I. Paulinus Nolanus Epistola XLVI. olim XLVII.

Rufinum ex Coenobio Pineti, ut alibi dixi, Romam 0208A iturum, humanissime salutavit, gratiis amico habitis, quod se de Graecis litteris attentius perdiscendis commonuisset, postquam Latinam Operum Sancti Clementis ab se adornatam editionem, ad eundem Rufinum transmiserat. Vir sanctus et modestissimus imperitiae suae tribuit, quod alicubi sensum magis quam verba, quippe ab se non intellecta, converterit. Sed Paulinum ipsum loquentem audiamus: Sane quod admonere dignaris affectu illo, quo nos, si ut te diligis, ut studium in Graecis literis attentius sumam, libenter accipio. Sed implere non valeo, nisi forte desideria mea adjuvat Dominus, ut diutius consortio tuo perfruar. Nam quomodo profectum capere potero sermonis ignoti, si desit a quo ignorata condiscam? Credo enim, in translatione Sancti Clementis praeter alias ingenii mei defectiones, hanc te potissimum imperitiae meae penuriam considerasse, quod aliqua, in quibus intelligere verba non potui, sensu potius apprehenso, vel, ut verius dicam, opinata transtulerit: quo magis egeo misericordia Dei, ut pleniorem mihi tui copiam tribuat; 0208B quia pro divitiis erit pauperi, ut micas, a divitis mensa cadentes, avido famelici cordis ore colligere. De Clemente Romano Paulinum hic loqui, non est cur quisquam dubitet cum Heriberto Rosweydo. Suo enim is nomine ab Alexandrino, aliisque, apud veteres antonomastice se distinguebat. Rufinus, qui Clementinas Recognitiones in libros X. distinctas una cum aliis bene multis Graecorum codicibus ex Oriente secum attulerat, in Italiam redux, Paulino hospiti interpretandas commodaverat. Sed Paulinus interpretationem adgressus, ultimam ei manum nequaquam imposuit, quod Rufinus ex specimine ad se misso, eam minus accurate confectam deprehendisset, sanctum virum, ut majus studium in Graecis literis poneret, benevole hortatus. Haec omnia nobis prodit Paulinus. Rosweydus monet in notis, Rufinum vel Paulinum interpretationem interpolasse, vel de novo Clementinos illo vertisse. Vir doctus in re clara haerere non debuit. Hoc enim posterius certissimum 0208C est. Neque Rufinus alienam interpretationem, et ab se non probatam, sibi usurpasset. Hanc Rosweydi dubitationem illud satis convellit, quod Paulinus aliqua, in quibus intelligere verba non potuit, sensu potius apprehenso se vertisse dicat. Rufinus vero, non solum a sententiis, sed nec a sermonibus quidem satis, elocutionibusque se discessisse profitetur: quae res, inquit, quamvis minus ornatum, magis tamen fidele narrationis reddit eloquium.

