Caput XI.

I. Rufinus Chromatio Aquilejensium antistiti obsecuturus, Historiam Eusebii Latinam facit, librisque duobus auget. II. Quid in Eusebianis praestiterit. quid in suis, a Dupino perperam reprehensis. III. Rufini Historia a Gallis maximi facta: item ab Anglis et Africanis Patribus. IV. A Graecis similiter. V. Graeci duos ejusdem libros Graece convertentes, suos faciunt. VI. Concilium Nicaenum II. eorundem testimonio utitur. VII. Latinae versionis Eusebianae historiae per Rufinum praestantia ostenditur. VIII. Gelasii censura 0222B explicatur. XI. Variae editiones recensentur.

I. Ad omnium, quae Rufinus ediderit, celeberrimum opus progrediamur. De Historia ecclesiastica loquor, ab Eusebio Graece scripta, quam, 60 annos post ejus mortem, Rufinus ab se translatam, et libris duobus auctam cum Latinis communicavit, jubente Chromatio nostrorum Aquilejensium antistite, cui suam interpretationem, praemisso de morte prologo, nuncupavit. Viri docti Rufini literarium laborem conjiciunt in A. D. 400. quo Alaricus Gothorum rex, superatis Alpibus Juliis, Italiam primum invasit; quasi Rufinus Chromatium alloquens hoc idem testetur, ubi id operis sibi a sanctissimo viro injunctum ait, tempore, quo disruptis Italiae claustris, Alarico duce Gothorum, se pestifer morbus infudit, et agros, armenta, viros longe lateque vastavit. Alaricus tamen non semel tantum, sed iterum et tertium Italiam populabundus intravit. A. D. 400. 402. et 408. Sed Rufinum loqui de prima ejus irruptione, quae apud Prosperum et Cassiodorum primo 0222C consulatui Stiliconis, et proinde A. D. 400. illigatur, ambigi nequit. Si enim de alia irruptione Alarici loqui voluisset, eam utique, ne cum prima confunderetur, explicatius indicasset. Rufini verba idipsum confirmant: Tempore, quo disruptis Italiae claustris. Haec unicam quidem ab Alarico irruptionem, Rufino scribente factam, ob oculos ponunt. Quod argumentum fortius eo est, quo Tillemontius utitur tom. XII. nota LXXIX. Rufinum scilicet neque in prologo, neque in Historia, loquentem de Theodosio Magno, quicquam tangere, quo a juniore illum distinguat, qui natus initio Aprilis A. D. 401. et subinde 11. die Januarii A. D. 402. declaratus Augustus, Arcadio patri octennis successit die 1 Maii A. D. 408. adeo ut Rufinus Historiam suam intra biennium, Tillemontio judice, absolutam ediderit. Certe edidit ante A. D. 402. quo Alaricus secundo in Italiam advenit. Nunquid vero timeri poterat, ne jampridem mortui Imperatoris egregia facinora, tunc recens nato infantulo homonymo adscriberentur, nisi historicus disertis 0222D verbis unum ab altero distinguens, erroris occasionem auferret? Paullo rectius sic disseremus. Chromatius, cui Rufinus Historiam inscribit, diem obiit A. D. 506. ut alibi dictum. Ergo Rufinus, qui post A. D. 400. in suam lucubrationem condensam incubuit, eam ante A. D. 407. utique absolvit. Immo ante A. D. 402. quo secunda Alarici irruptio facta est. Nec sane Rufinus statim a prima irruptione, sed aliquo post tempore animum ad scribendum adpulit Post dirupta Italiae claustra, ut etiam Pearsonius observat in Vindiciis Ignatianis parte I. cap. VI. pag. 88. postquam scilicet pestifer morbus, a Gothorum exercitu in Venetiam nostram allatus, florentissimam, et primo barbarorum furori obviam regionem vastasset: quod non ictu oculi, sed temporis spacio fieri oportuit. Quare Chromatius optimi pastoris officio fungens, ut novae lectionis blando veluti pharmaco, suorum, et nostratium, qui tantis malis supererant, praeteritae calamitatis memoriam leniret, Historiam 0223A Eusebii e Graeco in Latinum sermonem a Rufino transferendam curavit: quod a presbytero, in aliis etiam occupato, cito fieri non potuit. Rem aptioribus verbis, quam iis ipsis, quae in hoc explicando Rufinus adhibuit, me declarare posse non credo: Peritorum dicunt esse medicorum, ubi imminere urbibus vel regionibus generales viderint morbos, providere aliquod medicamenti vel poculi genus, quo praemuniti homines ab imminenti defendantur exitio: quod tu, venerande pater Chromati, medicinae exequens genus Tempore Quo, Diruptis Italiae claustris ab Alarico duce Gothorum, se pestifer morbus Infudit, et agros, armenta, viros longe lateque Vastavit, populis, tibi a Deo commissis, feralis exitii aliquod remedium quaerens, per quod aegrae mentes ab ingruentis mali cogitatione subtractae, melioribus occupatae studiis tenerentur, injungis mihi, ut Ecclesiasticam Historiam, quam vir eruditissimus Eusebius Caesariensis Graeco sermone conscripsit, in Latinum vertam: cujus lectione animus audientium vinctus, dum notitiam rerum gestarum avidius petit, Oblivionem 0223B quodammodo malorum, quae generentur, acciperet: a quo ego opere quum excusare mevellem, ut pote inferior et impar, et qui in tam multis annis usum Latini sermonis amiserim, consideravi quod non absque aliquo Apostolicae institutionis ordine nobis ita praeciperes. Pergit Rufinus tam modeste, quam pie tenuitatem suam, operi transferendo imparem, praecipientis auctoritate excusare. Librum X. omissis quae videbantur superflua, cum libro IX. ab se conjunctum ingenue fatetur, quoniam perparum habebat in rebus gestis, per reliqua omnia in episcoporum panegyricis tractatibus, nihil ad scientiam rerum conferentibus. Libros X. atque etiam XI. totos se conscripsisse ait, partim ex majorum traditionibus, partim ex his, quae nostra memoria comprehenderat. Ceterum omne opus (Eusebii) res in Ecclesia gestas ab Salvatoris adscensione, et deinceps, continere subjungit. Suos vero Libellos duos ab Constantino et Arianae haeresis incunabulis ad A. D. 395. quo diem obiit Theodosius Magnus, pertingere affirmat, 0223C seque hos, ut Chromatii quoque, patris religiosi, praeceptis obtemperaret, partim ex majorum literis, partim ex sua memoria breviter addidisse. Falsus ergo est Radulphus de Diceto, qui Rufinum ait, Historiam suam terminare A. D. 399. Eum vide inter Anglicanae Historiae scriptores antiquos, a Roberto Twysden publici juris factos tom. I. pag. 431.

