Vita Sancti Ambrosii Mediolanensis Episcopi Ex Ejus Potissimum Scriptis Collecta, Et Secundum Chronologiae Ordinem Digesta.

0065D 1. Tanta rerum gestarum magnitudine, doctrinae ac librorum editorum celebritate, sanctitatis denique et 0066D virtutum episcopalium laude claruit sanctus Ambrosius; ut instar cujusdam esset miraculi, si defuissent 0067A cruditi homines, a quibus ejus historia litterarum monumentis committeretur. Exstiterunt itaque non pauci tum Graeci tum Latini, qui hanc ipsam Spartam ornandam susceperunt, in quibus ordinem ducit Paulinus sancti Antistitis notarius atque diaconus, cujus fidem ac diligentiam in dubium revocare nequaquam licet. Verum tamen illud in eo desideratur, quod vix ullam in rebus enarrandis chronologiae habuit rationem, et nullum scriptorum Doctoris nostri catalogum curavit contexere, quod non omisit in Augustini vita Possidius. Vitium illud reparare eruditissimus cardinalis Baronius constituerat, cum eam Ambrosii Vitam elucubravit, quae in Romana Ambrosianorum operum editione illis praemissa, postmodum cum iisdem toties recusa fuit. At vero 0067B hic tanti viri labor usque adeo non tulit omnium approbationem, ut proprio auctori non satisfecerit; quippe qui post annos aliquot, cum in ingenti suo Annalium Ecclesiasticorum opere desudaret, pronuntiaverit de eadem Vita (Ad ann. 397) : Quam ad scripta de eodem (Ambrosio scilicet) in Annalibus, cum diversum in ea invenies (quod posteriores cogitationes meliores esse soleant) conformandam intelliges. Quocirca praeterquam quod eadem Vita longiuscula est; illam praelo subjicere sine correctionibus mutationibusque neutiquam possemus, quod noluimus in opere alieno nobis licere.

2. Hermannus Sorbonicus doctor post Baronium novam Ambrosii Vitam evulgavit, quam quidem tanta dignatione omnes exceperunt, quantam merebatur 0067C auctoris diligentia et eruditio. Verum etiamsi vernaculo idiomate, quo edita est, scripta non fuisset; cum res Ambrosiano aevo et in imperio, et in Ecclesia gestas complectatur, amplior sane est illius moles, quam ut ipsam istorum voluminum modus caperet.

3. Itaque optimum nobis illud visum est, ut Vitis duabus, quarum alteram edidit Paulinus, alteram Graecus auctor consarcinavit, praemissis, tertiam insuper adjungeremus, quae ad chronologicam rationem accuratior, defectum suppleret illarum utriusque. Ipsam, quoad ejus fieri poterit, ex Ambrosii libris haurire conabimur, cujus partes singulas ad eam concinnitatem ac proportionem pro nostra virili cogere satagemus; ut illius beneficio lector non 0067D modo factorum scriptorumve Ambrosianorum ordinem capere nullo negotio valeat, verum etiam ad studium eorumdem operum lectioni cum fructu impendendum evadat paratior.

4. (An. 340.) Extra controversiam est natum in Galliis esse nostrum Ambrosium; ejus parentem, Ambrosium etiam nomine, in iisdem provinciis praefecti dignitatem obtinuisse; ipsumque antequam ederetur sanctus Ambrosius, duobus jam liberis, Marcellina scilicet ac Satyro, fuisse auctum, atque adeo sanctum hunc nostrum ordine nascendi tertium exstitisse (De Excessu Satyri, lib. I, n. 54) . At non tanta est de tempore et loco in quo primum lucem adspexit, scriptorum consensio. Nam quod ad 0068A tempus, qui Ambrosio LXIV vitae annos tribuunt, annum 333 ei natalem esse affirmant: qui autem autumant ipsum non ultra annum LVII vitam produxisse, ortum ejusdem non contigisse nisi anno 340, plane contendunt. Utrique harum opinionum illud commune est, quod anno 397, vel 398, volunt e vivis excessisse sanctum Antistitem: totius autem difficultatis cardo circa numerum annorum quos ille vixit, in hoc vertitur, quod cum vir sanctus epistola LIX, quae ad Severum destinata est, annum agere se LIII testificetur, illic etiam haec verba scribat (Epist. 59, num. 3) : Nos autem, inquit, objecti barbaricis motibus, et bellorum procellis, in medio versamur omnium molestiarum. Enim vero qui locum illum cum Baronio de bello adversus Maximum tyrannum 0068B gesto interpretantur, Ambrosium inde colligunt pervenisse ad annum vitae LIV, eo quod anno 387 idem hoc bellum trepidatione ac terrore compleverit omnem Italiam, sanctus vero Praesul non ante annum 397 fato functus sit. Qui autem citata verba de bello Eugeniano, quod anno 393 vel 394 patratum est, intelligenda esse defendunt, iidem Ambrosium annos natum LVII mortem obiisse nullo modo ambigunt. Fatemur quidem in hac secunda opinione majorem quamdam veritatis speciem elucere: sed in hac quaestione magnum inesse operae pretium non arbitramur. Etenim hos septem annos, de quibus hic controvertitur, ad vitam ab Ambrosio ante baptismum et in saecularium rerum commercio exactam pertinere in confesso est: de annis vero 0068C quos vixit episcopus, et ad quos praecipua quaeque ipsius facta referuntur, auctores ferme inter se consentiunt.

5. Quod porro ad locum, qui eumdem nascentem exceperit, satis cognoscitur ex verbis Paulini eam urbem fuisse, in qua sedem habere consueverat Galliarum praefectus ( Basil. epist. ad Ambr.; Paulin. in Vita Ambr., etc.). Verum illa ipsa urbs quaenam censenda sit, haud parva lis est; alii enim Arelati, alii Treviris aut etiam Lugduno hunc honorem deferunt, singuli videlicet harum urbium nobilitati ac praerogativis antiquis nixi: sed revera nullum argumentum quo caeteris in hoc anteponenda liquido demonstretur, in medium promentes. Non desunt praeterea qui Romam ipsam vocitent Ambrosii patriam: 0068D sed patria nihil aliud apud eos his locis sonat, quam familiae atque originis solum natale, nec non solitum parentum sancti viri, et ipsius etiam non modico tempore domicilium.

6. In illa igitur harum urbium, ubi praefecti Galliarum praetorium erat, in lucem editus est noster Ambrosius: ubi et Paulinus (in Vita Ambros., n. 3) prodigium illud memorat contigisse, quo apiculae in os infantuli alternatim intrantes atque exeuntes, summam illius in dicendo, et in hominibus ad Christi obsequium alliciendis suavitatem visae sunt portendere.

7. (An. 353.) Patre mortuo, Ambrosius cum matre Romam reversus est, qua in urbe Marcellinam 0069A quae virginitatem ut Paulinus testatur (Vit. Amb. num. 4) , jam fuerat professa, cum alia item sacra virgine habitantem reperit. Cum autem ex ipsomet Ambrosio cognoscere sit eumdem Marcellinam Liberii pontificis manibus natali die Christi Domini flammeo virginali fuisse consecratam (Lib. III de Virg., cap. 1, num. 1) : aliunde vero non dubitetur quin ille pontifex XI kal. Junias anni tantum 352, suffectus fuerit in decessoris sui Julii sedem, hinc fit compertum Marcellinae consecrationem non nisi VIII Kal. Januarias anni, ut minimum, 353, aut potius 354, fieri potuisse. Porro cum ad tempus Ambrosiano in urbem reditu posterius referatur a Paulino saepius hic citando, quod idem Ambrosius manus suas tamquam futuri episcopi exosculandas puellae porrigeret memoratae, 0069B ex lusu illo sane puerili satis colligitur Pauliniana verba, cum adolevisset, potiori jure de sancti nostri anno XII, vel XIII, intelligi, quam de XIX aut XX. Unde illud non leviter potest confirmari, quod Ambrosii ortum anno 340 assignavimus.

8. Educatus in contubernio harum virginum noster Ambrosius, inde tanto erga virginitatem atque caelibatum amore affectus est; ut illud vitae genus non modo ipse semper coluerit quam studiosissime, verum etiam totis viribus longe lateque propagaverit, quemadmodum edita ab eo scripta, virgines ejus manibus solemni ritu Christo consecratae, monasteria demum variis in locis ab ipso instituta palam faciunt: Inter virgines autem quae a sancto Praesule ad professionis suae perfectionem 0069C informatae sunt, nullam insignioribus virtutum omnium fulsisse documentis, quam Marcellinam, ipsius effigies a pio fratre stylo expressa clare demonstrat (Lib. III de Virg., cap. 4, num. 15 et seq.) . Romae quidem commorabatur eadem virgo, sed fratri semper intimo quodam animorum nexu conjuncta fuit; ita ut ejus, si quando ipsum in Urbem traheret necessitas, conspectu frui minime contenta, subinde Mediolanum itaret ad eum invisendum: quoties autem ab invicem locorum distantia separabantur, crebris epistolis iisque de virtute ac religione potissimum scriptis, mutuum sui desiderium consolarentur. At praeterea si quid anxium sollicitumve reddebat Ambrosium, amantissima soror fraternam sollicitudinem cum eo partiri numquam destitit, 0069D quoad ille vixit; ipsam enim superstitem ei fuisse dubium non est.