II. Rufinus hunc suae Clementinae translationis laborem susceperat, rogatus olim a Sancta Silvia Virgine, quam Paulinus laudat epist. XXXI. alias XI. ad Severum, eam testatus, multorum ex Oriente martyram reliquias in Italiam convexisse. De illa Rufinus in prologo Operis Clementini ad Gaudentium Brixianum Episcopum: nos, inquit, quos et ingenii tenuitas minus promtos, et senecta jam tardos reddit, ac segnes, opus, quod Olim venerandae memoriae Silvia injunxerat, ut Clementem nostrae linguae redderemus, et tu 0208D deinceps jure haereditario poscebas, licet Multas post Moras, tamen aliquando restituimus. Praedam non parvam, Graecorum bibliothecis ereptam, nostrorum usibus et utilitatibus convertamus, ut, quos propriis non possumus, peregrinis nutriamus alimoniis. Nam et solent suaviora videri peregrina, interdum vero et utiliora. Ait Rufinus, Gaudentium haereditario jure ab se poposcisse hanc translationem, proptereaquod Sancta Silvia Virgo, cui eandem ipse spoponderat, Brixiae, in sede Gaudentii diem suum obiisset, ubi ejus corpus quiescit in aede Sancti Johannis, recoliturque memoria die 15 Decembris, ex Actis Sanctorum Bollandianis die 27 Aprilis pag. 495. § 3. Palladius, qui in Historia Lausiaca cap. CXLII. se cum Silvia, 60 annos agente, Aegyptum petiisse testatur, Salviam, alias Silvaniam et Rufini expraefecti sororem, vocat. In veteri tamen ejusdem Historiae suae versione, quae Paradisus Heraclidis inscribitur, non Silvaniam aut Salviam, sed Silviam, dicit cap. 0209A XLII, pag. 977. editionis II. Rosweydi. Uterque vero, Palladius et Heraclides, initio capitis subsequentis, auctor est, Sanctam Olympiadem, Ecclesiae Constantinopolitanae Diaconissam, Silviae egregias virtutes sibi imitandas proposuisse. Tanta nimirum Silviae fuit claritudo et fama sanctitatis, ut aliis in exemplum daretur! Vocabulum expraefecti, Graece τοῦ ἀπὸ ἐπάρχων, non est cur Tillemontius tomo XI. pag. 639. ad tempus itineris Palladii cum Silvia in Aegyptum, sive ad A. D. 388. referendum dicat, quum vere ad A. D. 420. quo scribebat Palladius, referri debeat. Rufinus enim Silviae frater, et Praefectus Praetorio in Oriente sub Arcadio Augusto, affectatae tyrannidis poenas luit Constantinopoli 5 Kal. Decembres A. D. 395. adeoque post A. D. 388. ex Philostorgio Gothofredi lib. XI. cap. III. et ex Socrate lib. VI. cap. I. Rufino fratre sublato, Silvia soror in Italiam trajecit, ubi aderat A. D. 398. ex Paulini epist. XXXI. alias XI. Hoc enim anno post festum Sanctorum Apostolorum Petri et Pauli, ut 0209B dictum est lib. IV. cap. V. § 3. Paulinus Victorem in Aquitaniam ad Severum dimisit cum eadem epistola, cui pro consecratione novae basilicae addidit particulam sanctissimae Crucis, ex Melania impetratam. Sed non ita addidit sacros cineres, a Severo expetitos, quibus carere se dixit. Victorem tamen ait, spem ejusdem gratiae copiosam habere a Sancta Silvia, quae illi de multorum ex Oriente martyrum reliquiis spopondisset. Ergo Silvia ex Oriente in Italiam ad illud tempus reverterat. Hac vero circa finem saeculi IV. Brixiae demortua, Gaudentius urbis episcopus jure hereditario Clementinas Recognitiones poposcit, quas Rufinus noster Silviae viventi pridem spoponderat. Idem Rufinus sub finem perorationis Commentariorum Origenis in Paulli epistolam ad Romanos his verbis fidem suam Gaudentio obligaverat: Post hoc sane vocat nos opus, quod Olim quidem injunctum est (a Silvia) . Sed nunc (post Silviae mortem) a beato Gaudentio episcopo vehementius perurgetur, 0209C Clementis scilicet Romani episcopi Apostolorum comitis: quorum ut successoribus darem cognitionem, libri a nobis in latinum vertuntur. Rosweydus in notis ad Paulini epistolam XLVII. quae in nova editione est XLVI. postque eum Cotelerius ad Recognitiones aeque ancipites sunt, Gaudentio Brixiano, an Novariensi Rufinus illud opus inscripserit. Alio abiit primus libri vulgator Jacobus Faber Stapulensis, Gaudentium gloriosum Christi martyrem pariter et Ariminensium episcopum prae oculis habens: qui tamen sub Constantio Augusto, tanto ante, pro Christo sanguinem fuderat. Varie variis hoc pacto serram ducentibus, quanto melius David Blondellus in Pseudo-Isidoro pag. 28. de Brixiensi omnino intellexit! Rufinum in praefatione ad Gaudentium, hoc diserte comprobantem audiamus: Tibi quidem Gaudenti, Nostrorum decus insigne Doctorum, tantus ingenii vigor, immo tanta spiritus gratia est, ut siquid a te etiam Quotidiani Eloquii more dicitur; siquid in Ecclesia Declaratur, id in Libris Haberi, et ad Instructionem 0209D Tradi posteris, debeat. Infra vero; Aequum est sane tibi, qui haec etiam Graece Legeris ( ne forte in aliquibus a nobis servatum translationis ordinem putes) interpretationis nostrae indicare consilium. Haec elogia, in Gaudentium episcopum a Rufino congesta, uni Brixiano aptari possunt; praeterea nemini. Is enim fuit Doctor, vel Tractator insignis. Ita enim qui Verbum Dei sacrasque litteras vel voce vel scripto exponerent ac docerent, ab ecclesiasticis Scriptoribus passim dici, adnotavit Franciscus Bernardinus Ferrarius lib. I. de Ritu sacrarum concionum cap. II. ex Gaudentio Brixiano exemplum etiam adducens, a quo Sermones sui, in Ecclesia declamati (ut Rufinus loqui amat) Tractatus dicuntur in praefatione ad Benivolum. Horum egregiam editionem nuper accuravit V. C. Paullus Galeardus Canonicus Brixianus. Idem eximius antistes se comperisse ait, a notariis, latenter adpositis, Tractatus suos, ex ore loquentia 0210A collectos. Hoc idem inquit Rufinus his verbis: si quid a te, etiam Quotidiani Eloquii more dicitur, si quid in Ecclesia Declamatur, id in Libris Haberi, et ad Instructionem Tradi videmus, ab iis nimirum, qui notarios, ea omnia clam excepturos, submittebant. Gaudentius, teste Rufino, Graecas litteras calluit. Quidni vero, qui sacras peregrinationes per Orientem se suscepisse testatur, ubi eousque fama ejus virtutum pervenit, ut Orientalium Praesulum suasu episcopali oneri, post Philastrii obitum, a suis per Legationem eo missam sibi denunciato, humeros supposuerit? Ibidem Joha. Chrysostomo nondum episcopo, stricta necessitudine adhaesit, proque eo, postmodum episcopatu dejecto, Legatus Ecclesiae Romanae Constantinopolim missus est. Adi ejusdem Gaudentii sermonem XVI. epist. CLXXXIV. Palladii Dialogum cap. IV. et Nicephorum Callistum lib. XIII. cap. XXXIII. Itaque nullum superest dubium, quin Gaudentius episcopus, cui Rufinus Clementem suum nuncupavit, fuerit Brixianus, 0210B non alius.