II. Rufinum in Eusebio transferendo nimia libertate usum, critici vociferantur. Sane multa abstulit, plura addidit, nonnulla mutavit. Revelationes, Alexandro Hierosolymorum Episcopo factas, quas non satis perspicue refert Eusebius lib. VI. cap. XI. Rufinus libro eodem capite VIII. optime exponit. Libro VII. adsuit narrationem de miraculis Sancti Georgii, qua caret Eusebius. Libro IX. de suo adtexuit concionem Sancti Luciani martyris. Pauca de multis indico, quibus Rufini ope Eusebius ditescit. Ad haec in libro VI. et in VII. ordinem capitum nonnihil mutavit. Hinc Vossius in libro II. de Historicis Latinis cap. XI. Eusebianam Rufini versionem ne paraphrasin 0223D quidem dici posse arbitratur, sed proprium opus, in quo tamen Eusebium plurimum exscripserit, multa adeo addit, multa demit, multa mutat. Rufinum in reliquis duobus Historiae suae libris concinnandis, annorumque ratione digerenda, credulum fuisse, juniores caussantur, incertosque vulgi rumores plus aequo sequntum. Palmarium ejusmodi exemplum, quod proferunt, exstat lib. X. cap. XIV. ubi narrationem adtexit de pueris in littore maris ab Athanasio puero baptizatis. Hanc ex Rufino didicerunt Socrates lib. I. cap. XV. et Sozomenus lib. II. cap. XVII. Sed de rei veritate eruditi inter se certant. Nam Bollandiani Scriptores die 2. Maii cap. I. § 20. pag. 188. de illa ex parte ambigunt: quam tamen ut veram ex toto propugnat Antonius Pagius A. D. 311. § 27. Contra est amicus noster insignis Bernardus de Montefalconis in vita Sancti Athanasii, quae elegantem hujus operum editionem praecedit, atque 0224A hanc sententiam amplectitur Tillemontius tom. VIII. nota I. At Bollandiani sodales sua rursus tueri conantur in Historia Patriarcharum Alexandrinorum tom. V. Junii: quibus Montefalconius epistolam opposuit, Parisiis editam A. D. 1710. in qua diligenter inquirit, an vera narratio Rufini de baptizatis pueris ab Athanasio puero. Pro Rufino memorare sufficiat, haec ab illo non ex sua, sed ex aliorum fide narrari. Verba sunt lib. X. cap. XIV. ab his, qui cum ipso (Athanasio) vitam duxerunt Accepimus. Iis locupletiores testes, qui cum ipso Athanasio vitam duxerant, profecto audire non poterat. M. Antonius Muretus Variarum lectionum lib. XIII. cap. X. istum puerorum lusum aliis exemplis illustrat. Haec faciunt, ut neque Dupinum probare possim, qui in tom. III. Bibliothecae quorundam Rufinum insimulat, quae facile diluuntur.

1. Ait ab eodem tradi, Athanasium post Concilium Tyri, sexennio in cisterna latuisse. Id quidem dicit Rufinus, lib. X. cap. XVIII. sed ex relatu aliorum 0224B dicit. Idque ex verbo fertur, probe colligitur.

2. Caussatur, ab eodem inverti ordinem temporum in historia Athanasii. Hoc ideo visum Dupino, quia Rufinus plenam de Athanasio historiam non dedit, sed pauca ex plurimis delibavit, ut subsequentibus verbis palam facit lib. I. cap. XIV. in fine: Quoniam talia ac tanta ejus gesta sunt, ut magnitudo quidem rerum nihil me praeterire patiatur, multitudo vero gestorum Quamplurima cogat Omittere, incertus aestuat animus dum deliberare non valet quid teneat, quid omittat. Et ideo Pauca nos, ad rem pertinentia, Memorabimus. Reliqua ejus fama narrabit, sine dubio minora vero nunciatura. Nam nihil quod addere possit inveniet.

3. Noster male audit apud Dupinum, quasi parum faveat viris magnis, Gregorio Nazianzeno et Basilio. Sed eum iniquo hoc crimine purgat elogium, quod utrique intexit perhonorificum lib. I. cap. IX. ne interim loquar de studio, quod Rufinus impendit in 0224C utriusque libris Latina civitate donandis: quod signum est maximum, quanti eos fecerit. Sanctus Aldelmus in libro de Laudibus Virginitatis pag. 320. quam longe aberret Dupinus his verbis comprobat: Rufinus mira verborum urbanitate praeditus, in prologo Apologetici plenius exposuit, nempe laudes Gregorii Nazianzeni.

4. Falso dici a Rufino ait, Hilarium diris devotum, et post Concilium Mediolanense in exilium missum. Sed longum sit omnes Dupini hallucinationes refellere, an dicam referre? Falso dici a Rufino ait, quae in Historia sua nunquam dixit. In opusculo quidem de adulteratione Librorum Origenis ait, librum instructionis plenissimae ab Hilario Pictavensi ad emendationem eorum, qui Ariminensi perfidiae subscripserunt, conscriptum, ita ab inimicis illius corruptum esse, ut cum illi postea in Concilio Episcoporum secundum ea, quae in libello ipsius se corrupisse noverant, haereticum eum coepissent vocare, ac prolatus libellus talis inventus esset, quem ipse non agnosceret, 0224D fecerint eum excommunicatum de concilii conventione discedere. Haec vere scripsit Rufinus. Ad haec reclamat Hieronymus lib. II. Apologiae I. Synodus, a q a excommunicatus est, in qua Urbe fuit? (Mediolani eam fuisse ait Dupinus ex Historia Rufini.) Dic episcoporum vocabula. Profer sententias subscriptorum, vel diversitatem, vel consonantiam. Doce qui eo anno Consules fuerint? Quis Imperator hanc Synodum jussit congregari? Galliaene tantum episcopi fuerint, an et Italiae et Hispaniae? Certe ob quam caussam Synodus congregata sit? Nihil horum nominas. Quid ad haec Rufinus responderit, ob deperditam ejus epistolam, ignoramus. Sed vir egregius Petrus Coustantius in vita Sancti Hilarii, quam ejus operibus a se illustratis praeposuit pag. 119. § 107. librum a Rufino memoratum, eum intelligi putat, quo Hilarius Historiam Ariminensis ac Seleuciensis Synodorum complexus fuerat, cujus fragmenta exstant pag. 1279. Cumque 0225A Rufinus auditu tantum accepisset, Hilarium ab Auxentio haeretico haereticum vocitatum, et conventu habito, ex urbe Mediolano egredi jussum, facile sibi animo finxit, ob libri illius, quem dolo malo falsatum audierat, depravationem, ab haereticis factam, libri auctorem Hilarium, non solum e civitate, sed e conventu etiam expulsum. In opusculo ergo de Adulteratione librorum Origenis id scripsit Rufinus, non in Historia, quam nondum condiderat. In hac vero lib. XI. cap. XXX. et XXXI. de Hilario narrat quae nemo improbat. Non ea certe, quae Dupinus decoctor comminiscitur: cujus permagnam indiligentiam satis mirari non possum.