9. Ambrosius dum egit Romae, liberalibus disciplinis (Paulin. in Vita Ambr., num. 5) operam dedit, magnosque, ut ex ejus lucubrationibus licet cognoscere, et in lectione bonorum auctorum, et in Graecarum litterarum cognitione progressus habuit. Inde cum orandis in foro causis animum adjecisset, tantum prae se tulit ingenii, eloquentiae, et gravitatis; ut eum Probus praetorio praefectus ad consilium tribuendum eligeret. Satyrus quoque, peracto studiorum suorum curriculo, forum secutus, incredibili admiratione, ut Ambrosii verba usurpemus, in auditorio praefecturae sublimis emicuit (De Excess. Satyri, 0070A n. 29) . Et revera ambo illi fratres virtutum suarum suffragio clarissimas quasque dignitates assecuti sunt, quas quo animo iidem adierint, clare significavit Ambrosius, ubi haec dixit: Saeculi hujus honores, inquit, . . . . . quos ideo adepti sumus, non quia fuit expetenda eorum perceptio, sed ne vilis dissimulatio videretur (Ibid., num. 25) . Quemadmodum autem Satyrus provinciam administraverit suae «urae creditam, non aliunde melius quam ex hoc fraterno testimonio discere licet: Qualis in universos fuerit, ait ille, provincialium quibus praefuit, studia docent, qui parentem magis proprium, quam judicem loque bantur, gratum piae necessitudinis arbitrum, constantem aequi juris disceptatorem (Ibid., num. 58) .

10. (An. 374.) Quam regionem Satyrus regendam 0070B acceperit, minime constat: quod vero ad Ambrosium, Probus jam ante memoratus eum praefecit Liguriae atque Aemiliae, quibus provinciis archiepiscopatum Mediolanensem, Liguriarum, Taurinensem, Gennensem, atque Bononiensem comprehendi vulgo existimant. Cum porro Ambrosium illuc abs se Probus dimitteret, eum hisce verbis fertur allocutus: Vade, inquit, age non ut judex, sed ut episcopus (Paulin. in Vita Ambr., num. 8) ; nimirum ut potius clementiam episcopalem, quam judicis severitatem exhiberet provincialibus, pulcherrime admonens.

11. Hujus praecepti haud immemor exstitit Ambrosius: populorum enim animos tantopere sibi devinxit comitate sua et mansuetudine, ut extincto 0070C Auxentio, perfido illo Ariano (qui sedem occuparat Mediolanensem, unde ejectus et in exsilium amandatus erat sanctus Dionysius), in ejus locum ipsemet suffectus fuerit ad eum modum, qui a Paulino eleganter describitur. Ambrosius hac in electione vim sibi illatam fuisse frequenter conqueritur (Ibid., n. 6 et seq.) ; namque in primo libro de Officiis (Num. 2 et 4) modo sibi refugienti impositam sacerdotii necessitudinem dolet, modo se raptum a tribunalibus atque administrationis infulis ad sacerdotium. Et alio in libro: Dicetur, inquit, Ecce ille non in Ecclesiae nutritus sinu, non edomitus a puero: sed raptus a tribunalibus, abductus de vanitatibus saeculi hujus, a praeconis voce ad Psalmistae assuefactus canticum (Lib. II de Poenit. c. 8, num. 67) . Et post pauca: 0070D Custodi donum quod contulisti etiam refugienti. Ego enim sciebam quod non sum dignus vocari episcopus, quoniam dederam me saeculo huic: sed gratia tua sum, quod sum. Et sum quidem minimus omnium episcoporum, et infimus merito. In epistola quoque ad Vercellenses ita loquitur: Quam resistebam ne ordinarer . . . . Sed non valuit praescriptio, praevaluit impressio (Epist. 63, num. 65) . Certe quidem ex iis quae Paulinus hac de re narrat (In Vita Ambr., n. 7 et seq.) , planissimum est sanctum hunc nostrum, ut huic oneri subduceret humeros, nihil non tentasse. Verumtamen ubi Valentiniani Caesaris allatae sunt litterae, divinae voluntati quam post tot indicia in dubium revocare jam non poterat, morem gerere 0071A coactus fuit. Eam ob rem secutis temporibus, cum atrocissime impeteretur ab Arianis, Valentinianum secundum his verbis compellebat: Omitto, inquiens, quia jam ipse populus judicavit: omitto quia eum quem habet, de patre Clementiae tuae postulavit: taceo quia pater pietatis tuae quietem futuram spopondit, si electus susciperet sacerdotium. Hanc fidem secutus sum promissorum (Epist. 21, num. 7) .

12. Postquam igitur divinis paruit imperatis, regenerationis lavacro episcopi catholici manibus voluit expiari: Baptizatus autem fertur omnia ecclesiastica officia implesse, atque octava die episcopus ordinatus est (Paulin. in Vita Ambr., num. 9) . Nihilominus tamen ut Ecclesiae leges, quae neophytum vetant consecrari, aliquatenus observarentur; annisus 0071B est viribus omnibus, ut saltem ordinatio protelaretur (Epist. 63, num. 6) . Verum cum non alia de causa hujusmodi prohibeatur inauguratio, quam ne in superbiam elatus, in judicium incidat diaboli (I Tim. III, 7) , eique periculo obnoxia non videretur Ambrosiana humilitas, urgente Ecclesiae utilitate, non diutius differri oportere judicatum est. Et sane illam ordinationem occidentales episcopi judicio, orientales etiam exemplo probarunt, quemadmodum testatur ipsemet Ambrosius, qui et subjungit: Si dilatio ordinationi defuit, vis cogentis est: si non deest humilitas competens sacerdotio, ubi causa non haeret, vitium non imputatur.

13. Verisimile est consecrationem illam VII idus mensis Decembris factam fuisse; quandoquidem hoc 0071C ipso die mentio ejus fit tam apud Graecos quam apud Latinos: quin et hoc idem indicare videtur Ambrosius, cum agens de Felicis Comensis episcopi ordinatione, quae in exordio ipso kalendarum Novembrium redibat, sic eum alloquitur: Natalem tuum prosequemur nostris orationibus, et tu nostri in tuis votis non obliviscaris (Epist. 4, num. 2) . Etenim si dictio nostri afficiat vocem natalis, admodum probabile fuerit virum sanctum non aliunde ad haec scribenda inductum esse, nisi quia initi abs se episcopatus anniversarium cogitabat tunc imminere. Atqui consensus chronologistarum de anno consecrationis ejusdem sancti multo major est, eorum enim peritissimi anno 374 eam collocant; quamquam non desint, qui eamdem in annum insequentem differre 0071D voluerint, non satis nimirum attendentes Valentiniani, quem superstitem fuisse constat quo tempore ad episcopatum Ambrosius cooptatus est, obitum evenisse anno 375, mense Novembri. Quamprimum vero sanctus Antistes electionem suam episcopis cum orientalis Ecclesiae tum occidentalis, ut moris erat, significavit; exstatque etiamnum epistola magni Basilii perquam egregia, qua litteris Ambrosianis ille respondet (Basil. epist. 55) , et qui epistolae Dionysii quem in episcopatu excepit Ambrosius, reliquias adjunctas fuisse quidam existimant. Mortuus autem est in exsilio sanctus Dionysius VIII kal. Apriles ejusdem anni 374.

14. Caeterum Ambrosius noster statim atque ad 0072A tantam dignitatem assumptus fuit, omnem aliam curam praeterquam implendi muneris sui a se removit. Is enim bona temporalia, quibus ipsius familia locuples erat, cum Satyrum fratrem opibus pauperem fuisse Vir sanctus neget (De Excessu Satyri, num. 56) , universa abdicavit, auroque et argento in egenos collato, praedia sua, reservato sorori solo usufructu, Ecclesiae tribuit (Paul. in Vita Ambr., num. 58) . Inde est quod tempore Arianae persecutionis responderit tanta cum fiducia: Si a me peteret (imperator) quod meum esset, id est, fundum meum, argentum meum, quidvis hujusmodi meum, me non refragaturum; quamquam omnia quae mei sunt, essent pauperum (Epist. 20, num. 8) . Patrimonium cum fratribus partiri noluit, sed ejus curam, non 0072B secus ac aliarum rerum saecularium, sicut etiam servorum ac familiae directionem in Satyrum rejecit. Frater ille dilectissimus ad eum venerat Mediolanum, adeo enim alter ab altero divulsus vivere non poterat, ut ea de re Ambrosius ita loquatur: Nec ipsi, ait, nos saeculi hujus delectabant honores, quod nos a nobis invicem dividebant (De Excessu Satyri, num. 25) . Tanta vero prudentia et mansuetudine hanc administrationem obivit Satyrus, ut ipsi jam mortuo testimonium hoc reddat sanctus frater: Sine offensione ulla et gubernasti fratris domum, et commendasti sacerdotium (Ibid., num. 20) .

15. Quapropter expeditus ac liber a rebus terrenis novus episcopus, coelestium acquisitioni totus incubuit: et quamvis ante susceptum sacrum baptisma 0072C tam honeste tamque christiane vitam instituisset, ut vix aliud quod adderetur, culminis episcopalis perfectio videretur exigere; nihilominus tamen tanta animi contentione operam dedit virtutibus omnibus, quanta si nullam sibi inesse persuasum habuisset. Qua ratione talis effectus, qualem unumquemque subditorum suorum esse peroptabat, eisdem ad bona opera facem numquam non praeferebat. In primis autem ita se manciparat cultui sacrorum altarium, ut nullis negotiis quo minus quotidie divinum offerret sacrificium (Epist. 20, num. 15) , avocaretur. Sed cum Paulinus satis accurate Ambrosianas singulorum dierum exercitationes enarraverit (Vita Ambros., num. 38 et seq.) , ut eae minutatim hoc loco exponantur, nihil est necesse. Caeterum sanctus 0072D Praesul attente considerans gubernacula ejus Ecclesiae sibi credita, quam Auxentius, qui eam totos 20 annos occupaverat, Arianorum dogmatum veneno inficere omni ope conatus fuerat; e contrario ipse arbitratus est sibi nervis omnibus esse connitendum, ut non modo ejusdem Arianae dementiae, sed et omnium aliarum haereseon prava germina stirpitus ex populorum mentibus evelleret. Pastoralis hujus sollicitudinis effectum declaravit sanctus Hieronymus in illa verba: Post Auxentii, inquit, seram mortem, Mediolani Ambrosio constituto, omnis ad fidem rectam Italia convertitur (Hieron. in Chron.) . Tantus autem ille successus eo dignior est admiratione, quo ad illum adipiscendum breviori spatio vir sanctus indiguit; 0073A ipse siquidem per Arianae tempestatis tempora, id est, anno 385 aut 386 sic jam scribebat: Prodire de Arianis nullus audebat; quia nec quisquam de civibus erat, pauci de familia regia, nonnulli etiam Gothi (Epist. 20, num. 12) . Hoc similiter tempore Augustinum a Manichaeorum cassibus liberavit sanctus Antistes: neque etiam dubitaverimus plures alios non tam pervicaces quam Augustinum, Ambrosio jam ante debuisse primi sui erroris depulsionem.