III. Haec fusius prosequutus sum propter doctissimos viros, Sixtum Senensem, et Robertum Bellarminum venerabilem Cardinalem, quorum ille in libro II. Bibliothecae, hic in Catalogo A. D. 390. Rufini praefationem ad Gaudentium pro commenticia nimis propere habuerunt. Bellarmini proferam verba ob glossam, quam Labbeus tomo II. pag. 309. illis adnectit: Sicut ipse Recognitiones falso fortasse tribuuntur Clementi, ita etiam non est incredibile falso illi adjunctam fuisse praefationem Rufini, quasi interpretis. Ad haec sic scribit Labbeus: Verum imposturam non agnovit Gennadius, nec ejus sequaces et Trithemius. Post Johannem Rainoldum, nostrorum perfidum exscriptorem, in Censura apocryphorum, eodem ac Sixtus et Bellarminus, spectavit Gerardus Joh. Vossius in lib. II. de Historicis Graecis cap. IX. Rufini vel alterius sub ejus nomine praefationem appellans. Immo infra nedum praefationem prorsus ficticiam, sed et libros 0210C ipsos Recognitionum ab alio, quam a Rufino translatos, se credere malle significat. Vossio ad errorem praeiverat Caspar Barthius. Verba ipsius adferam ex Adversariis lib. XLV. cap. V. Recognitionum Clementis titulo inscripti libri, Clementem auctorem ne et Rufinum interpretem habeant, non est facile decidere. Viris litteratura excultissimis nollem haec excidissent. Nunquid difficile est decidere quod spissa et locuples veterum monumentorum auctoritas comprobat? Nihil ergo est Rufinus ipse in Peroratione Commentariorum Origenis in Paulli epistolam ad Romanos, ubi, Gaudentio episcopo perurgente, se operam dare ait, ut Clementem Latinum faciat? Nihil Gennadius capite XVII. Clementis Romani Recognitionum libros a Rufino latine redditos narrans? Longum sit iter conficiendum, si alios deinde rem eandem testantes percurrere velim. At indictum abire non patiar unum et alterum. Anastasius Bibliothecarius in epistola ad Johannem Diaconum, Operum Jacobi Sirmondi tom. III. pag. 472. Clementem, ait, quem Rufinus, nostrae linguae 0210D redditum, restitutum, et redeuntem, ad Gaudentium scribens, innuit. Sanctus Aldhelmus sive Althelmus Scireburnensis episcopus cap. XXV. de Laudibus virginitatis pag. 316. editionis Londinensis, emendatae ab Henrico Whartono, laudat Itinerarium Petri (sunt Clementis Recognitiones) Rufino in Latinum ex Graecorum bibliothecis vertente. Tam disertis testibus consonant Recognitionum codices Mss. plane omnes, Rufini interpretis nomen praeferentes. Quominus ergo viros, insigniter doctos, ad alia properantes haec fugerint, non est ambigendum; alias rem certam pro commento non habuissent. E junioribus Cotelerius in judicio de libris Recognitionum pag. 484. editionis novae, Rufini esse praefationem ad Gaudentium juxta ac versionem totius Operis, ex stilo etiam probari ait: et codicum vetustiorum praesidio utramque Rufino vindicat. Unus enim, quem laudat, sic incipit: Rufini presbyteri praefatio ad Gaudentium pontificem in Itinerarium 0211A Clementis, ab eo ex Graeco in Latinum conversum. Et post praefationem. Clementisque ad Jacobum epistolam, ita habet: Itinerarii Clementis, Petri Apostoli successoris, liber primus incipit, a Rufino traductus. Ceterum Bellarminus agnovit, Clementinas Recognitiones a Rufino latine conversas, neque de hoc dubitavit: nam Baronio judice A. D. 102. §. 22. nemo est, qui dubitare debeat, quum Gennadius hoc ipsum de Rufino testetur. Et tamen Dupinium audire nobis contingit in tomo III. Bibliothecae, omnino aliam, sententiam Bellarmino tribuentem, eam scilicet quam refutavimus. Nec minus spisso errore tanto ante irretitum deprehendimus Anastasium Bibliothecarium in epistola pridem adducta, cumque illo e junioribus Petrum Danielem Huetium in libro de Claris interpretibus pag. 151. quando haec verba, quibus Rufinus praefationem suam ad Gaudentium, auspicatur, ut Clementem nostrae linguae redderemus, ita acceperunt quasi Recognitiones ipsae latine scriptae primum fuissent: postmodum deperditae, et demum a Rufino e 0211B Graecia in Latium restitutae, non e Graeco translatae. At plane aliud, non hoc scripsit Rufinus, apud quem viri docti primis tantum voculis, uti fit, raptim perlectis, in errorem adducti sunt.