III. Rufinus ergo toti occidenti primaevos historiae ecclesiasticae fontes, antea ignoratos, vel parum notos, maximo omnium plausu reseravit; unde Latini majores nostri, Christianorum gesta perdiscere, et Gallicani praesertim Episcopi Nicaenas definitiones mutuari potuerunt, quas Rufinus abbreviatas in canones XXII. diviserat lib. X. cap. VI. Jacobus Sirmondus 0225B in rimandis Ecclesiasticae historiae penetralibus opido sagax, id primus olfecit in notis ad Concilium II. Arelatense apud Labbeum tom. IV. Conciliorum pag. 1813. Hinc Nicaeni canones, ex Rufino petiti, in Codicem antiquae Ecclesiae Gallicanae migrarunt. De hoc agit Quesnellus in Dissertatione Leonina XVI. cap. XV. Sed homo invidus Sirmondum primae observationis laude fraudat, quae huic uni debetur. Res ipsa perspicue proditur ex Concilio II. Arelatensi, duobus et quadraginta annis post editam Rufini Historiam congregato A. D. 444. apud Labbeum tom. IV. pag. 1012. Proditur ex canonum etiam excerptis, quae epistolae Johannis II. Pontificis ad Caesarium Arelatensem ob examen caussae Contumeliosi Rejensis Episcopi, subjecta leguntur ad A. D. 535. Ibi enim apud Labbeum pag. 1756. praemittitur canon Concilii Nicaeni, verbum de verbo ex Rufino descriptus, a quo undecimus numeratur. Canon I. Concilii II. Arelatensis exprimit 0225C Canonem II. Nicaenum, uti est apud Rufinum. Canon Arelatensis VII. ex primo Nicaeno Rufini desumtus est. Canon X. respicit Rufini Canones XII. et XIII. Canon XV. ex Canone altero Rufini derivatur. Canon XVI. Nicaenum Canonem XXI. versionis Rufini fideliter exhibet. Quare palam est, Arelatenses Patres, sua decreta condentes, Nicaenos canones ipsis Rufini verbis in codice suo descriptos habuisse, quorum notitia quemadmodum ante Rufinum apud Gallicanas Ecclesias obscura habebatur, ita postmodum avide hausta est eorumdem canonum versio, a nostro data in suo Eusebianae Historiae supplemento. Magno enim in pretio fuit Rufinus doctissimis et sanctissimis viris universi Occidentis, si unum Hieronymum eumque quodam tempore excipiamus; maxime vero apud Gallos. Hoc a Sirmondo alibi etiam notatum, observo; nimirum ad Sidonium, qui annos quinquaginta post Rufini obitum Latinas ejus versiones summopere commendavit lib. II. Epist. IX. Post Sidonium Gregorius Turronensis antistes, in Historia 0225D Francorum lib. IX. cap. XV. Rufini Historiam Eusebii interpretationi conjunctim sub Eusebii nomine laudans, Arius, inquit, quem projecisse in secessum exta, Historiographus narravit Eusebius, immo Rufinus lib. X. cap. XIV. Accedat postremo loco Hincmari Remensis Archiepiscopi de Rufini Historia testimonium, sane perhonorificum. Is enim tom. II. Operum pag. 463. haec habet: Decimus Historiae Ecclesiasticae liber Rufini, qui in Catalogo Apostolicae Sedis inter recipiendos libros describitur. Ordo rerum, et regionum vicinitas facit, ut ex gente Anglorum huc advocem Sanctum Aldhelmum, et Venerabilem Bedam. Is in libro de Laudibus Virginitatis pag. 328. ex decimo Rufini libro auctoritatem arcessit; hic vero de Temporum ratione cap. XXVIII. totum locum Eusebianum ex Rufini lib. VII. cap. XXVIII. describit. Si ex Anglia in Africam trajicimus, Rufini Historiam ab ejus amico Augustino Hipponensi laudari 0226A audiemus. In libro de cura gerenda pro mortuis cap. VI. Legimus, inquit, in Ecclesiastica Historia, quam Graece scripsit Eusebius, et in latinam linguam vertit Rufinus, martyrum corpora in Gallia canibus exposita. In libro de haeresibus cap. LXXXIII. eaudem iterum laudat: Quum Eusebii Historiam scrutatus essem, cui Rufinus a se in linguam latinam translatae subsequentium etiam temporum duos libros addidit, non inveni aliquam haeresim, quam non legerim apud istos Jovinianistas. Post Hipponensem, Victor, Vitensis Episcopus, in Historia persecutionis Vandalicae, quam scripsit A. D. 487. lib. V. cap. XVIII. de Rufini Historia magnifice loquitur. Argumento enim quod versabat, se imparem eousque fatetur, ut illi explicando vix sufficeret Tullius, Sallustius, Eusebius, aut ejus translator, Graecae facundiae, latinisque floribus Rufinus ornatus. Etiam Vigilius, Tapsensis Episcopus, qui floruit ad A. D. 560. Rufinum ad manus habuit, eoque, non tamen speciatim ab se nominato, usus est. Totum enim caput I. libri VI. contra 0226B Arianos ex Rufiniana Historia et rerum sensu, et ipsis ferme verbis deduxit. De morte Constantini Magni Vigilius sic loquitur: Denique dum ejus caussa (Arii) ab Episcopis diutius retractatur, idem Constantinus Imperator in suburbano quodam, cui Nicomediae nomen est, finali ordinato judicio, tricesimo primo Imperii sui anno diem clausit extremum. Rufinus lib. IX. cap. XI. rem ipsam his verbis narraverat: Interea dum haec apud Alexandriam frustra agitantur, venerabilis Augustus Constantinus in suburbana villa Nicomediae tricesimo et primo Imperii sui anno diem functus est. Vigilius suburbanam villam, cujus nomem Rufinus omisit, Nicomediam putavit: quam tamen Hieronymus in Chronico, Olympiadis 279. anno 2. Christi Domini Eusebiano 338. Ancyronem, sive Achyronem (variant enim codices) dictam prodit.

IV. At neque uni Latini, sed ipsi etiam Graeci duos Rufini libros, Eusebio additos, magni fecerunt. Rem ob oculos ponit, quod ipsi suos reddiderint; unde 0226C Cyrillus Alexandrinus, ac Gelasius Cyzicenus, et quod majus est, etiam Concilium II. Nicaenum iisdem Rufini libris, Graece conversis, sua comprobaverunt. Ut rei veritas constet, singulis nonnihil immorari necesse est. De Cyrillo Alexandrino postmodum loquar. Cyzicenus, qui florebat A. D. 476. saepe suas narrationes Rufini auctoritate confirmat, ducemque initio Operis sibi constituit. Petrus Daniel Huetius in Dialogo de Claris Interpretibus pag. 135. edit. 1. animadvertit, hunc Gelasium e duobus Rufini libris non pauca in suos de Nicaena synodo transtulisse, et non tam interpretatum, quam mutuatum res, ad institutum suum facientes. Photius autem quum tradidisset, Gelasium Caesareensem in Palaestina Episcopum, a Cyziceno diversum, hortatu Cyrilli avunculi sui, Hierosolymorum Episcopi, Eusebianam Historiam persequutum, mox Cyrillum ipsum Graecum Rufinianae Historiae interpretem facere videtur. Do verba Photii ex codice LXXXIX. alibi autem legendo, hoc quidem comperi, Cyrillum ipsum cum hoc 0226D Gelasio, Rufini Romani Historiam in Graecum vertisse sermonem, non vero propriam suam aliquam condidisse. Addit Photius, si id verum est, quod comperit, hunc Gelasium Caesareensem vetustiorem esse Gelasio Cyziceno, cujus Historiam Concilii Nicaeni ex Rufino pariter expressam superius retulerat cod. LXXXVIII. Nec Photius silentio praeterit, ab hoc Gelasio Cyziceno, prioris Gelasii et Rufini dicta laudari. Quare non unum, sed tres Gelasios Caesareae in Palaestina episcopos Photius enumerat, quos inquit, discernere nequeas. Primus Gelasius fuit sororis Cyrilli filius, quem avunculus Euzojo, Acacii successori, Caesareensem in Palaestina episcopum suffecit. Adi Epiphanium Haeresi LXXIII. §. 37. et Hieronymum in Catalogo cap. CXXX. Secundus Gelasius scripsit contra Anomaeos apud Photium cod. CII. Tertius Gelasius est Cyzicenus. At Gelasium, Cyrilli sororis filium, Cyrillumque ipsum Rufinianae 0227A Historiae interpretes facere, nugari est. Nam Cyrillus extinctus est A. D. 384. die 18. Martii, ex Antonio Augustino Toutteeo ad Cyrillum pag. 85. Gelasius vero obiit. A. D. 394. cui in Sede Caesareensi Johannes successit A. D. 395. quando certe Rufinus nondum ex Palaestina in Italiam transfretaverat; ubi postmodum Historiam suam condidit. Tillemontius tom. VIII. Not. VIII. ad Cyrillum Hierosolymitanum, Photio innixus, Gelasii hujus Historiam aliam facit ab Historia Rufini, quamvis Eusebii Historiam se augere profiteatur. Sed non levi errore irretitur vir ceteroqui accuratus. Photius enim ibidem loquitur de Historia Gelasii Cyziceni, quam superiori codice recensuerat, non de alia Historia Gelasii, qui (ut ipse quidem existimat) Rufini Eusebianum supplementum Graece reddiderit. Verba Photii codice LXXXVIII. haec sunt: Et hic certe Gelasius (Rufini Graecus interpres) diserta quoque dicendi forma ab illo (Cyziceno) discrepat; quanquam uterque longe est eo Gelasio, qui adversus Anomaeos scripsit, inferior. De Cyziceno haec scripserat: ipsa 0227B porro dictio ad humilem vilemque stilum plus aequo vergere animadvertetur. Vide Fabricium in Bibl. Graeca tom. VIII. pag. 370. Photius similiter scripsit cod. XV. ut nullum sit dubium, quin comparationem fecerit inter Gelasium Cyzicenum, quatenus Historiae Nicaenae Synodi conditorem, prioremque illum Gelasium, Rufini interpretem, ab se creditum; non vero inter duos Gelasios, in eodem argumento versatos, alterum, qui Historiam Eusebianum auxerit, alterum ejusdem Historiae interpretem. Cyzicenus lib. I. cap. VII. de Actis Nicaenae Synodi citat Gelasium, et Rufinum, hunc, ut primarium auctorem, illum, ut interpretem: quod in Photii oculos etiam incurrit.