16. Verum tamen uberes illi fructus magno studio multisque laboribus constitere novo praesuli; nam licet a nobis observatum sit liberalibus illum litteris ac disciplinis ab adolescentia instructum fuisse, ecclesiasticam tamen doctrinam, cum ad episcopatum provectus fuit, ei defuisse negabit nemo. 0073B Ut igitur hanc scientiam sibi compararet, quidquid temporis sibi a negotiis muneris sui, aut necessaria corporis cura vacuum erat, incredibili assiduitate Scripturae sacrae meditationi totum impendebat. Testem habemus hujusce rei magnum Augustinum, cujus haec verba sunt: Secludentibus me, inquit, ab ejus aure atque ore catervis negotiosorum hominum, quorum infirmitatibus serviebat, cum quibus quando non erat, quod per exiguum temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis sustentaculis, aut lectione animum (Confess. l. VI, cap. 3, num. 3) . Sed nec fidelissimus ille discipulus negligendum tacendumve existimavit, quam rationem in legendo teneret praeceptor suus; eodem enim loco ista subjungit: Sed cum legebat, ait, oculi ducebantur per paginas, et cor intellectum 0073C rimabatur, vox autem et lingua quiescebat (Ibid.) . Neque vero diurnae lucis curriculum ejus sufficiebat aviditati; sed nocte diei hoc in opere propemodum continuata, redux a sacris vigiliis, lectionem quamprimum resumebat, sicut ipse charissimo suo Irenaeo ingenue fatetur hoc modo scribens: Inter legendum, inquit, cum paululum requievissem animo, quia lucubratione destiteram, versiculum illum coepi mecum revolvere, quo vesperi in vigiliis usi fueramus (Epist. 29, num. 1) . Quin etiam postquam aetate jam erat provectior, de tam improbo studio nihil remisit, quemadmodum ex una ejus epistolarum Sabino amico suo et familiari scripta cognoscere est; in ea quippe haec verba legimus: Non enim dictamus omnia, et maxime noctibus, quibus nolumus aliis graves esse ac 0073D molesti (Epist. 47, num. 1) . Atque ita qui labori suo numquam parcebat, parcebat alieno. Quapropter cum acerrimo ingenio praeditus esset et humanioribus litteris apprime institutus, maxime vero graecis, in quibus inter Latinos Patres uni Hieronymo primas concedebat; mirum non videbitur, si Patrum tam Graecorum, quam Latinorum operibus indefessa manu volvendis, et sacris utriusque linguae codicibus inter se conferendis, tantos progressus tam brevi habuerit. Nam quod contendit magnus cardinalis (In Vita Ambr. et in Ann. ad an. 375 et 385) , Damasum pont. max. ubi comperit Ambrosii adhuc catechumeni electionem, Simplicianum, qui eum primis episcopatus sui annis in ecclesiastica scientia 0074A crudiret, Mediolanum misisse, haud satis idoneo nititur fundamento; quod enim Ambrosius suam ad eumdem Simplicianum epistolam his verbis concluserit: Nos parentis affectu dilige (Epist. 65) ; et Augustinus ipsum vocitarit patrem in accipienda gratia tunc episcopi Ambrosii, et quem vere ut patrem diligebat (August., l. VIII Conf., cap. 2) ; id aliunde non esse factum jam ostendimus, quam quia illum idem presbyter adhuc juvenem primis fortasse religionis elementis Romae imbuerat, vel quia eum post electionem ad sacramenta regenerationis ordinationisque suscipienda parare studuerat.

17. (An. 375.) Ambrosius comparandae rerum ecclesiasticarum, et Scripturarum potissimum cognitioni non alio consilio desudabat, nisi ut implere 0074B posset doctoris munus, quemadmodum aperte significant haec ejus verba: Sed tantummodo intentionem et diligentiam circa Scripturas divinas opto assequi . . . . et hanc ipsam ut docentis studio possim discere (Lib. I de Offic., cap. 1, num. 3) . Hanc ob rem statim a primis sacerdotii annis festinavit illud aggredi; non enim obscure id ipsum declarat, dum tanta cum modestia et sui demissione profitetur factum fuisse, ut prius, inquit, docere inciperem, quam discere. Discendum igitur mihi simul et docendum, quoniam non vacavit ante discere (Ibid., num. 4) . Clerici porro quos hic alloquitur, non soli exstiterunt, ad quos primae illius curae pertinuerint; in catechumenis etiam ad genitalia sacramenta parandis erudiendisque plurimum laborabat. Et tot ejus libri ex sermonibus 0074C ad eosdem habitis compositi, abunde probant vix aliud ipsi fuisse antiquius, quam ut idoneas redderet hasce teneras plantas, quae pietatis radicibus altius actis, fructus uberes aliquando ferrent. Indefessus erat in hoc munere, et omnino in rebus divinis implendis, ut Paulinus loquitur (In Vita Ambr. num. 38) , fortissimus, in tantum ut quod solitus erat circa baptizandos implere, quinque postea episcopi tempore quo decessit, vix implerent.

18. Superiora duo conditionum genera sancto episcopo populi oblivionem haud induxerunt: is enim sedulam operam dabat non modo illius moribus virtutum omnium ornamento excolendis ac decorandis, verum etiam ipsius animis contra technas ac perfidiam haereticorum praemuniendis. Hoc ejus 0074D noscitur fuisse propositum, quando librum suum De Paradiso, quem hoc ipso anno editum putamus, ea de re in lucem emisit; ne Apellis discipuli, aut Manichaei potius simplices mentes, inquit, malitiosa interpretatione traducant (Lib. de Parad., cap. 5, n. 28) . Huic libro alios duos adjecit, qui de Cain et Abel inscripti sunt, in quibus faciliori adhuc negotio deprehenduntur ii sermones, qui Christiani oratoris non ita maturi ingenium referant, licet hi ipsi praeceptis ad bonos mores appositissimis passim aspergantur.

19. Ambrosium singulis diebus Dominicis ad populum verba facere consuevisse testis est Augustinus, cum profitetur: Eum quidem in populo verbum 0075A veritatis recte tractantem omni die Dominico audiebam (Lib. VI Conf., cap. 3) . Sed verba illa non nisi de sermonibus per anni cursum ex communi more haberi solitis accipienda sunt; in festis celebrioribus, nec non in diebus extraordinariis quotidie, imo vero interdum etiam semel et iterum eodem die suggestum conscendebat, sicut a nobis suis locis observatum est (Admon. in lib. de Myst. et in lib. Hexaem.) .

20. Primis quoque Ambrosiani episcopatus annis generosam illam libertatem, quam sacerdos Christi adversus principes magnatesque saeculi adhibere constituerat, expertus est Valentinianus Magnus. Etenim ut illam enarrationem Theodoreti, cui eam debemus, verbis ipsis repraesentemus: Paucis post diebus, nimirum ab ordinatione, cum divinus Ambrosius 0075B multa cum libertate imperatorem alloquens, nonnulla reprehendisset, quae a magistratibus haud recte facta esse videbantur, respondit imperator: Hanc tuam libertatem jam pridem cognitam habebam; sed licet eam probe nossem, non solum non contradixi, imo assensum praebui ordinationi tuae. Proinde delictis animarum nostrarum medicinam adhibe, quemadmodum divina lex praecipit (Lib. IV Hist. eccl., cap. 7) .

21. Hic imperator XV kal. Decembres diem obiit, relictis duobus filiis, Gratiano scilicet ac Valentiniano: quorum ille prior jam impleverat annum aetatis XVII, et die IX kal. Septembres anni 367 Augustus fuerat salutatus; Valentinianus vero adhuc quadrimus sexto die post obitum paternum imperator 0075C declaratus est. Utrumque horum principum semper Ambrosius tenero quodam et vere patrio amore complexus est, quem et illi vicissim parentis proprii loco numquam non coluerunt; quod enim sub junioris imperio vexationem atrocissimam sustinuit sanctus Episcopus, id in furorem haereticae feminae, quae puerili filii aetate abutebatur (Orat. de Obit. Valen.) , rejiciendum est.

22. (An. 376.) Quantumcumque porro quaelibet vitae ratio beato Praesuli curae fuerit, nullum institutum sollicitudinis suae laboribus ei umquam dignius visum est, quam virgineum. Jam inde ab initio episcopatus lucubrationes suas domini sui sponsis devotandas putavit; cum non tardius hoc anno ineunte ad eas habiti videantur elegantissimi illi sermones, 0075D ex quibus libri de Virginibus concinnati sunt. Quantus autem horum cum pronuntiati sunt, fructus eruperit, ex eo satis colligi datur, quod vir alioqui modestissimus illum premere non potuerit: De Placentino, inquit, sacrandae virgines veniunt, de Bononiensi veniunt, de Mauritania veniunt, ut hic velentur (Lib. de Virg., c. 10, num. 57) . Quae quidem verba tempus etiam quo illi sermones habiti fuere, satis innuunt; cum enim Ambrosius triennalis sacerdos (Ibid., lib. IV, cap. 6, n. 39) eosdem redegerit in librorum formam, hinc intelligas unius, ut minimum, anni spatio fuisse opus, ut illarum concionum fama in loca tam dissita, et maxime in Mauritaniam usque pervadens, velandas virgines Mediolanum inde 0076A pertraxerit. Quocirca si festum beatae Agnetis XII kal. Februarias celebrabatur, ut nunc moris est, haud sine causa crediderimus eorumdem sermonum primum hoc ipso anno in natali illius martyris, alios vero aliis diebus ex intervallo dictos fuisse. Hoc autem Ambrosius tanta cum facundia et ornatu, simul vero tanta cum vehementia, et efficacia persuadendi praestitit; ut et nimiam orationis luxuriem ipsemet excusaret, et matres ne filiae suae tanti doctoris eloquentia persuasae, virginitatem Christo consecrarent, eas in conclavi sedulo inclusas ad eum audiendum in Ecclesiam venire non paterentur.