IV. Nec penitus nobis praetereundus est alter Bellarmini locus. In Catalogo enim A. D. 92. haec de Clementinis Recognitionibus scribit: teste Epiphanio haeresi 30. Clemens ipse testatur, Circuitus Petri, a se conscriptos, ab haereticis depravatos fuisse. Vir purpuratus haec hausit ex magnis Annalibus A. D. 41. §. 10. et A. D. 102. §. 21. Verum Lucas Holstenius non hoc dicere Epiphanius detexit, sed ex encycliis epistolis Beati Clementis, quae in Ecclesiis leguntur, Periodos istas falsitatis convinci. Neque enim congruere cum stilo sancti Clementis, neque cum ejus docendi modo. Verba sunt Holstenii in notis Mss. ad Bellarmini Catalogum, in Museo nostro servatum. Lapsum tanti viri indicavi, ne ulli amplius ob dicentis auctoritatem sit caussa offensionis, ut nuper fuit alteri viro docto, 0211C quem corrigens, nominare non debeo, ne amicitiam, quae mihi cum eo intercedit, laedere videar. Idem Epiphanius Haeresi XXX. §. 15. Clementinos libros fuisse ab Ebionitis corruptos testatur. Photius etiam cod. CXIII. vocat refertum opus absurdis, non sine plurimis ex Arii opinione in Filium blasphemiis. Haec suaserunt magni nominis Theologo Dionysio Petav o lib. I. de Trinitate cap. III. §. extremo, Photianos codices magis fuisse depravatos, quam sit interpretatio Rufini, qui ea sustulerit, quae ab haereticis, praesertim Eunomianis, ingesta idem Rufinus monuerat in opusculo de Adulteratione librorum Origenis, quippe quae eodem Rufino teste, ecclesiastica regula omnino non recipiat. Sed memoria repetendum, binas Recognitionum veteres editiones a Rufino indicari in praefatione ad Gaudentium, nimirum quomodo Xisti Sententiarum binas pariter editiones antiquitus factas monuimus. Rufinum ea de re loquentem audiamus: Puto quod non te (Gaudenti) lateat, Clementis hujus in Graeco ejusdem operis, ἀναγνώσεων, hoc est Recognitionum, 0211D Duas Editiones haberi, et Duo Corpora esse Librorum, in aliquantis quidem diversa; in multis tamen, ejusdem narrationis. Denique pars ultima hujus operis, in qua de transformatione Simonis refertur, in Uno Corpore habetur. Sunt autem et quaedam in Utroque Corpore de ingenito Deo, genitoque disserta, et de aliis nonnullis, quae, ut nihil amplius dicam, excesserunt intelligentiam nostram. Jam dispice quamnam Clementini Operis editionem Epiphanius et Photius censura perstrinxerint. Non certe quam Rufinus latine convertit. Haec enim ab haereticorum depravationibus vacat, eandemque etiam Graece scriptam vacasse, nos credere jubent viri Sancti Paulinus et Gaudentius, qui eam per amicum Latio donandam studuerunt. Fabricius in Bibliotheca Graeca tom. v. cap. I. pag. 35. in allatis Rufini verbis pro ἀναγνώσεων legendum putat ἀναγνωρισμοῦ ex Rufino ipso in libello de Adulteratione librorum Origenis, et ex Photio 0212A cod. CXIII. quamvis omnes Recognitionum antiqui codices ἀναγνώσεων exhibent: quod perinde est. Hinc enim operi inscriptio, quia in illo narratur, quomodo Clemens, parentes, et fratres se mutuo recognoscant.