V. Huetius in Dialogo pag. 131. Romanae linguae dignitati hoc tribuit, quod Graeca conversio Gelasii, infra Latinum exemplar habita vel seriem temporum ferre non potuerit, vel in Bibliothecarum pulvere cum tineis luctetur. Apud Latinos quidem non abnuo; 0227C secus vero apud Graecos. Nam in Catalogo Graecorum codicum Bibliothecae Constantinopolitanae apud Lambecium tom. I. pag. 149. extare dicitur Rufini presbyteri magnae Ecclesiae Historia ecclesiastica. Praeterea in Bibliotheca Juris canonici veteris Christophori Justelli tom. I. pag. 405. exstat epistola Cyrilli Alexandrini, ad Synodum Africanam, scripta A. D. 419. ad quam Cyrillus mittit exemplar Nicaenae Synodi: Quod, inquit, et in Ecclesiastica Historia, requirentes, invenietis, Justellus in notis pag. 443. Rufini Historiam a Cyrillo heic designari nos monet, quippe quae apud Graecos aeque ac Latinos tunc esset maxime pervulgata, decennio scilicet ab Rufini obitu. At, quaeso te, lector, hic parum siste. Nam Cyrillum Alexandrinum, Theophili fratris filium et successorem, qui primus Graecorum, Rufini Historiam, ut omnibus notam, laudavit; non vero alium, ejusdem interpretem fuisse arbitror: quem Photius homonymia deceptus, nec observato ordine temporum, cum Cyrillo Hierosolymitano confuderit. Photii errorem 0227D nuper vidit etiam Toutteeus Dissert. II. ad Cyrillum cap. I. §. 5. pag. 95. Cyrilli verba, ecclesiasticam historiam non solum Graecis, sed Latinis, scilicet Africanis, ad quos tunc scribebat, maxime notam, antonomastice indicant. Haec fuit Rufiniana, Graece et Latine conscripta; praeter hanc nulla. Henricus Dodwellus Socratem Rufini versione Graeca usum animadvertit in libro de Jure Laicorum cap. IV. pag. 278. Theodoritum Petavius in Diatriba de potestate consecrandi cap. III pag. 83. Nec sane aliunde, quam ex Rufino, historiam Frumentii uterque haurire potuit, dum eam unus et primus omnium Rufinus literis consignaverat lib. X. cap. IX. ab Aedesio Tyri presbytero sibi narratam, unde ceteri Scriptores eam didicerunt, quamque Dodwellus egregie tuetur. Socrates quidem lib. I. cap. XII. in fine, de Sancto Spiridione, Cypri Episcopo agens, Rufini historiam laudat, sed Latine videtur innuere se eam legisse, 0228A nisi Graecam legerit; quod verisimilius puto, illamque designet, quam Rufinus Latine scripsit. En Socratis verba: Atque haec ego tum a multis Cypriis auditu accepi, tum in syntagmate Rufini cujusdam presbyteri, Romana lingua conscripto, posita inveni. Ex quo quidem libro tum haec ipsa tum alia, quae paullo post dicentur, collegi. Rufinum iterum laudat cap. XV. in fine: Haec de Athanasio Rufinus in libris suis commemoravit. cap. XIX. in fine: Haec Rufinus ab Aedesio, qui et ipse Tyri presbyter postmodum factus est, se accepisse narrat. Hanc Frumenti Historiam ex Rufino, quem tamen haud nominat, sumsit etiam Sozomenus lib. II. cap. XXIV. et Theodoritus lib. I. cap. XXIII. Ex Rufino, ut multa alia, transiit in Menologium Graecorum, in Martyrologium Usuardinum Greveni et Molani, et postea in ipsas tabulas Ecclesiae Romanae die 27. Octob. Socrates libro eodem cap. XXI. prope finem rursus laudat Rufinum: Haec Rufinus se a Bacurio didicisse scribit. Socrates et Sozomenus Historias suas perduxerunt ad A. D. 439. quo florebant 0228B Theodoritus suam scripsit A. D. 450. Idem Socrates initio libri II. Rufinum pariter citat, qui Romanorum lingua ecclesiasticam historiam composuit. Verum in temporum notatione aberrare ait in quibusdam, ad Athanasium pertinentibus, et plurima praetermittere: de quibus, uti diximus, ipsemet Rufinus lectorem monuerat, quaeque critici plus aequo exaggerant, interque hos Valesius in Vita Socratis, et Fabricius tom. VI. pag. 119. Postmodum Socrates meliora documenta nactus, librum I. et II. posterioribus curis ex toto dictavit: at retentis nihilominus iis, in quibus Rufinus a veritate minime aberravit. Post hos, Rufini historiam Graece scriptam, laudavit Theophanes in Chronographia pag. 19.