23. Ariani, cum novum Antistitem haeresi suae bellum indixisse, ac nullam a primo die acceptae ordinationis occasionem eorum oppugnandi praetermittere 0076B conspicerent; coeperunt serio inter se consulere, quibus machinis adversario partibus suis perniciem proximam minitanti sese opponerent. Eo animo, ut quidam prudenter existimant, Valentem elegerunt furoris sui ministrum idoneum, qui Petavione, cujus thronum episcopalem, ejecto Marco, per vim occuparat, turpiter expulsus, in Italiam ad perturbandas illius Ecclesias se contulerat. Sed repressa est ejus amentia Gratiani auctoritate; legem enim adversus illum ab eodem principe fuisse latam ex primis verbis lib. IV de Haeret. discamus licet.

24. (An. 377.) Jam supra narravimus quam late Ambrosianorum de virginitate sermonum fama se diffudisset. Inde factum est ut virgines sacrae, quae propter locorum distantiam illas adhortationes auribus 0076C haurire non poterant, eas saltem chartis traditas legere percuperent. Nec profecto credibile est Marcellinam Ambrosii sororem, et ante multos annos id vitae genus publice professam, ferre potuisse, ut ab alia in hoc expetendo praeverteretur: sanctus autem Praesul lubentissime obsecutus est eorum votis; quod ipse manifesto de se testatur, his verbis loquens: Rogantibus virginibus ne hoc quidem putavi negandum (Lib. de Virg., cap. 1) . Illa de causa eosdem sermones in tres libros de Virginibus is transformavit nondum triennalis sacerdos, ut jam dictum est. Marcellinae sorori hoc idem Opus inscriptum voluit, in quo et orationem illam retulit (Admon. in lib. de Virg.) , quam dum illi sanctimoniali velum imponeret, habuit Liberius.

0076D 25. Non ita multo post librum de Viduis (Admon. in lib. de Viduis) , qui similiter constat e sermonibus, in vulgus edidit. Viduarum Christianarum commoda et merita illic praedicat, nec non earum conditionem proxime accedere ad virginalem apposite probat. Dederat autem eidem opellae occasionem quaedam vidua, quae cum haberet ex filiabus alias nuptas, alias vero nuptiis maturas, eum consuluerat an ad secundum conjugium transire sibi expediret?

26. Huic ipsi tempori librum de Tobia etsi non argumentis necessariis, probabilibus tamen conjecturis attribuimus (Admon. in lib. de Tobia) . Ex historia Tobiae ab eoque mutuo datae Gabelo pecuniae ansam arripiens, in usuram insurgit ea tempestate 0077A immaniter grassantem, quam ejusmodi rationum momentis impugnat et profligat, ad quae memoriae nostrae homines vitam componere optandum esset.

27. (An. 378.) Qui libellum de Virginitate paulo attentius examinaverit, nihil aliud esse comperiet quam continuationem libri de Viduis (Admon. in lib. de Virg.) , eumque similiter compositum esse ex sermonibus, quos ut commotam memoratae viduae mentem placaret, composuit. Verum priusquam eamdem viduam alloqueretur, fuse disputat de instituto virginitatis, illudque nec improbum esse, nec novum, nec inutile argumentis evincit (De Virg. cap. 6, n. 27 et seq.) . Et hac ratione tam de virginibus, quam de viduis illic agitur, maxime vero de his ultimis. Cum autem liber de Viduis absolvi nisi vertente anno superiore 0077B non potuerit, hinc evidens est eum librum de quo agimus, conscribi ante hunc annum non potuisse.

28. Interea dum Ambrosius tam feliciter haeresi debellandae, vitiis exstirpandis, ac inserendis virtutibus operam navabat, Valens imperator, qui catholicos afflictabat tam atrociter, maximas a Gothis clades pertulit. Contra vero Gratianus ejus ex fratre nepos, rectae fidei beneficio ubique triumphabat. Is igitur comperto patrui periculo, in Orientem eidem laturus auxilium, transire constituit. Itaque ut adversus adeunda pericula potentiori praesidio communiret se, aut superiore anno exeunte, aut ineunte praesenti rogavit Ambrosium ut sibi commentationem (Admon. in lib. de Fide) , qua Filii Dei divinitas 0077C astrueretur, lucubraret; quo scilicet regiones Arianorum contagione infectas aditurus, alexipharmaco non privaretur. Ambrosius tametsi magis optasset cohortandi ad fidem subire officium, quam de fide disceptandi (Lib. I de Fide, cap. 6, num. 4) , principis votis tamen obtemperans, priores duos libros de Fide ad illum misit. Quo facto, suam omnem sollicitudinem eo convertit, ut fusis ad Dominum continuis fervidisque precibus eidem principi felicem impetraret expeditionem; quemadmodum in epistola super ejus reditu ad illum data ipse testatur, his verbis scribens: Tuum quotidianum iter legebam, nocte ac die in tuis castris cura et sensu locatus, orationum excubiis praetendebam; etsi invalidus merito, sed affectu sedulus (Epist. 1, num. 1) .

0077D 29. Valens autem cum didicisset secundum Danubii ripas Gratianum ad se properare; ne juvenem illum principem cujus virtuti maxime invidebat, socium victoriae haberet, festinavit funestissimum illud committere praelium, in quo una cum omnibus orientalis imperii viribus profligatus est, ipse vero in agresti tuguriolo die IV kal. Augusti vivus combustus.

30. Barbari in quibus erant Taifales, quae natio prae caeteris aliis impudicitiae turpitudini mancipabatur, usi victoria in plurimas imperii provincias maximeque in Thraciam et Illyriam facta irruptione, usque ad radices Alpium Julianarum omnia pervastarunt. Explicari non potest quanta crimina perpetraverint, 0078A quemadmodum cuncta miscuerint caedibus atque incendiis, quantum denique captivorum numerum abduxerint, quos pecudum more passim venales exponebant. Nota sunt haec nimis, inquit Ambrosius, Illyrici vastitate et Thraciae: quanti ubique venales erant toto captivi orbe (Lib. II Offic., cap. 15, num. 70) . Ex his complures redemptos esse ab Ecclesiis idem significat: sed ipse omnium charitatem superavit in hoc officio, quippe qui non pecunias tantum in redemptionem illam lubens impenderit, sed ipsa quoque Ecclesiae vasa comminuerit, flaveritque. Qua quidem in re cum primo servatis legibus prudentiae, vasa non initiata confregisset, postmodum tamen si illa non potuissent sufficere, etiam initiatis non parcendum esse arbitrabatur. Pulcherrimum illud exemplum 0078B postea sanctus Augustinus aliique praestantissimi Antistites cum laude tum imitatione approbavere: sed Ariani e contrario gravissimam hinc invidiam Viro sancto creare conati sunt: Nos aliquando, inquit, in invidiam incidimus, quod confregerimus vasa mystica, ut captivos redimeremus: quod Arianis displicere potuerat; nec tam factum displiceret, quam ut esset quod in nobis reprehenderetur (Ibid., num. 136) . Quapropter ad eorum criminationem abs se depellendam, conscenso Ecclesiae suggestu, ita in populo, inquit, prosecuti sumus, ut confiteremur, multoque commodius astrueremus, ut animas Domino quam aurum servaremus (Ibid., num. 137) .

31. Sub exitum hujusce anni Satyrus (Admon. in lib. de Excessu Satyri) , qui omnem Ambrosianae 0078C familiae administrationem a beato fratre sibi traditam susceperat, hyemali tempestate negligens frigoris navigavit in Africam (De Excessu Satyri, num. 50) ; ut ad solvendum compelleret Prosperum quemdam, de quo Ambrosius: Plaudebat sibi, ait, quod sacerdotii mei occasione redditurum se quae abstulerat, non putabat (Ibid., num. 24) . Nihil omissum est ab Ambrosio, ut ab illa navigatione fratrem revocaret, et alii demandaretur ea provincia (Ibid., num. 26) : Satyrus tamen non destitit a proposito, sed quo celerius interjectum mare transmitteret, veteri et sentinoso navigio uti non timuit (Ibid.) .

32. Interea in morbum incidit sanctus Episcopus: Denique proxime, inquit, cum gravi quodam, atque utinam supremo, urgerer occasu, hoc solum dolebam, 0078D quod non ipse assisteres lectulo, ac votivum cum sancta sorore partitus officium, morientis oculos digitis tuis clauderes (Ibid., num. 36) . Ex quibus verbis etiam intelligas per hanc Satyri peregrinationem Marcellinam charissimum suum germanum invisuram venisse Mediolanum, et ipsi in periculosa illa valetudine sedulo ministrasse.

33. Satyrus tam vitiosa navi conscensa, non multo post naufragium fecit; cum enim in brevia illisisset idem navigium, ejus compago statim soluta est. In tanto tamque praesenti periculo ab iis qui genitali aqua tincti fuerant (nondum enim exceperat eam gratiam) Divinum fidelium sacramentum poposcit . . . et ligari fecit in orario, et orarium involvit collo, atque 0079A ita se dejecit in mare . . . his se tutum atque munitum satis credens, alia auxilia non requisivit (Ibid., num. 43) . Et eum spes sua minime fefellit, quandoquidem primus, ut Ambrosius testificatur, servatus est exundis. Ubi primum terram attigit, servosque proprios eripuit e periculo, jam curam omnem ad agendas Deo gratias, et suscipiendum sacrum baptisma festinus vertit. Cum vero audivisset loci quo appulerat, episcopum Luciferiano schismati adhaerere, catholicum a quo ablueretur, quaesivit: ac tam uberem in eo sacramento gratiam est adeptus, ut eam, Ambrosio teste, postea numquam amiserit (Ibid., num. 52) .

