QUAESTIO XXVI.

Utrum in concavitatibus terrae generetur aqua fontium ex aere evaporato?

Arguitur quod non, quia in terra non sunt aliquae concavitates; igitur, etc. Tenet consequentia. Et antecedens probatur, quia terra est quoddam corpus homogeneum, quod non esset, si haberet concavitates, nam istae replentur corporibus alterius rationis.

Secundo, terra est notabiliter frigida, igitur non habet concavitates. Consequentia tenet, quia frigiditas comprimit, et condensat, et antecedens apparet ex complexionibus elementorum.

Tertio, terra est similiter gravis, ergo non habet concavitates. Tenet consequentia, quia terra caderet inferius infra illas concavitates, quia grave naturaliter tendit deorsum.

Quarto, nam infra terram non includitur aer; igitur aquae fontium non generantur ex aere incluso infra terram. Tenet consequentia de se; et antecedens probatur, quia aer cum sit naturaliter levis, natus est ascendere supra terram.

Quinto, quia dato quod aer esset ibi, non possit ibidem evaporare, quia non est ibi calidum evaporans.

Sexto, quia vel aqua ibi generatur a calido, vel a frigido; non a calido, quia sub terra non est caliditas: nec a frigido, quia tunc cum tota terra sit frigida tota deberet converti in aquam.

Ad oppositum est Aristoteles in isto primo.

Notandum est hic primo, quod quidam sunt fontes, qui fluunt per totum annum; alii qui non fluunt per totum annum, sed desiccantur: et illorum, qui desiccantur, quidam fiunt ex aqua pluviali, vel ex aqua, quae resoluta est ex nive, vel glacie, et isti non sunt veri fontes; alii generati sunt ex aere, vel vapore incluso intra terram, ut post videbitur, et de primis fontibus non intelligitur quaestio.

Secundo, quod quidam sunt fontes generati sub terra, qui non habent locum decliviorem super terram, per quem possint decurrere, et tales generantur in stagnis sub terra, et quandoque stant sine decursu, sed quandoque fluunt per vias subterraneas, et intrant mare in profundo ejus, et in talibus aquis inclusis sub terra generantur pisces, et quaedam alia animalia, quae propter defectum lucis sunt caeca, turpia, et quodammodo venenosa, ut narrat Seneca de quadam tali aqua inventa sub terra, de cujus piscibus comedentes homines moriebantur.

Alii sunt fontes, sive aquae, sub terra, qui habent locum decliviorem, ad quem possent decurrere,

et quandoque talis aqua exit statim post suam generationem, et tum non sunt fontes parvi; sed aliquando plures rivuli congregantur, ita quod postea exeunt, et faciunt unum fontem majorem, et aliquando tot rivuli concurrunt in aliqua concavitate, quod ibi quasi concurrunt stagna sub terra, ex quo in aliquo loco exit quidam fons parvus: et in tali concavitate quandoque generantur pisces, et anguillae, et aliqua quae sunt caeca, et venenosa, et quandoque aqua illa erumpit terra, et exit in magna copia. Istae igitur sunt diversitates fontium generatorum sub terra.

Tunc ponuntur conclusiones. Et quia quaestio unum supponit, scilicet quod sub terra sunt quaedam concavitates, ideo de hoc sit prima conclusio, quod infra terram sunt quaedam concavitates. Probatur, nam per experientiam videmus quosdam fluvios subintrare terram, et per longum spatium decurrere sub terra, et postea exire in alio loco, quod non esset, nisi infra terram essent tales concavitates. Secundo, quia quandoque videmus quasdam concavitates totaliter submergi infra terram, et includi a terra, quod non esset, nisi infra terram essent tales concavitates. Tertio per experientiam, quia fodientes quandoque inveniunt tales concavitates sub terra.

Secunda conclusio est de supposito quaestionis, quia infra terram sunt quaedam concavitates, vel igitur sunt plenae, vel vacuae: non vacuae, ut patet 4. Physicorum; igitur sunt plenae, et non alio corpore,

quam aere, vel vapore, ut patet ad experientiam, igitur, etc.

Tertia conclusio, quod infra terram aqua generatur. Probatur primo, quia infra invenitur; vel igitur illa venit a mari, vel a charybdi sub terra, vel ex aqua pluviali: sed neutro illorum modorum, ut patet ex praecedenti quaestione; igitur oportet quod ibi generetur. Secundo, quia fodientes terram inveniunt guttulas aquae distillare per ipsam. Tertio, nam sub terra potest generari ignis; igitur similiter sub terra potest generari aqua. Consequentia tenet, quia plus convenit aqua cum terra, quam convenit ignis.