VI. Sed Rufino maximus honor accedit, quod Concilium II. Nicaenum Actione I. apud Labbeum tom. VII. pag. 79. de episcopis, ab haeresi ad catholicam fidem redeuntibus, et statim recipiendis, agens, testimonium adduxerit ex ecclesiastica Historia Rufini presbyteri 0228C Romae, quod est in lib. X. cap. XXVIII. Ne discedam ab Ecclesia Latina, haec semper et Rufinum et ejus Historiam plurimi fecit, quam tantum non publica lectione dignam declaravit. Ejus enim Martyrologia Rufini libris creverunt, et praesertim venerabile illud et perantiquum, a Hieronymiano diversum, quod olim Ecclesiae Romanae proprium, parvumque appellatum, una cum Adoniano publica luce donavit Heribertus Rosweydus. Hoc idem martyrologium multis in locis ex Rufino conflatum ostenderat Henricus Valesius in Dissertatione, quam Eusebio, ab se praeclare illustrato subjecit. Neque id diffitetur V. C. Jo. Baptista Sollerius, ejusdem Martyrologii Romani parvi strenuus vindex, in praefatione ad Usuardum pag. 34. §. 86. ubi contra Valesium et Romae illud confectum circa A. D. 770 et Aquilejam a Romano Pontifice missum, ut nostrates ritui Romano se conformarent, et a Sancto Adone Viennensi Ravennae ante A. D. 860. exscriptum egregie demonstrat. Quid speciatim hujus Martyrologii auctor, quid 0228D Ado, quid Usuardus, cujus Martyrologium Ecclesia Romana postmodum adoptavit, ex Rufino desumserint, idem Sollerius, aliique Hagiologi abunde indicarunt, ut jam actum agere non sit opus. Pro Rufino hoc tantum addo, naevos, qui ejus Historiae tribuuntur, plerosque a multitudine exemplarium fluxisse, nimirum ex pretio, in quo eadem historia habita est. Quare cum majoribus nostris grates Rufino, quod Ecclesiae Latinae primus omnium Christianae historiae fontes reseraverit, non injuriae rependendae, ut cum aliis recentioribus fecisse video Guillelmum Cave in Historia literaria A. D. 390. ubi, de Rufino disceptans, in multis errat, et praecipue dum sublesta fide versionem Eusebii, ab illo adornatam appellat, proptereaquod multa contraxerit, multa addiderit, multa praetermiserit. Sed quum Rufinus haec non ut Grammatista uni literae adhaerens, sententias potius, quam verba secutus, additis et decurtatis non paucis, et 0229A monito lectore se praestitisse ingenue fateatur in prologo ad Chromatium. cur haec eadem in crimen sublestae fidei a Scriptore Anglo vertuntur? Periniquum est quoque de Rufino judicium Huetii in Dialogo de Claris interpretibus pag. 151. Postquam enim plurima, quae Latinam a Rufino conversionem adepta sunt, et postremo loco, Eusebii Historiam, enumerasset, asperrimis verbis et tanti viri gravitate minime dignis, sic in nostrum praeclare de Ecclesia Latina deque suis ipsis Gallis praecipue meritum saeviit: Ad insaniam usque ineptivit, et extra modum profusissima verbiloquentia processit. Corruptissimis ad haec usus est codicibus, et judicio caruit critico quo falsa a veris discerneret. Huetius Rufino profusissimam verbiloquentiam adscribit. Sed non ita censuit Gallorum eruditissimus, ut Mamertus Claudianus et ipse Gallus, vocat Sidonium, cujus lib. IV. epist. III. est illud ut Orosius affluit, ut Rufinus Stringitur, ut Eusebius narrat. Hoc de Rufino propterea dictum adnotat Jo. Savaro, quod ecclesiasticam perstrinxit Historiam. 0229B Sed alio id trahit Gaufredus Canonicus regularis epist. XLVIII. apud Martenium in Thesauro tom. I. pag. 549. ubi haec scribit ad Johannem Abbatem: Ut Rufinus Strigitis. Sane immerito profusissima verbiloquentia illi imputatur, qui brevitati adeo studuit, ut decem libros in novem contraxerit. Nos Huetio, cui admodum juveni haec exciderunt, opponemus Henricum Valesium, in eodem stadio Rufini aemulum, qui in sua egregia Eusebii editione licet presbyteri nostri versionem alicubi non amplectatur ex more novorum interpretum, qui, ut suas translationes extollant, veteres deprimunt; tamen passim Rufini versione suam confirmat; non raro ait, Eusebiano contextui eam commentarii vicem praestare. In summa Valesius de Rufino longe aliter ac Huetius sentit, de quo in praefatione ita scribit: Rufinus, quamvis sensum potius Eusebii sequatur, quam verba, tersus est tamen, nec legentibus injucundus: ac vel eo nomine plurimum laudandus, quod ecclesiasticum. Historiam 0229C primus Latinae linquae hominibus dedit, cujus versione ad nostram usque aetatem usa est occidentalis Ecclesia. Immo virum insignem post editos Ecclesiae Graecae Historicos, de Latinae etiam Ecclesiae Historicis edendis atque illustrandis, Rufino que in primis, meditatum, nos docet Hadrianus Valesius in Vita Henrici fratris seorsim edita Lipsiae A. D. 1680 et postmodum cum Eusebio Francofurti ad secundas Valesii curas impresso A. D. 1695. apud Balthassarem Christophorum Wustium pro Henrico Wetstenio bibliopola Amstelodamensi. En verba Hadriani, de Henrico fratre loquentis: Sacrae Historiae Graecis auctoribus Latinos, Sulpicium Severum, Turanium (lege Tyrannium) Rufinum, Cassiodori Senatoris historiam tripartitam, Liberatum Diaconum, nonnullosque alios cum priscis membranis collatos, et opera sua emendatos, commentariisque expositos adjungere constituerat, si ei diutius vivere contigisset. Utinam contigisset! Haberet enim a suis Ecclesia Latina, unde Graecae usquequaque non invideret, praesertim tanti viri accedentibus commentariis. 0229D Optandum, ut alius publico bono hoc praestet, quod Valesius praestare non potuit.

VII. De his, quae occasione Canonis VI Nicaeni, a Rufino relati lib. X. cap. VI. viri docti ultro citroque disseruerunt, ne a proposito divertar, alibi agam. Quod vero de Eusebianae translationis praestantia, ad Graeci auctoris genium explicandum aptissima, Valesius adnotavit, hoc idem alii quoque adnotarunt. Inde obscuris primigenii contextus verbis persaepe lux data, veraeque lectioni nativa integritas restituta. In eo etiam Romanae linguae formulas, ab ingruente barbarie nondum tactas, periti, hujusmodi elegantiarum aucupes observarunt; unde factum, ut Janus Gebhardus, infra laudandus, Rufinum stilo terso, et facundia in narrationibus perspicua, Historiam Eusebii prosequutum pronumtiaverit. Ne Valesiana exempla percenseamus, quorum ob maximam copiam, non est animus numerum inire: Scaliger, alias et ipse 0230A Rufino parum aequus, unum et alterum subministrabit. Itaque Scaliger in Animadversionibus ad Chronicon Eusebii num. 2084. verba ejus Graeca in fine libri II. Historiae ecclesiasticae, non aliunde, quam ex Rufini translatione restituit, et Christophorsoni versionem redarguit: quod facit etiam num. 2086. locum libri III. cap. VII. examinans. At postea num. 2203, ad alium locum libri V. cap. XXI. editionis Rufini, hunc perinde ac Hieronymum carpit, quasi uterque Graecum sensum de Apollonio male perceperit. Tunc haec addit: Neque dubito, Hieronymum, quum illam scriberet (in Catalogo cap. XLII.) non Graecum Eusebii exemplar, sed Rufini interpretationem Latinam in manibus habuisse. Itane, vir magne, Hieronymus, qui A. D. 392. Catalogum suum concinnavit, Rufini interpretationem Latinam post A. D. 400. conscriptam in manibus habuit? Pearsonius in Vindiciis Ignatianis parte I. cap. VI. pag. 293. edit. II. hunc lapsum in Scaligero pariter, et in Valesio ad Eusebium lib. V. cap. XX. ante me castigavit. Mitto inscitiam Rhenani, 0230B qui in sua epistola Eusebio praeposita, Rufini libros duos ex Tripartita desumtos, et velut hujus esse compendium, tradidit, quum tamen illorum auctores longe post Rufini obitum scripserint, a quo sua derivarunt. De Rufino eleganter loquente, et thoracem pro clypeo, in quo imago seu protome expressa est, usurpante, rursus Scaligerum consule num. 2286. Sed Rufinum sugillat num. 2065. et 2285. Nec tamen perdifficile esset Rufinum tueri. Scaligero aequior et mitior Holstenius in notis ad Acta Sanctarum Perpetuae et Felicitatis verbis Rufinianae versionis crebro et non sine praeconio utitur pag. 123, 144, 155, 167, 180, 181, inque animadversionibus ad Martyrologium pag. 257. editionis Parisiensis. Holstenio consonant critici insignes, eximiae sibi laudi tribuentes ad Rufinianae Historiae contextum illustrandum haud perfunctoriam operam impendere. Hos inter excellit Janus Gebhardus in Crepundiis, seu juvenilibus curis, ut vocat, quas Hanoviae edidit typis Wechelianis A. D. 0230C 1615. in-4º et nuper Jo. Hermanus Schiminckius iterum Marpurgi edendas curavit in Syntagmate critico variorum. In his enim Crepundiis Gebhardus saepenumero Historiam Rufinianam ad membranas Palatinas et Gruterianas castigatissimas emaculat, lib. I. cap. II. V. VI. VIII. XI. XVI. lib. II. cap. VI. VIII. lib. III. cap. VI. et XXI. Rursus id facit in Antiquis lectionibus Herbonae primum impressis A. D. 1618. in-8º et a Schminckio recusis, nempe lib. cap. IV. et XXV. Idem fausto omine praestitit Barthius in Adversariis lib. I. cap. IV. lib. IV. cap. XV. lib. XXV. cap. II. et fusius lib. XXIX. cap. XI. Etiam Thomas Reinesius in Variis lectionibus lib. I. cap. IV. Nec tacendi Geverhartus Elemenhorstius et Jo. Savaro, qui Arnobii et Sidonii loquendi modos cum Rufiniana Historia committentes illustrant, ille in notis ad lib. I. pag. 20. alter ad lib. I. epist. V.