34. Praeter hoc naufragium, morbo idem quoque Satyrus eo in itinere conflictatus est, cujus nuntium ad Ambrosium ac Marcellinam cum pervenisset, ingenti 0079B dolore illos affecit. Incertum porro nobis videtur, utrum in memorato naufragio, an in hoc ipso morbo vota sancto Laurentio nuncupaverit, de quibus in hunc modum loquitur Ambrosius: Tuis votis apud sanctum Laurentium martyrem impetratum esse nunc cognoscimus vitae commeatum; atque utinam non solum commeatum, sed etiam prolixum vitae tempus rogasses! Potuisti annos plurimos impetrare vivendi, qui potuisti commeatum impetrare veniendi (Ibid., num. 17 .

35. Confecto prudenter juxta ac efficaciter negotio, cujus causa Satyrus in Africam navigaverat, in reditu Romam iter habuit. Tametsi autem a Symmacho ejus parente (Ibid., num. 32) , ut eum honoris ac forte etiam patrocinii gratia Ambrosius vocitat, retineretur, 0079C ne incideret in manus barbarorum, quod ardere bello Italia diceretur; nihilominus tamen nullum periculum revisendi charissimi fratris cupiditatem valuit retardare. Verum Mediolani vix redux erat, cum sontico oppressus morbo, paucis diebus vita excessit. Ita enim, ait sanctus frater, mature ereptus est, postquam venit, quasi propter hoc solum videretur esse dilatus, ut ad fratres rediret (Ibid., num. 17) . Ambrosius ac Marcellina tristissimo illo potiti fuerunt solatiolo, quod fratri tam tenere dilecto omnia ministerii ac sedulitatis obsequia et aegrotanti et demortuo exhibuerunt. Satyri corpus cum ingenti pompa in Ecclesiam elatum, et e regione umbonis positum fuit revelata facie: sanctus vero Praesul, vi adhibita dolori suo, coram ingenti hominum coetu, fratrem ea 0079D laudavit Oratione, qua nihil tenerius possit cogitari, quemadmodum ex lectione ejus hodieque cognoscere est.

36. Testamentum nullum condidit Satyrus, etiamsi Ambrosius ac Marcellina instantius ab eo id contendissent: sed facultates suas utriusque permisit arbitrio. Erat hoc quidem illas pauperibus nobiliori quadam ratione et vanitati minime obnoxia relinquere atque legare; sanctus enim Episcopus non secus ac ipsorum soror ita ejus voluntatem interpretati sunt, ut dispensatores, non haeredes se institutos arbitrarentur, sicque ad Satyrum illius rei rediit omnis merces.

37. Septimo die reditum est ad Satyri tumulum, ut 0080A ipsius animae solitis precibus ac caeremoniis divinum numen propitiaretur. Tunc sanctus noster aliam orationem instituens, admittendum ostendit esse solatium, nec mortem propinquorum aut familiarium nostrorum immodice lugendam; quando hominibus omnibus illa communis est, et sine illa erui ex vitae hujus calamitatibus, atque ad felicem resurrectionem bonique infiniti possessionem pervenire nemini licet. Idem Antistes, si qua debetur fides Dungalo, composuit germani sui epitaphium, et ejus tumulo insculpendum curavit. Caeterum inter duos alios fratres numquam reperta est non solum animorum tanta consensio, verum etiam corporeae constitutionis ac frontis quoque similitudo: contingebat enim saepe saepius (Ibid., num. 36) , ut altero aegrotante alter 0080B aegrotaret, rursusque convalescente convalesceret; et plerique etiam alteri se loqui existimarent, cum tamen alterum alloquerentur.

38. (An. 379.) Ex hyberna Satyri profectione conjecturam valde probabilem ducere licet ipsum non nisi hoc anno abiisse ad superos, nec non funebres ejus Orationes habitas esse. Eumdem autem sanctorum albo inscripsit Ecclesia, cujus natalem renuntiat XIV kal. mensis Octobris.

39. Hoc ipso anno Gratianus Caesar, de cladibus queis ob funestam Valentis necem Romanae provinciae lacerabantur, resarciendis admodum sollicitus, Theodosium imperii consortem fecit. Hac adoptione qua salubrius imperii saluti nihil fieri potuit, Orientis provinciae, quibus insuper accesserunt Macedonia 0080C atque Graecia, Theodosio attributae sunt. Gratiani judicium Augustinus (Lib. V de Civ. Dei, cap. 25) aliique scriptores impense laudant: sed nullus omnium eo magis delectatus est, quam Ambrosius; quippe qui et Gratianum summe diligeret, et Theodosium propter eximias ejus virtutes maximo haberet in numero.

40. Postquam Theodosius Orientis imperator declaratus est, quod peractum Sirmii XIV kal. Februarias hujusce anni; Gratianus in Gallias, ut eas a Germanorum populationibus defenderet, venit. In ipso itinere Antistiti nostro officiosissimam scripsit epistolam, qua ipsum ut se inviseret, iterumque primos duos libros de Fide sibi traderet (Epist. ad Ambr., tom. II, pag. 751) , obtestabatur, ac simul iisdem adjiceret 0080D de Spiritu sancto fidelem disputationem, quae divinitatem ejus demonstraret. Ad haec rescripsit Ambrosius noster, seque quod tam cito eum convenire non posset, ita excusavit, ut prima data oportunitate, satisfacturum se voluntati ejus polliceatur (Epist. 1) . Interim petitos ab eo libros de Fide ad ipsum misit; quod vero ad commentationem de Spiritu sancto, ad hoc sibi dari moram petiit.

41. Non ignorabat sanctus hic Doctor ab haereticis quibusdam, Palladio fortasse ac Secundiano, nonnulla contra libros suos de Fide fuisse objecta, et eam ab his criminationem sibi intendi, quod brevitatem dedita opera affectavisset, ne ipsorum argumentis respondere necessum haberet. Propterea priusquam 0081A scriberet de Spiritu sancto, memoratis duobus libris de Fide alios addere sibi proposuit tam apte compositos, ut omnes simul in unum opus coalescerent. Tam prospere cessit ei consilium ( Admon. in lib. de Fide), ut qui non omnino in perfidia induruissent revocarentur, animi pacarentur catholicorum, et Gratianus eis Ecclesiam unam reddi juberet, quam sequestrari Arianorum preces improbae ab illo extorserant.

42. Sub initium quadragesimae anni praesentis Ambrosius ad Constantium episcopali consecratione non pridem inauguratum dedit epistolam, qua de officiis episcoporum, deque ipsorum doctrina fuse disputat. Ibi autem haec illi scribit inter alia: Commendo Ecclesiam quae est ad Forum Cornelii, quo eam de proximo intervisas frequentius. Occupatus diebus ingruentibus quadragesimae, tam longe non possum excurrere. Habes illic Illyrios de improba doctrina Arianorum, cave eorum zizania . . . Advertant quid propter suam perfidiam acciderit sibi (intellige Valentis exitium), quiescant, et veram fidem sequantur (Epist. 2) .

43. De iisdem illis calamitatibus quae ad Ecclesiam atque imperium ex interitu infelicis illius imperatoris rediere, queritur sanctus Praesul etiam in libro de Noe et Arca (C. I, n. 3, et Admon. in hunc lib.) . Et ex hoc superioribusque scriptis cognoscimus eumdem librum huic ipsi anno tribuendum esse, ac sedulum Doctorem indefessis laboribus tum adhibendae orthodoxorum miseriis consolationi, tum depellendis heterodoxorum erroribus incubuisse: imo vero Judaeis 0081C ipsis ad Ecclesiam compellendis, sed in his operam suam propter eorum contumaciam incassum recidisse dolens testatur.

44. (An. 380.) Felix Comensium primus episcopus ab Ambrosio nostro susceperat manuum impositionem; atque adeo mirum non fuerit, quod inter illos tantum familiaritatis intercesserit. Epistolam qua sanctus noster accepta ab illo tubera mirae magnitudinis (Epist. 3) lepide atque urbane laudat, hoc ipso anno, si quid fidei Ug hello habendum est (Ital. sacr. tom. 2) , scriptam dicemus. Eadem autem in epistola cum peramicas quod ad se Felix nondum venisset, querelas Ambrosius inseruisset, ille datis litteris apud eum sese excusavit. Ambrosius, cum sibi reddita est haec responsio, infirmitate detinebatur, et cum Bassiano 0081D Laudensi episcopo qui tunc temporis se inviserat, de Felice colloquebatur. Itaque secunda sua ad eum epistola (Epist. 4) , et haec illi significavit, et praeterea etiam addidit se spopondisse illum adfuturum basilicae quae a Bassiano constructa fuerat, dedicationi; proindeque ablatum ipsi jam locum esse procrastinandi.

45. Circa idem tempus incidit Ambrosio gravius quodam cum Syagrio Veronensi praesule negotium, in quo exemplum moris antiquitus in judiciis criminum ab Ecclesia servari soliti etiamnum restat, quo vix alibi occurrat praestantius. Indicia virgo consecrata apud Syagrium violatae virginitatis exstinctique fetus insimulata fuerat. Eam detulerat Marcellus quidam, 0082A qui sororem ejus habebat in matrimonio; et nulla affinitatis ratione habita, malis artibus ac sutelis suis tantum effecerat, ut obstetricum inspectioni addiceretur. Provocavit Indicia ad tribunal Ambrosii, ad quem etiam scribendum putavit Syagrius, ut judicium hoc suum defenderet. Ambrosius hanc causam una cum aliis aliquot episcopis examinavit, et agnita Indiciae innocentia Veronensis episcopi sententiam irritam fecit, ac praeterea virginis calumniatores affecit eis poenis, quas exigebat criminis atrocitas. Quod in hac causa statutum abs se fuerat, Syagrio significavit per epistolam (Epist. 5) , qua defectus atque vitia sententiae ab eo latae exponebantur. Veritus tamen ne illum episcopum abalienasset, paucis post diebus aliam epistolam ad eum misit (Epist. 6) , qua 0082B illi cum singularis benevolentiae testificatione ponit ob oculos, quantam injuriam universo virginum sacrarum ordini voluisset inflictam, cum Indiciam tam propudiosae inspectionis poena damnasset.