Sed de modo generationis dico quod generatur illo modo, quia infra concavitates terrae includitur aer, qui infrigidatur, et condensatur a latere illarum concavitatum, et aer ille sic frigidatus convertitur in aquam, et istae aquae congregant se ad invicem propter similitudinem, et efficiunt parvulos rivulos sub terra, et illi rivuli majorem, et sic continue usque ad aliquem locum exeunt per modum fontis. Et hoc demonstratur exemplariter in animali, quia a partibus inferioribus animalis elevantur fumi, et vapores usque ad caput, ubi propter frigiditatem cerebri condensantur, et convertuntur in intensam densitatem, et exeunt per nares: ita consimiliter aer elevatus ad concavitatem montium infrigidatus, vel ingrossatusa latere montis, et conversus in aquam, descendit per partes inferiores, et quia locus ille, quem occupabat aer, non potest remanere vacuus,

ideo illi succedit alter aer, et propter talem successionem perpetuantur fontes et fluvii.

Ex istis posset reddicausa, quare quidam fontes non durant per annum. Causa est, quia possibile est quod latera concavitatum in quibus generatur illa aqua, desiccentur per calorem, in tantum quod amplius non sufficit convertere aerem in aquam, vel quia aqua ibidem generata divertit se ad alium locum exitus, quam ubi prius exibat.

Circa ista dubitatur primo, quare quidam fontes exeunt bulliendo? Ad illud dicunt aliqui, quod causa est, quia aqua ibidem propellitur ab aere inferiori, inclinante ascendere sursum, et propter talem impulsum apparet quasi bulliret.

Illud non videtur, quia tunc sequeretur quod aqua ibidem exiens esse tibi generata, quod est falsum, quia semper aqua generatur in loco altiori, quam sit locus sui exitus. Ideo causa est, quia aqua sit bulliens, ut in pluribus exit a terra arenosa, et descendit de loco altiori, et ratione altitudinis venit cum magno impetu ad locum exitus, et ex tali impetu una cum arenositate terrae causatur talis bullitio.

. Secundo, dubitatur quare in medio interstitio terrae non generantur fontes, et fluvii, quemadmodum in media regione aeris generantur pluviae, et aliae aquae.

Ad istud dico, quod distinctio regionum aeris fit per reflexionem radiorum Solis; modo talis reflexio radiorum Solis non habet locum in terra, saltem quoad hoc,

quod causet distinctionem regionum terrae.

Tertio dubitatur, quia si concavitates debent poni infra terram propter introitum aquae in terram, tunc sequitur quod infinitae deberent poni tales concavitates. Consequens falsum, quia tunc nulla pars esset alteri continua. Et patet consequentia, quia perpetuo concurrunt fluvii in ipsam terram.

Ad istud dico, quod non oportet infinitas concavitates esse, quia multae partes aquae continue consumuntur, quemadmodum et aliae generantur.

Quarto dubitatur, utrum in hyeme fontes debeant esse majores quam in aestate? et arguitur quod non, quia sicut in aestate pauciores sunt aquae quam in hyeme super terram, eo quod in aestate major est caliditas, ita videtur quod in hyeme pauciores debent fieri aquae sub terra quam in aestate, quia in hyeme est quodammodo aestas sub terra propter caliditatem.

Ad illud, dicitur quod in aestate debent esse fontes minores. Causa est, quia in aestate latera terrae sunt sicciora; modo ad generationem aquae sub terra multum concurrit humiditas. Alia causa est, quia in aestate est nimia frigiditas sub terra, ideo exhalatio, sive aer inclusus infra terram, est quodammodo congelatus, ita quod non elevatur ad concavitates montium, ubi generantur aquae.

Quinto dubitatur, quare aliqui fontes rident hominibus accedentibus ad ipsos, id est, altius saltant. Causa est, quia fontes illi sunt in locis paludosis, ideo accedente aliquo, aqua subtus exiens comprimitur, et ex ista compressione aqua saltat altius.

Per hoc ad rationes. Ad primam, terra non habet, etc. Negatur antecedens. Ad probationem, terra est simplex elementum, dicitur quod non, imo terra circa nos est mixta, cujus signum est, quod fodientes inveniunt partes diversarum naturarum, puta argillam, lapides, metalla, et hujusmodi.

Ad secundam, terra est frigida, etc. Negatur consequentia, quia frigiditas terrae non est ita intensa, quod sufficiat ipsam comprimere, sic quod in ea non includantur concavitates.

Ad tertiam, terra est gravis, etc. Negatur consequentia, quia terra existens super illas concavitates continuatur aliis partibus, in quibus non sunt concavitates, et ideo totum quiescit naturaliter.

Ad quartam, et quintam simul, dico quod aer propter replere vacuum potest descendere deorsum, et tunc aer existens infra potest evaporari sursum ad illas partes terrae.

Ad sextam, vel a calida, dico quod aqua illa non generatur a calido evaporante, sed a frigido condensante.

EXPLICIT PRIMUS LlBER METEORORUM.