VIII. Labore delassatum ferme in Rufini laudibus colligendis, hic me sistit Sanctus Gelasius Pontifex. In Decreto enim, quod condidit in Concilio Romano 0230D septuaginta Episcoporum cap. IV. Eusebii Historiam a Rufino conversam apocryphis adnumeravit: Historia Eusebii Pamphili apocrypha. Miror Henricum Valesium, ingenio et eruditione praestantem, in notis ad Eusebium lib. VI. cap. XIV. genuinum hujus vocis apocryphi sensum non assequutum. Aeque ac Valesius assequuti non sunt Pearsonius, Caveus, aliique, a me olim expensi in Antiquitatibus Hortanis lib. III. cap. III. § 3. unde aliqua huc transferam. Apud veteres Patres apocrypha ea vere sunt, quae canonicis opponuntur. Hinc Annalium parens Baronius A. D. 31. § 60. apocrypha esse ait quasi non hagiographa, non tamen, ut ea (Gelasius) ab Ecclesia omnino proscribat. Augustinus tradit lib. XV. cap. XXIII. de Civitate Dei, ea denotari nomine apocryphorum, quae ab auctoritate canonica diligenti examinatione remota sunt. Duplex enim erat Scriptura, canonica cujus auctor Spiritus Sanctus, et apocrypha, 0231A cujus auctor homo solus. Illa publice in Ecclesia, haec non ita, legi poterat. Quare librum apocryphum esse, idem censetur, atque auctoritate carere, qua publice in Ecclesia, ut canonica leguntur, legi possit. Duplicis etiam generis apocrypha Gelasius enumerat, orthodoxorum, et haereticorum. Haec omnino rejiciuntur, illa canonicis opponuntur, et publica tantum, ob naevos quosdam, in Ecclesia lectione privantur. Exstat enim Canon apud Ferrandum in Breviario num. 238. Ut praeter scripturas canonicas nihil in Ecclesia legatur. Ita quoque sentit Petrus de Marca lib. III. cap. II. § 7. de Concordia, et Petrus Franciscus Chiffletius ad Vigilium Tapsensem pag. 147. Haec ostendunt, Eusebii Historiam publica tantum in Ecclesia lectione per Gelasium privari, dum apocrypha declaratur: in quem censum ob suos naevos veniunt Lactantius, Severus Sulpicius, Commodianus, Arnobius, Clemens Alexandrinus, aliique praestantissimi auctores. Immo Gelasius cap. III. quod est de opusculis recipiendis, non solum Eusebii Historiam, 0231B sed et Chronicon a Hieronymo translatum, et auctum, propter rerum, ut ait, singularum notitiam, quae ad instructionem pertinent, usquequaque renuendos, a se non dici, palam testatur. His refellitur Beati Rhenani impudentia in epistola, Eusebio Rufini praefixa, ubi Gelasium, ait, interdicere nobis voluisse Eusebii lectione, vel ab aliquo asino adjectum ejus decreto, Historiam Eusebii apocrypham, esse, vel tandem Gelasium, sibi ipsi contrarium, improbare librum alibi a se probatum. Haec Rhenanus perperam scripsit, vero sensu apocrypharum non intellecto. Libros tamen duos, quibus Eusebium Rufinus prosequitur, ab Ecclesia Romana Catalogo recipiendorum adscribi, testis est Hincmarus Remensis, a me superius adductus; unde refellitur Algerus in libro de Misericordia et justitia cap. III. LII. apud Edmundum Martenium in Thesauro tom. V. pag. 1045. ubi quod Rufinus refert de pueris ab Athanasio puero baptizatis, propterea improbat, quod Rufini Historia 0231C Ecclesiastica minus judicatur authentica. Sed non ita censuit Sanctus Gregorius Magnus, qui in Regesto lib. IV. epist. XXXI. ad Mauricium Augustum Rufini Historiam, ut authenticam, et generatim receptam his verbis laudavit: Ecclesiastica quoque testatur Historia, quia quum piae memoriae Constantino Principi, scripto oblatae accusationes contra episcopos fuissent, libellos quidem accusationis accepit, et eosdem, qui accusati fuerant, episcopos convocans, in eorum conspectu libellos, quos acceperat, incendit, etc. Locus est apud Rufinum lib. X. cap. II. quem innuit etiam Johannes Diaconus in Vita magni Pontificis cap. III. Quanta vero fuerit apud omnes hujus Rufinianae Historiae aestimatio, manifestius adhuc reddunt plurima illius exemplaria per omnem Europam olim diffusa, quorum non pauca in variis bibliothecis etiamnum supersunt. Ut a nostratibus incipiam, bibliotheca Ecclesiae principis in municipio Sancti Danielis elegantem Rufinianae Historiae codicem servat. In tabulario Canonicorum Civitatis Fori-Julii alius exstat 0231D egregius codex membraneus in folio, complectens Historiam Rufini, et etiam Victoris episcopi Patriae Vitensis de persecutione Vandalica, quibus accedunt Hieronymi et Gennadii Catalogi cum Regula Sancti Pachomii. Quatuor alios in bibliothecis Patavinis exstantes recenset Jacobus Philippus Thomasinus pag. 7. 17. 45. 76. Sunt in Ecclesia episcopali, apud Canonicos regulares Sancti Johannis in Viridario, in Coenobio Sanctae Justinae, et apud Eremitas Augustinianos. Duos memorat Bernardus Montefalconius in Diario Italico pag. 377. et 392. Primum in Abbatia Florentina, alterum in Fesulana. Duos Romae pariter servant plutei Vaticani num. 1978. et 5089. Alium Bibliotheca etiam Capranicensis. Valesius in testimoniis, suae editioni pro Eusebio praefixis, laudat codicem Ecclesiae Parisiensis ante 800. annos exaratum: quem, aut alium, in notis ad lib. IV. cap. XXII. et ad lib. VIII. cap. I. et XVI. in subsidium adducit, et 0232A vetustissimum vocat. In Catalogo codicum Mss. Angliae tom. II. pag. 21. et 25. enumerantur Vigorniensis 872. et Sarisberiensis 1001. His alius adjungatur coenobii Einsidlensis, cujus indicium debeo amplissimo Archiepiscopo Ephesiorum Dominico Passioneo, Sanctae Sedis Apostolicae Apocrisiario apud Rempublicam Helvetiorum. Georgius Colvenerius in notis ad librum II. cap. XXII. §. 2. de Apibus pag. 33. citat suum veterem codicem Ms. Historiae Rufini, ubi legitur lib. III. cap. I. Bartholomaeum Apostolum in Indiam interiorem pro citeriore ivisse, ut ibidem habet Cantipratanus pag. 244. Edmundus Martenius in Itinerario I. Parte II. pag. 208. alios Rufini codices Mss. superesse ait in Abbatia Cambronensi monachorum Cisterciensium in episcopatu Cameracensi.