46. Alia quoque controversia nequaquam levior superiore Ambrosium inter atque Justinam propter Anemium agitata est. Vacabat eo tempore urbis Sirmii, quae totius est Illyriae caput, episcopalis sedes, quam diutius Photinus et Germinius Ariani episcopi occupaverant. Imperatrix tunc, ut videtur, illic insidens, omnem lapidem movebat, ut futurus episcopus ex Arianis cooptaretur. Advolavit eo sanctus Ambrosius, et quamvis Justina haereticae conspirationis septa praesidiis contra obluctaretur, ut tamen assumeretur praesul catholicus, constantia pervicit. Hujus 0082C electionis modum, sicut et patratum in ea miraculum narrat Paulinus (In Vit. Ambr., n. 11) , qui novo episcopo Anemio nomen fuisse testificatur. Porro cum idem hic Anemius sequenti anno concilio Aquileinsi praesens fuerit, ejus electio probabilius assignari non potest, quam praesenti anno.

47. Concilio Aquileinsi cum Anemio etiam interfuit Justus Lugdunensis, cui antistiti cum Ambrosio intercedebat amicitiae summa conjunctio. Postquam solutus est Patrum conventus, in Aegyptii solitudines Justus recessit. Inde cognoscitur Ambrosium nostrum, priusquam ille Lugduno iter capesceret ad hanc Synodum, eidem scripsisse illam epistolam (Epist. 7) , qua Exodi locum de quo ab eo consultus fuerat, exponit. Non ita multo post alia epistola ad 0082D illum data, iterum (Epist. 8) respondit huic ejus quaestioni, num ex artis rhetoricae legibus scribere curassent auctores sacri.

48. (An. 381.) Diximus Ambrosium Gratiano policitum fuisse divinitatem sancti Spiritus edito tractatu se probaturum. Fidem suam hac in re liberavit ineunte hoc anno ( Admon. in lib. de Spiritu sancto), tresque suos libros de Spiritu sancto, quos Athanarico Gothorum rege Constantinopoli VIII kal. Febr. vita defuncto, publici juris fecit, Caesari misit. In his autem elucubrandis feliciter usus est scriptis Didymi ac Basilii, non quidem ut Aesopiae corniculae instar alienis plumis se ostentaret, sed apis industriae ex floribus diversis favos condiret.

0083A 49. Quamvis appareat Gratianum Sirmii adhuc commorantem Palladio et Secundiano Arianae factionis episcopis ipsi molestissime obtundentibus invitum concessisse, ut Aquileiae synodus cogeretur; non tamen eam ante mensem Septembrem istius anni celebratam esse concedi potest. Volebant illi aecumenicum esse hoc concilium, universosque episcopos desertis suis gregibus eo convenire: sed cum superfluum fore tantum laborem Ambrosius persuasisset imperatori, ex ejus consilio idem Gratianus seniores episcopos aut debiliores ab hac subeunda fatigatione immunes fecit. Et illuc revera exiguo numero praesules convenere, sed vitae merito et doctrinae praestantia celebres. Abunde a nobis loco suo actum est de hoc conventu ( Admon, in epistolas); illud ergo 0083B tantum hic adjicimus ibidem Ambrosium Patrum aliorum prope omnium eum in disputando contra dictos haereticos, tum in eorum damnatione per synodicas epistolas absentibus episcopis aut principibus denuntianda vices obivisse.

50. (An. 382.) Opinantur nonnulli ad idem Aquileiense concilium pertinere illam epistolam (Ep.) 13) , quae sic inscribitur: Ambrosius et caeteri episcopi Italiae; sed contendunt alii eam attribuendam esse alteri concilio, quod in quapiam urbium Italiae sub initium hujusce anni celebratum est. Synodi Patres ad Theodosium detulere querelas suas, quod mortuo Meletio, successor in ejus locum suffectus esset, cum ex inita conventione sedes Antiochena deberetur uni Paulino. Conquesti sunt etiam de Nectarii electione 0083C ad Constantinopolitanum episcopatum; cum enim Maximus Petri Alexandrini litteras ad eos attulisset, ipsum vere et ex canonibus electum esse arbitrabantur. Humanissime concilio rescripsit imperator, eique Maximi Cynici fraudes aperuit. Quocirca eidem principi aliam epistolam synodus misit (Epist. 14) , illique primum rationem reddidit, cur cum Maximo et Nectario ita se gessisset: tum praeterea gratias egit, quod ipsius beneficio Ecclesiae orientales occidentalesque pace fruerentur: postremo fautorem quemdam Apollinaristarum justa damnatione a se coercitum esse nuntiavit.

51. Huic anno etiam tribuitur, quod a Paulino memoratur accedenti ad palatium sancto Praesuli, ut cuidam a Gratiano veniam postularet, negatum fuisse 0083D aditum a Macedonio magistro officiorum, eique Ambrosium divinam ultionem ita praedixisse: Et tu quidem venies ad Ecclesiam, nec, clausis januis, invenies qua ingrediaris (Paulin. in Vita Ambr., num. 37) . Quod re ipsa Gratiano exstincto, ille expertus est. Si propterea haec Ambrosii comminatio hoc anno ponitur, quod cum facta est, Gratianus versaretur Mediolani; cum duobus annis superioribus ibidem etiam commoratus sit, eodem jure in alterum ex illis potest revocari. Proindeque in illius tempore certi nihil est. Videtur autem vero propius illum reum eumdem esse, qui Sozomeno teste, cum esset paganus, Gratianum conviciis laceraverat, et patre indignum appellaverat (Sozom. lib. VII, c. 25) . Cujus deprecator apud principem 0084A cum nemo esse vellet; Ambrosius, ut ille refert, per secretam januam ad Gratianum penetrans, misero pagano delicti gratiam impetravit.

52. Hoc etiam anno contigit ut duo cubicularii imperatoris (Paul. in Vita Ambr., num 18, et in Adm. in lib. de Dom. Incarn. sacr.) , qui sectabantur partes Arianorum, sanctum Doctorem ad publicam de mysterio Incarnationis disceptationem provocarent. Receperat ille in Portiana basilica hoc se facturum, cui promisso, ut condictum fuerat, minime defuit. Verum cum isti ex equis corruentes fractis cervicibus animam exhalassent, Ambrosius terribilis illius casus nondum certior, eum sermonem ad populum habuit, unde libellus De Incarnationis Dominicae sacramento concinnatus est. Attamen eidem argumento accesserunt 0084B duarum difficultatum, quas Ariani per Gratianum ipsum viro sancto proposuerant, solutiones. Quarum quidem difficultatum prior in vocibus genitus atque ingenitus posita erat, posterior circa Christi omnipotentiam versabatur. In hoc porro Ambrosii mirum in modum elucet modestia, quod cum non potuerit memoratum eventum non cognoscere, antequam eidem sermoni suo libri formam accommodaret; mortis tamen infelicium horum juvenum nullam omnino fecerit mentionem.

53. Vertente hoc anno Ambrosius Romam se contulit, ut magno concilio quod illic habitum est, interesset. Dum ibidem ageret, morbo correptus est, in quo eum sanctus Acholius, quem in Urbem evo- caverat eadem causa, invisere neutiquam omisit: 0084C cujus congressum maximi beneficii loco ponebat Antistes noster. Quorumdam autem opinio est eumdem Ambrosium Romam tum primum ex quo tempore in episcopum electus fuerat, profectum esse. Quod si verum est, huic itineri tribuenda erunt, quae post annos aliquot ordinationis suae, ut Paulinus memorat (In Vita Ambr., n. 9 et 10) , ipsi contigerunt. Matrem in vivis ipse non reperit, sed ibi vidit illam puellam, cui manum olim porrigere consueverat exosculandam, ac tandem mulieri paralyticae restituit membrorum usum. His addit Baronius sanctum episcopum stabulariae cuidam ob prosperos successus insolescenti diram imminere vindictam praenuntiasse: sed huic traditioni nulla scriptoris veteris auctoritas astipulatur. Quanta vero cum voluptate charissimi fratris 0084D conspectu et colloquio Marcellina potita fuerit quamque sollicite ministraverit hick aegrotanti, cum explicatu inutile Paulinus duxerit, nos quoque lectorum relinquimus cogitationi.

54. Praeterea hujus anni est pium illud Gratiani edictum, quo victoriae aram ex senatu, unde illam Constantius jam removerat, reposuerat autem Julianus apostata, tolli jubebat. Auferebat insuper vestalium privilegia, sacrificulorum commoda, et pecunias sacrificiorum sumptibus destinatas. Idololatrae ut hoc imperatum revocaretur, nihil omiserunt; eaque de causa per Symmachum nobilissimum virum et oratorem facundissimum imperatori libellum obtulere. At sanctus noster cujus consilio imperatorem 0085A haec decrevisse probabile est, ubi a Damaso Romano pontifice christianorum senatorum libellum accepit (Epist. 17, num. 10) , tam efficaciter egit apud Caesarem, ut ejusdem rescripto vis sua integra servaretur, et libellus Symmachianus ne quidem legeretur a Gratiano, ut non temere conjici potest.

