo aqua sic ascendens generabatur, istud patet ad experientiam. Nam si canalis per quem discurrit aqua, fiat altior loco generationis illius aquae, non exiret de canali, sed potius exiret de fonte suae originis. Et causa quare usque ad illum locum ascendit, est gravitas partium aquae existentium in sua regione. Ex isto sequitur quod quamvis aqua ista dicatur ascendere, proprie tamen non est ascensus, sed semper est a loco altiori. Secundo, sequitur quod in terra plana non possunt statui fontes, patet, quia tunc altius ascenderet aqua, quam esset locus suae generationis, et illud patet per experientiam, quia semper fontes sunt sub aliquo monte.

Et si objiciatur primo, quod alicubi videntur fontes in cacuminibus montium. Secundo, quia in aliquibus terris sunt aquae valde profundae in cacuminibus montium altissimorum, quorum tamen latera sunt dura et sicca. Tertio si in aliquo monte sit concavitas, cujus latera sunt densa, et compacta, et partes superiores sunt porosae, plenae meatibus, tunc aqua ibidem genita, non exiret a lateribus propter compactitatem ipsorum; igitur in tanta copia potest ibi aqua generari, quod exeat per partes superiores, et per consequens aqua ascendit altius, quam sit locus suae originis.

Ad ista est dicendum. Ad primum, dico quod si flant fontes in cacuminibus montium, aqua illorum montium generatur in monte altiori, et decurrit per quosdam aquaeductus et canales, usque ad os illius fontis.

Ad secundum, dico quodaquailla in cacuminibus montium potest provenire ex duobus, uno modo ex aqua pluviali, ex nive, vel ex aliis impressionibus aqueis, quae cadunt super illos montes, et tunc per frigiditatem mediae regionis non est calor sufficiens istas humiditates digerere, sed ibidem remanent indigestae. Ex quo potest hoc provenire, scilicet ex spissitudine materiae terrestris in illis montibus, antequam perveniatur ad lapides; modo materia illa mixta aquae pluviali efficitur mollis, et lutosa, ideo est ibi major profunditas, quam si totus mons esset saxosus.

Ad tertium, dico quod non est possibile concavitatum latera esse ita compacta, quin per ipsa possit aqua percurrere, et hoc dico, quia si essent ita compacta, tunc aqua ibidem existens putrefieret, et corrumperetur, ut non posset alia subintrare propter compactitatem laterum concavitatis.

Secundo sequitur ex quaestione, quod mare non est locus originis fontium. Probatur, quia nunquam aqua statuitur in loco altiori, quam sit locus suae generationis, cum mare non sit locus altior montibus, unde procedunt fontes, imo nec etiam planis terrae, quia omnis aqua decurrit ad ipsa, tanquam ad locum decliviorem.

Quarta conclusio est, quod aqua ascendit quarto modo, vel non solum per motum localem, imo per evaporationem, ut patet ad experientiam, quia propter hoc super terra generantur nives, grandines, pluviae, rores et pruinae, et infra terram fontes et fluvii, ut postea patebit. Concluditur igitur ex istis, quare aqua naturaliter ascendit ad orificia fontium, scilicet usque ad altitudinem suae originis, et hoc propter solum motum localem, sequitur quod va porando naturaliter ascendit per motum localem, et alterationem. Et hoc de primo.