IX. Jam tandem Rufini Historiae editiones, typographicis formis expressas, percurramus. Prima debetur Johanni Philippo de Lignamine Messanensi Xysti IV. summi Pontificis Archiatrorum comiti, equestri dignitate ornato ab eo quem ipse, Pontificis commissarius 0232B apud Vellitras et Vallem montium exceperat. Ferdinando Siciliae Rege, et terrae citra Pharum, quo nomine Regnum alterum Apuliae, Neapolitanum vulgo dictum, Ecclesia Romana appellare consuevit. Item Joannes Philippus ex officina impressoria, quam Romae in aedibus suis instruxerat, Historiam Eusebianam, a Rufino translatam, deque suo auctam, vulgandam curavit A. D. 1476. Inscriptio, quae non, ut alias in prima pagina, sed post Lignaminei ad Xystum pontificem nuncupatoriam epistolam, legitur, haec est: Liber Historiae Ecclesiasticae Eusebii Caesariensis, quam Beatus Rufinus presbyter de Graeco in Latinum transtulit. In fine operis in forma folii adscribuntur haec verba: Millesimo Cccclxxvi die 15. Maii P. M. Sixti quarti anno ejus quinto completum est hoc opus. In epistola Xysto IV. Historiam nuncupans, eum laudat quod inter paucos admodum Principes Italiae, ingeniis faveat, viros literatos et doctos honoribus et praemiis dignis attollat et nutriat, in quem 0232C omnis eruditorum turba suspirat et clamat. Ait se post plurima, suo jussu typis impressa, et eidem Xysto dicata, animum convertisse ad Historiam, et ab hac Rufiniana auspicatum. Editio paucis obvia, quam, ut vetustissimam laudat merito Janus Gethardus: est elegans, literis tamen paullo crassioribus, et syllabis, ex saeculi genio saepe contractis. Copula et vulgari numero septenario ferme respondet, quomodo in Mss. a saeculo XI. interdum occurrit. Vide Mabillonii rem diplomaticam pag. 423. et 429. edit. II. et Jo. Michaelem Heineccium in Syntagmate de sigillis pag. 219. quibus adde auctores Adnotationum ad Jo. Boccatii Decameronem pag. 94. et Leonardum Salviatum in Animadversionibus suis de Lingua Italica tom. I. lib. III. cap. VIII. IX. X. Adstipulatur lapis Basilicae Sancti Paulli in Via Ostiensi apud Margarinum pag. 19. num. 252. Charta est nitida, solida et magna, cujus margine amplo et spacioso totius contextus forma circumquaque vallatur. Typographi 0232D juniores, in aliis ceteroqui non paucis supra seniores illos praestantes, certe hanc splendidam et magnificam imprimendi formam dedidicerunt, vel assequi nolunt. Hujus editionis singulis capitula praefiguntur, quae alii titulos vocant, ex quibus lectores quid in libris tractetur, uno quasi intuitu agnoscunt. Hoc ab Eusebio ipso, non ab alio, factum observat Valesius in notis ad caput I. Rufinumque in suo exemplari eadem reperisse: idque apparere ex Mss. Rufini codicibus, quorum unum, ut jam dixi, ante 700. annos descriptum penes se habuit. Haec ostendunt Lignamineum quoque suam editionem ex vetusto codice expressisse. De hujusmodi titulis egi lib. III. §. 5. Primam hanc Eusebii Rufiniani editionem, per Lignamineum curatam, tanti omnes fecerunt, ut vix edita, statim distracta fuerit. Hoc inde fit palam, quod mox eodem anno rursus illam iterari oportuerit iisdem notis et signis, quibus prior in lucem prodierat, si unam epistolam nuncupatoriam et librum 0233A primum excipiamus, qui novos plane typos subiit, ut eam cum priore conferenti patebit. Secundam hanc editionem, a priori perparum diversam, Lignamineus apparere voluit in nomine Guillelmi de Estoutavilla episcopi Ostiensis, S. R. E. Cardinalis Rotomagensis nuncupati, quo dignum opus, praedicat, ex rerum gestarum cognitione, et auctoris praestantia, et quoniam disciplinam Ecclesiasticam sapit. Cardinali, quem laudat a reparatis templis Sancti Augustini, et Sanctae Mariae majoris, quinque millia diversorum auctorum volumina in hanc usque diem (15. Maii 1476.) suo jussu impressa significat. Inter haec speciatim nominat opuscula Sixti IV. de Sanguine Christi, de potentia Dei, et de futuris contingentibus. Ceteros auctores ab eodem excusos, quos ego observaverim, in gratiam bibliophilorum hic obiter adnotabo.

1. Iliados Homeri lib. III. IV. V. XIII. XVIII. XIX. latino carmine expressi a Nicolao de Valle, et a Laelio patre vulgati. Romae in domo Jo. Philippi de Lignamine 0233B 1474. in-4º.

2. Terentii Comoediae instar prosae in-4º.

3. Joh. Philippi de Lignamine Chronicon Summorum Pontificum Imperatorumque 1474. in-4º.

4. Il Pungilingua di Domenico Cavalca da Vico Pisano 1472. in-folio.

In praefatione ad Matthaeum Marci Abbatem Sancti Placidi, ait, se a biennio quo Romae moratur, subsequentes libros edidisse.

Quintilianum.

Suetonium.

Leonem.

Lactantium.

Ambrosium de officiis.

Laurentii Vallae elegantiam.

Horatii opuscula.

5. Probae cento cum opusculis Philippi Dominicani. Romae, apud Philippum de Lignamine 1481. in-4º.

6. Dell' immortalità dell' anima, dialogo di Frate 0233C Jacopo Canfaro Domenicano. Romae, etc. 1473 in-fol.

7. Flavii Blondi Italia et Roma instaurata Romae, etc. 1474. in-fol.

8. Epistolae magni Turci, editae a Laudivio equite Hierosolymitano. Romae, etc. 1473. in 4º. Tertia Eusebii editio, pariter elegans, geminam subsequuta, quae una tamen censeri potest, alium medicum, auctorem habuit, Johannem Schallum Herosfeldensem, cujus cura et typis Mantuae prodiit A. D. 1479. in folio, Romana editione ignorata. Eam Schallus dicavit Friderico Gonzagae Mantuae Marchioni, in fine operis hoc epigrammate adjuncto:

Transtulit Ausonias istud Rufinus ad aures
Eusebii clarum Caesariensis opus.
Schallus Joannes celebri Germanicus arte
Aere premit, Mantus Principe Foederico.
Quum datus est finis, referebat Julius annos
Mille quater centum septuaginta novem.
Hunc eme qui docti nomen, qui limen Olympi
Quaeris. Habet praesens munus utrumque liber.
0233D Hinc coeleste bonum sanctosque docebere mores,
Et prodesse magis lectio nulla potest.