55. (An. 383.) Hoc anno vitam temporalem aeterna mutavit sanctus Acholius. Ejus obitum episcopi Macedoniae et clerus urbis Thessalonicae per litteras beato Ambrosio, qui mirabiliori quadam ratione illum jam noverat, significarunt. Responsum ad eos misit sanctus Praesul, in quo postquam intimum suum de morte tanti antistitis dolorem patefecit (Epist. 15) , et egregias ejus virtutes justis laudibus prosecutus est, laetatum se esse testificatur, 0085B quod in ejus locum Anysius ejusdem sancti dignus discipulus, esset locatus. Aliam quoque epistolam Anysio scripsit (Epist. 16) , in qua post consuetum gratulationis officium eum hortatur, ut praeceptoris sui ac decessoris imitetur virtutes.

56. Hic etiam annus famem passus est, quam subsequenti anno memoratus Symmachus (Relat. ad Valent., pag. 831, n. 14) imputavit Christianae religioni, quod videlicet, puellis Vestae atque idolorum sacerdotibus privilegia sua essent ablata. Sed Ambrosius argumenta ejus futilia esse pulchre demonstravit; illamque tritici penuriam universalem non exstitisse, plerasque enim provincias redundasse frumento, et proxime sequenti anno messem feneratam et liberalioris vindemiae beneficia successisse 0085C (Epist. 18, num. 17 et seq.) .

57. Maximi rebellione clades multo gravior imperio illata est quam inopia frumentaria. Tyrannus ille in Anglia malis artibus imperator declaratus est; simulabat tamen purpuram a se non usurpatam, sed recusanti atque invito obtrusam esse. Cum magno exercitu transmisit in Gallias; ac Gratianus ubi proditum se ac destitutum a suis vidit, versus Alpes fugam tentavit. Verum ubi Lugdunum cursu delatus est, immani scelere necatus fuit die VIII kal. Septembres, anno vitae XXIV, imperii autem VII et mense IX. Infelix princeps in hostium suorum potestate detentus, nihil frequentius cogitatione atque ore versabat, quam Ambrosii parentis nomen. Tu me, ait sanctus Antistes, inter tua pericula requirebas, tu in tuis extremis 0085D me appellabas, meum de te plus dolebas dolorem ( De Obitu Valent., num. 79). Certe quidem sancti hujus moeror quantus fuerit, cuivis judicare expeditum est; ipse tamen variis locis eam expromit, puta in psal. LXI expositione, in qua virtutes interfecti principis amanter laudat, interfectoris vero perfidiam acriter vituperat. Sed exstincto postea etiam Valentiniano, doloris modum jam vix habuit. Namque in questibus utrumque germanum simul conjungens, in iis oculos velut sibi effossos esse deflebat, ac Davidis more ita querebatur: Utinam, filii, pro vobis licuisset hunc spiritum fundere! Compendium doloris inveneram, et gloriosius mihi fuerat pro tantis obire pignoribus (Ibid., num. 39) . Verum tamen non tantopere 0086A sua causa dolebat, quam Ecclesiae, quae immani vulnere sauciabatur crudeli caede hujus principis, quem ex indole ipsius atque virtute maximum sibi defensorem fore speraverat (Ibid., num. 6) .

58. Caeterum non solis verbis prae se tulit sanctus episcopus quantum sibi doloris peperisset mors Gratiani, verum et factis quam chara sibi esset illius me moria, declarare voluit. Etenim Valentiniano germano ejus puerilem aetatem nondum egresso, paternum animum ac patrocinium omnino exhibuit, ut ipse testatur in illa verba: Ego te suscepi parvulum, cum legatus ad hostem tuum pergerem; ego Justinae maternis traditum manibus amplexus sum (De Obitu Valent. 28) . Justina videlicet cum improvisa Gratiani morte omnia confusa et perturbata, seque ac 0086B filium in summo periculo esse conspiceret, confugere ad Ambrosium quantumvis ipsi infensa esset, coacta fuit. Illis igitur temporibus difficillimis Ambrosius periculosam ad Maximum legationem non detrectavit, et apud illum Victoris comitis ad Valentinianum ab eodem tyranno missi reditum operiens, per totam hyemem commoratus est (Epist. 24, num. 7) . Quamquam autem omnia tunc erant plena discriminis, non tamen dignitatem suam putavit dejiciendam; sed simul magnanimitate ac prudentia usus, ita cum tyranno egit, ut obtineret ab eo postulata. Sane hanc ejus legationem nemo fuit qui non probaret, praeter Maximum. Is enim sequenti anno deceptum se ab eo esse quiritatus est. Antistes vero licet has querelas sibi gloriosas arbitraretur, injuria 0086C tamen eas haberi planissime ostendit (Ibid., num 5) .

59. Et haec quidem ex Ambrosio ipso discimus: at praeterea, ut Paulinus Auctor est, Maximum a communionis consortio segregandum putavit, admonens ut effusi sanguinis domini sui, et quod est gravius, innocentis, ageret poenitentiam i (Paulin. in Vita Amb. num. 19) . Verum cum sanctus Praesul semel aciterum legatus ad Maximum profectus fuerit, et hasce duas legationes non distinguat hic idem auctor; ex serie narrationis probabilius est citatum locum posteriori magis quadrare. Attamen non videtur Ambrosius, siquidem in prima legatione communicasset cum Maximo, eum in secunda separare a communionis usu merito potuisse; atque adeo versimilius est sanctum Praesulem nec eidem tyranno in sacris umquam consortem fieri, nec 0086D aliquo adversus eum temperamento uti voluisse.

60. Ambrosius Mediolani redux, episcopalia munia repetiit: egregiosque illos sermones ex quibus libri de Interpellatione Job et David compositi sunt, ab eo pronuntiatos existimamus. Conveniebat iisdem temporibus hoc argumentum; ibi ( Admon. in eosd. lib.) quippe agitur de querimoniis, quibus uterque horum sanctorum vitae humanae calamitates tam corporeas quam spiritales lamentabantur. Ibidem etiam discutiuntur illae querelae, quas et improborum prosperitas et adversitas bonorum solent elicere. Tractandae porro exornandaeque huic materiae pulcherrimos quosque locos libri Job eleganter exponit, nec minus argute ps. XLI, XLII et LXXII enarrat et illustrat.

0087A 61. (An 384.) Videtur similiter sanctus Episcopus dolorem suum de Gratiani caede in illis sermonibus, ex quibus constat (Admon. in hunc lib.) Apologia prophetae David, patefecisse, licet eumdem Gratianum nusquam illic nominaverit. Ut autem de hoc argumento verba faceret, ea re impulsus est, quod geminum Davidis crimen, adulterium nempe atque homicidium, quosdam offendebat longe gravissime. Probat igitur mirum non esse, quod homo fragilis inciderit in haec delicta, sed admirationem illud mereri, quod tantus princeps tam promptam tamque humilem admissi criminis confessionem edere valuerit, et idem ipsum cum longiori asperiorique diluere poenitentia, tum continuo bonorum operum exercitio tegere. Hunc porro librum si antiquissimorum 0087B aliquot manuscriptorum inscriptioni fidem habeamus, Theodosio postea misit Antistes noster, ut nempe illum ad expiandam, Davidis instar, caedem Thessalonicae urbis ab eo jussam exstimularet.

62. Symmachus hoc anno praefecturam Urbis administrabat: is confusionem rerum ac Valentiniani pueri matrisque Justinae trepidationem commodam ratus, iterum profanarum religionum, altaris Victoriae, ac privilegiorum restitutionem petere constituit. Quamobrem imperatori libellum obtulit omnibus calamistris eloquentiae comptum et excultum (Tom. II, pag. 828) . Et quidem clanculum rem tentaverat orator ille; sed efficere neutiquam potuit, ne veniret in Ambrosii cognitionem. Hic ergo istius consilii factus certior, libellum (Epist. 17) et ipse vel epistolam 0087C episcopalis vigoris plenam Valentiniano confestim dedit, qua libelli Symmachiani sibi copiam fieri postulabat, ut ei responderet accuratius. Itaque mox ut a Caesare hoc scriptum obtinuit, tam perspicue tamque valide singula ipsius capita diluit ac confutavit (Epist. 18) , ut Symmacho necessarium super ea causa silentium imponeret. Hunc secundum libellum post vindemiales ferias scriptum imperatori Ambrosius noster tradi curavit, quem quidem libellum sicut priorem, lectum in frequenti consistorio, quae petebantur, assecutum esse ex epistola sancti Praesulis ad Eugenium discamus licet.

63. Idem Symmachus per suam praefecturam de christiana religione melius est meritus quam cogitaverat; quandoquidem Mediolanum, cujus cives magistrum 0087D Rhetoricae ab eo petierant, Augustinum ea gratia pergere voluit. Quam amice autem Augustinus eo veniens ab Ambrosio exceptus fuerit, eleganter ipse describit, cujus proinde nos non pigebit verba mutuari: Et veni, ait, Mediolanum ad Ambrosium episcopum in optimis notum orbi terrae, pium cultorem tuum, cujus tunc eloquia strenue ministrabant adipem frumenti tui, et laetitiam olei, et sobriam vini ebrietatem populo tuo. Ad eum autem ducebar abs te nesciens; ut per eum ad te sciens ducerer. Suscepit me paterne ille homo Dei, et peregrinationem meam satis episcopaliter dilexit. Et eum amare coepi, primo quidem non tamquam doctorem veri, quod in Ecclesia tua prorsus desperabam, sed tamquam hominem benignum in me. Et 0088A studiose audiebam disputantem in populo, non intentione qua debui, sed quasi explorans facundiam, utrum conveniret famae suae, an major minorve proflueret, quam praedicabatur; et verbis ejus suspendebar intentus, rerum autem incuriosus et contemptor astabam; et delectabar suavitate sermonis, quamquam eruditioris, minus tamen hilarescentis atque mulcentis, quam Fausti erat, quod attinet ad modum: caeterum rerum ipsarum nulla comparatio; nam ille per Manichaeas fallacias aberrabat, iste autem saluberrime docebat salutem (lib. V Confess. cap. 23) . Hactenus Augustinus, qui hac narratione nobis aperit non solum quam alto consilio quasi manu ductus sit ad Ambrosium, ut revocaretur ab erroribus; verum etiam quanta esset apud homines Praesulis nostri existimatio, quamve rationem 0088B et in excipiendis exteris, et in populis instituendis ille sequeretur. Deinde explicat idem Augustinus quibus gradibus Ambrosiana verba primum in mentem suam veritatis lumen intulerint, ac demum immutaverint voluntatem. Sic autem de hoc loquitur: Et dum cor aperirem, inquit, ad excipiendum quam diserte diceret, pariter et intrabat quam vere diceret, gradatim quidem (Ibid., cap. 24) .