V. De variis Recognitionum Clementinarum inscriptionibus post Cotelerium pag. 484. accurate agit Jo. Ernestus Grabius in Spicilegio Patrum tom. I. pag. 275. ubi et plures earundem egregios codices Mss. in Bibliotheca Oxoniensi adservatos enumerat.

1. Recognitiones Clementis

2. Recognitio Clementis

3. Clementis Romani Itinerarium ad Jacobum fratrem Domini.

4. Itinerarium Sancti Clementis de factis et dictis B. Petri Apostoli.

5. Acta Petri Apostoli.

6. Circuitus Petri.

7. Periodus Petri.

8. Itinerarium Clementis.

9. Historia Clementis.

0212B 10. Chronica Clementis.

11. Gesta Clementis.

12. Liber Clementis.

13. Libri Clementis.

14. De vera disputatione Petri Apostoli contra falsitatem Simonis magi.

15. De disputatione Petri cum Simone mago. Titulum Disputationis vel Dialogi Petri cum Apione quem Henricus Valesius et Cotelerius huic operi indiderunt, Grabius expungit. Nomen Itinerarii, seu, quod idem est, Circuitus, et Periodi, frequentius operi adhaesit ob historiam itineris, quod Petrus Hierosolymis Antiochiam suscepisse credebatur, praetergressus Caesarea, Dora, Ptolemaide, Tyro, Sidone, Beryto, Tripoli, Orthosiade, Antarado, et Laodicea. Holstenio tamen in notis Mss. ad Catalogum Bellarmini visum est, Itinerarium a Recognitionibus differre, neque esse earundem compendium; volumen intelligens Parisiis editum cum latina versione Joachimi Perionii. Sed 0212C Vossius lib. II. de Historicis Graecis cap. IX. pene in fine, opus non admodum antiquum hoc esse, praeter dictionem, multis argumentis convinci animadvertit. Luculentius hoc patebit, si Barthius adeatur, illud examinans in Adversariis lib. XXXII. cap. XIV. et lib. XXXVII. cap. XXIII. Libri inscriptio sic loquitur: Clementis Romani episcopi de rebus gestis, peregrinationibus, atque concionibus Sancti Petri, Epitome ad Jacobum Hierosolymitanum Episcopum Parisiis apud Hadrianum Turnebum. 1555. in 4º. Cotelerius, qui ad septem Mss. codices regios istud opus collatum vulgavit, pag. 749. post Recognitiones et Homilias, nihil aliud esse deprehendit, quam puram Epitomen, non tamen ex solis Recognitionibus a Rufino editis, conflatam, sed etiam ex Homiliis et epistola Clementis ad Jacobum. Item ex ejusdem martyrio et narratione Ephraemi episcopi Chersonesi, quae ibidem subjungitur. Hoc ipsum, quod ex parte Baronius viderat A. D. 102. §. 22. Cotelerius locis ad oram indicatis, sedulo adstruit, ratus, ab iis contextum opus, qui doctrinae ac pietatis 0212D suae esse duxerunt, ea, quae in libris jam dictis (alterius tamen editionis, a veteribus memoratae, quod censuit Baronius) supervacua, falsa, et periculosa videbantur, vel tollere, vel mutare aut corrigere. Itaque is liber non unius Recognitionum voluminis Epitomen se prodit: quod Perionius, et Vossius ad solam Rufini versionem respicientes, existimarunt; sed aliarum etiam farraginum, ejusdem tamen commatis, jure compaginem dixeris, qualem Cotelerius ter factam didicit ex codicibus Mss. bibliothecae Regis Galliarum.