Quarta editio lucem vidit Parisiis, typis Petri Lovet A. D. 1497. in 4º. Quinta editio in forma folii minoris, typis quos Gothicos vocant, et tacito nomine artificis, facta est Argentinae A. D. 1514. cum Bedae Historia Ecclesiastica gentis Anglorum. Hanc, ut rarissimam, et sibi non visam memoravit Petrus Franciscus Chiffletius in notis ad Bedae et Fredegarii concordiam pag. 319. apud quem Johannes Gravius eam Bedae editionem, depravatissimam et mendosissimam vocat. Sexta editio debetur Gaufrido Boussardo, Theologo Parisiensi. Hic enim Argentinensem Eusebii editionem Bedae adnexam quum immensis erroribus scatere deprehendisset, ab se recognitam denuo vulgandam curavit Parisiis in 8º, sed sine typographi nomine et temporis nota, nuncupavitque Stephano Poncherio Senatus Galliarum Praesidi et 0234A postea Parisienstum antistiti. Mox eodem typorum genere ac superior prodiit Lugduni, apud Benedictum Bonnyn A. D. 1523. et 1533. in 8º. Boussardus in praefatione ad Poncherium ait, se hanc Historiam quum jam apud bibliopolas, perinde ac non exstaret, nusquam reperiri videret, imprimendam curasse diligentissime castigatam. Etsi enim, inquit, superioribus annis impressa fuisset (Argentinae, A. D. 1514.) mendae tamen, quibus abunde respersus erat codex, quum in notis, signis et punctis, tum in ipsis vocabulis et integris sententiis, plerosque literarum amantes jure ab ejus lectione deterrere poterant, et legentes non parum offendere. Quare ipse Boussardus multis exemplaribus et archetypis, quos ex variis bibliothecis conquisierat, eam castigavit et emendavit, quam potuit accuratissime, non sententias modo, sed singulas pene syllabas. In Rufini versione laudat sermonis culturam, quae tanta est, ut quum Graeca sit Historia, mirum sit tantam in vertendo venustatem servasse Rufinum. Rufinus etiam Aquilejensis presbyter, 0234B utriusque linguae peritissimus Graecum Eusebium Latinum fecit, jacentemque nostrorum auribus contradidit. Nec id modo sed et novem illius duos posteriores addidit libros, partim ex majorum traditionibus, partim ex his, quae rerum experimento didicerat, ab se pari cultura compositos. Tot labores a Boussardo exantlatos non inconcinne laudavit Publius Faustus Andrelinus Foro-Liviensis poeta laureatus. Ejus carmen adscribo.

Inclyta si quaeris Sanctorum gesta virorum,
Omnia tam cultum scripta volumen habet.
Obsita quae fuerant, magnoque oppressa veterno,
Boussardi poliit lima diserta mei:
Boussardi aeternos digni vixisse per annos,
Quo reliqua e turpi vindicet acta situ.
Et positum est cunctis certo caput ordine rebus,
Ut facilis brevius semita pandat iter.
Quid non longa dies multis oblitterat annis?
Sed nihil est, quod non sedula cura novet.
Hanc Boussardi editionem iterum expressit Parisiis 0234C Franciscus Regnault A. D. 1525. in-8º. Haec septimae editionis loco esse potest. Octavam editionem accuravit Beatus praenomine, non merito, Rhenanus Basileae apud Joh. Frobenium A. D. 1523. in folio. Totam libri inscriptionem adponam: Auctores Historiae Ecclesiasticae Eusebii Pamphili Caesariensis libri IX. Rufino interprete, Rufini presbyteri Aquilejensis libri duo, recogniti ad antiqua exemplaria Latina per Beatum Rhenanum. Item ex Theodorito episcopo Cyrensi, Sozomeno et Socrate Constantinopolitano libri XII. versi ab Epiphanio Scholastico, adbreviati per Cassiodorum Senatorem, unde illis Tripartitae Historiae vocabulum; emendati et hi multis locis, additis passim Graecis epistolis plerisque Synodorum ac Imperatorum e tomis Theodoriti, cum et Latinae versioni ex his succurratur, tum ut velut monimenta quaedam Christianae antiquitatis conserventur, et habeat lector φιλέλλην quod non sine fructu conferat. Rhenanus passim notulas suas margini adscripsit. Octavam hanc editionem 0234D Frobenius A. D. 1528. in folio, abjectis Rhenani praefationibus iteravit: quod tamen minime factum in editione III. a Rhenano recognita Basileae pariter apud Frobenium A. D. 1539. in folio. Huic editioni quae decima est, accessit Victor Vitensis de Persecutione Vandalica, et liber V. Theodoriti, conversus a Joachimo Camerario. Eandem expressit Galeotus a Prato Parisiis A. D. 1541. in folio. Deinde inserta fuit tomo III. Operum Eusebii Latine editorum Basileae apud Henricpetrum A. D. 1542. in folio. Ex decima Rhenani editione undecima facta est Antuerpiae apud Joh. Steelsium A. D. 1548. tom. II. in 8º. addita Vita Constantini, interprete Joh. Portesio, et Theodoriti Historia. Huic decimam tertiam subjungamus cum brevibus scholiis Johannis Jacobi Grynaei tomo II. eorumdem Eusebii Operum Basileae pariter editorum apud Henricpetrum A. D. 1570. in folio, ubi tamen liber X. est ex versione Johannis Christophorsoni, liber vero XI. ex Rufino. Eusebii Historia 0235A a Christophorsono Latine reddita cum ceteris Historiae Ecclesiasticae conditoribus prodiit Lovanii apud Servatium Sassenum A. D. 1569. tomis duobus in 8º. Coloniae apud Arnoldum Birckmannum A. D. 1570. in folio, cumque Scholiis Johannis Curterii, et duobus libris Rufini Parisiis apud Nicolaum Chesnau A. D. 1571. in folio. Ceterum post has quindecim editiones Historiae Ecclesiasticae, Scriptores Graeci ex interpretatione Wolfgangi Musculi prodierunt Basileae non semel apud Frobenium A. D. 1549. 1554. 1557. in folio, ubi post Eusebium de Vita Constantini exstant libri II. Historiae Rufini. Hos tamen Johannes Dadraeus rejecit ab Eusebii operibus, quae Latina edidit Parisiis apud Michaelem Sonnium A. D. 1581. in folio, usus versione Christophorsoni, et Scholiis Curterii. Musculi editio varie aucta, et Chronographia Abrahami Bucholzeri exornata prodiit Basileae apud Sebast. Henricpetrum A. D. 1611. in folio. Postmodum Renatus Barreus Rufini librum X. et XI. a ceteris avulsum inseruit ejus opusculis Parisiis apud 0235B Sonnium A. D. 1580. in folio. Eusebianam Rufini Historiam in linguam Italicam vertit Benedictus Aegius Spoletinus. In Teutonicam transtulit Caspar Hedion, Argentorati excusam apud Johannem Hervagium A. D. 1545. in folio.