VI. Ceterum libri Recognitionum alium plane a S. Clemente, post Petrum tertio vel quarto Romanae Ecclesiae pontifice, architectum habuerunt. Ad ejus aetatem quod attinet, eum ante Origenem floruisse, in comperto est. Origenes enim qui sub Elagabalo florere coepit, primus omnium testimonia ex illo, tanquam scriptore jam noto, et Clementis nomine quidem distincto, semel atque iterum promit in tomo III. 0213A Commentariorum ad cap. I. vers. 14. Geneseos: qui licet ferme universi interciderint, locus tamen Origenis ex Recognitionum libro X. cap. X. etiamnum superest in Philocalia cap. XXII. Alius quoque legitur in Commentariis ad caput XXVI. vers. 6. Matthaei, perinde ex Recognitionum libro VII. cap. XXXVIII. deductus. Quamobrem Clementini operis artifex, Origene junior dici non potest, sed paullo senior, quod nimirum ad tempus scriptionis pertinet. Ante Origenem, seu mavis tertium Christi Domini saeculum, nemo unquam Recognitiones laudavit, nemo Clementinorum mentionem fecit. Libri auctorem tertio demum Christi saeculo vixisse, duo produnt. Unum quod ex Bardesanis Syri Dialogo de Fato contra Abidam Astrologum, laciniam bene longam suffuratus, suam fecerit, fortasse quod non facile id agnitum iri putaret, quum Bardesane non Graece, sed Chaldaice scripsisset, Alterum quod de civitate Romana, universo orbi donata, non obscure loquatur. Atqui Bardesanes sub M. Aurelio Augusto floruit circa A. D. 171. cui Dialogum 0213B suum nuncupavit. Caracalla vero circa A. D. 215. gentes Romano imperio subjectas, propriisque antea legibus usas, in Urbis rerum dominae jura, constitutione edita, primus omnium transire jussit. Ne res in dubium venire possit, jam per singula ibimus. Eusebius in Praeparatione Evangelica lib. VI. cap. X. Bardesanis Dialogi partem Graece translatam nobis servavit, quae in Recognitionibus Clementinis, secundum Cotelerii divisionem, a capite XIX. ad caput XXIX. latine exstat. Joh. Ernestus Grabius in Spicilegio tom. I. pag. 290. Clementinam Rufini versionem et Graecum Bardesanis contextum, quem non aliunde suntum, sed proprio ingenio ab se confectum, auctor Bardesanes affirmat, e regione dispositum, ita inter se comparavit, ut quilibet statim agnoscat, quatenus conveniat uterque, vel discrepet. Varias item notulas subjecit, quibus potissimum demonstratur, Clementinorum artificem nonnulla immutasse, alicubi paraphrasten egisse, quaedam minus recte accepisse, alia omisisse, 0213C alia denique interpolasse, ut nimirum quae ex Bardesane suppilaverat, ipse narrationibus suis consentanea redderet. Quod prorsus rem conficit, Clementinum scilicet auctorem ex Bardesane, tanquam hoc juniorem, non Bardesanem ex eo, sua mutuatum, locus est lib. IX. Recognitionum cap. XXVII. ex quo evidenter discimus, hoc idem opus ante editam ab Imp. Antonino Caracalla Constitutionem, cujus meminit Ulpianus in lege XVII. D. de Statu hominum, concinnari nullo modo potuisse. Locum ipsum recitabo, cui etiam Bardesanis verba e regione conjungam, ut Bardesanem quodammodo cum ipso Recognitionum auctore committens, clarius patefaciam, quid hic posterior, tanquam a Clemente Romano dictum, Bardesanis verbis de suo addiderit, quid immutaverit.