64. Hujus quoque anni esse putamus duos libros de Poenitentia (Admon. in eosd. lib.) , quos Ambrosius scripsit contra Novatianos. In eis horum haereticorum deliras simul atque crudeles opiniones funditus evertit, nec non auctoritatem dimittendi peccata Ecclesiae a Christo datam invicte probat. Quod autem istic leguntur ea verba: Ego aliquem laborem pro 0088C sancta Ecclesia suscepi (lib. II, c. 8, num. 73) ; illis utique si labor innuatur contra Symmachum atque ethnicos ab Ambrosio susceptus, eosdem libros ab hoc ipso anno multum removendos censebit nemo.

65. (An. 385.) Monica filium terra marique, et in periculis omnibus secuta, non multo post ad eum venit Mediolanum. Eam dignatus est sanctus Ambrosius eadem comitate ac benevolentia, quam jam Augustino exhibuerat (lib. VI Confess., cap. 1) . Augustinum vero a Manichaeorum commentis ac probris abalienatum offendit mater, nondum tamen erga veritatem doctrinae catholicae satis propensum. Summa laetitia eamdem affecit filii agitatio; certam enim spem inde capiebat conversionem ejus vicinam esse. Quapropter ut eam a divina clementia consequeretur, 0088D geminatis precibus, coepit et studiosius ad Ecclesiam currere, et in Ambrosii ora suspendi ad fontem salientis aquae in vitam aeternam. Diligebat autem illum virum sicut angelum Dei, quod per illum cognoverat me interim ad illam ancipitem fluctuationem jam esse perductum. (Ibid.)

66. Qua porro veneratione sanctum Antistitem prosequeretur pia illa vidua, vel hinc intelligas, quod cum ad memorias sanctorum, inquit Augustinus, sicut in Africa solebat, pultes et panem et merum attulisset (Ibid., cap. 2) ; ubi audivit a janitore propter abusus quosdam hunc morem ab episcopo fuisse interdictum, tam pie atque obedienter, pergit idem ille, amplexa est, ut ipse mirarer quam facile accusatrix potius 0089A consuetudinis suae, quam disceptatrix illius prohibitionis effecta sit (Ibid.) .

67. Interim Augustinus in veritatis itinere semper ulterius progrediebatur, de Ambrosio autem ita sentiebat: Ambrosium, inquit, felicem quemdam hominem secundum saeculum opinabar, quem sic tantae potestates honorarent; coelibatus tantum ejus mihi laboriosus videbatur (Ibid., cap. 3) . Optabat non mediocriter longius cum eo inire colloquium, ut ei mentis suae motus atque agitationes aperiret. Subinde ad ipsum pergebat illam ob causam, cumque aedes episcopales nemini non paterent, facili negotio ad ipsum accedebat. Verum quia sanctus Antistes aut diversorum hominum serviebat infirmitatibus, aut Scripturarum meditatione occupatus erat, Augustino nulla dabatur 0089B copia sciscitandi, quae cupiebat. Eum tamen alloquebatur interdum Ambrosius, eique propter maternam pietatem gratulabatur.

68. Sed Augustinus congressu tam perfunctorio minime contentus, ut qua licebat, desiderio satisfaceret suo, illum in populo verbum veritatis recte tractantem omni die dominico audiebat (Ibid.) . His concionibus nubes quibus interior ejus obtutus obcaecabatur, dissipatae sunt; ipseque catholicae fidei veritatem agnoscere, ac Manichaeorum errores maxime circa prisci foederis testamentum despicere coepit. Saepe in popularibus sermonibus suis, inquit, docentem Ambrosium saepius audiebam: Littera occidit, spiritus autem vivificat, cum ea quae ad litteram perversitatem docere videbantur, remoto mystico velamento, 0089C spiritaliter aperiret (Ibid., cap. 4) . Non est ergo cur . aliquis miretur, quod Ambrosius tantopere mysticum urgeret intellectum in sermonibus hoc et sequenti anno de suggestu habitis, quorum plerique in libros redacti sunt. Hos certe libros fastidiosi quidam majori haberent in pretio, si temporum illorum necessitatem, et expressam ipsorum efficacia magni Augustini conversionem tantisper attenderent.

69. Ambrosius qui ultra Mediolanensis Ecclesiae limites sollicitudinem suam extendebat, rogatus a Vigilio ad Tridentinam sedem nuper evecto, praecipua episcopalis dignitatis munera per epistolam ipsi exposuit (Epist. 19) . Prae caeteris autem illum admonebat, ut ne connubia inter cultu dispares coire permitteret, hoc est, inter Christianos et infideles. 0089D Cujus admonitionis necessitas oriebatur ex Idololatrarum multitudine, quae in Tridentinis finibus tunc tanta erat, ut idem Vigilius cum eos niteretur adducere ad Christi cognitionem, ab ipsis martyrio affectus memoretur.

70. Ubi primum Justina pacem a Maximo sibi concessam vidit, ea opportunitate constituit abuti, ut Ambrosio bellum indiceret; rata enim auctoritatem filii jam satis esse confirmatam, omnia in se atque in imperium sancti Viri merita oblivione delevit. Occasionem ipsi exhibuit, quod in proximo erat, resurrectionis Dominicae festum; ut ad Ambrosium mitteret (Epist. 20) , qui Portianam basilicam, hoc est, extramuranam peterent Arianis. Id cum ingenti 0090A animo negasset sanctus Praesul, imperatrix ex eo efferata, filii nomine ac terrore objecto, rem extorquere conata est. Quapropter feria sexta ante Dominicam quae dicitur Palmarum, veniunt ipsius jussu comites quidam consistoriani, qui basilicam novam, hoc est, intramuranam, quae superiori erat amplior, poscerent ab eodem Ambrosio (Ibid.) . Hic autem rursus modeste simul, ac generose reposuit, templum Dei a sacerdote tradi non posse (Ibid., num. 2) . Postridie praefectus ipse convenit sanctum virum, ut vel Portiana basilica concederetur. Maxima cum pietate ac constantia populus reclamavit, quod cum cerneret idem praefectus, ad palatium rediit, imperatori quae gesta fuerant, nuntiaturus. Sanctus Antistes hujusmodi turbis non deterritus, Dominica 0090B Palmarum sacris consuetis rite operatus est. Verumtamen dum competentibus traderet symbolum, a quibusdam audivit, quod ad Portianam basilicam de palatio decumanos misissent; et vela suspenderent (Ibid., num. 4) ; ut videlicet a Valentiniano, hanc ecclesiam occupari vindicarique significarent. Ambrosius ab offerendo sacrificio non absistebat, cum nuntiatum est presbyterum quemdam Arianorum, Castulum nomine, a populo fuisse captum. Id Episcopus graviter tulit, atque extemplo presbyteros ac diaconos huc destinavit (Ibid., num. 5 et seq.) , a quibus sacrificulus liberaretur. Justina tamen seditionis loco illud accipiens, multos civium conjecit in vincula, palatio justitium indixit, magnasque minas intentavit optimatibus. Attamen denuo missi sunt ad Ambrosium 0090C tribuni et comites, qui eum de cedenda una ex basilicis compellarent (Ibid., n. 8 et seq.) . Interim vero jussi sunt milites ad eam occupandam sese conferre. Sed cum eos beatus Antistes esset allocutus, confestim ad stationem suam redierunt. Ambrosius vero feriam tertiam in Ecclesia integram exegit: imminente autem noctis tempore, rediit in aedes episcopales: ut si eum in exsilium pellere vellent, paratum invenirent (Ibid., num. 10) . Postridie ejus diei antelucana hora domo egressus, cinctam militibus reperit Ecclesiam, in qua nihilominus lectiones consuetae recitabantur. Imperavit Episcopus milites sacrae communionis jure interdici, quo illi deterriti, ad Catholicorum partes accesserunt. Tunc ille ambonem basilicae conscendens, ex libro Job quem tunc legi contigit, 0090D ad populum concionatus est (Ibid., num. 14 et seq.) . Dum sermonem suum rebus praesentibus scite adaptaret, cum interpellant, vela removeri ex basilica significantes, quod imperatorem coepto desistere indicio erat. Prosequebatur concionem suam Antistes noster, cum ecce tibi Notarius ab imperatore ad eum venit, qui et tyrannum ipsum appellavit (Ibid., num. 22) , et verbis tractavit injuriosissimis. Modeste quidem ille respondit, sed nihil remisit de constantia. Non permissus est eo die domum regredi, sed cum fratribus in basilica minore canendis psalmis omnes pernoctarunt. Sequenti die, id est, feria quinta majoris hebdomadae, Jonae prophetia more solito recitata est, quam dicendo exponere incoepit Ambrosius 0091A (Ibid., num. 25) . Haud multum processerat in instituto sermone, cum a quibusdam ei refertur praecepisse Valentinianum ut recederent milites, ac cives qui in vinculis erant, dimitterentur. Incredibilem apud Catholicos voluptatem peperit hoc nuntium. At etiamsi persecutio illa hic finierit (Ibid., n. 27 et 28) ; nuntiabantur tamen imperatoris verba nonnulla, quae securos esse non patiebantur eosdem Catholicos: et Caligonus Valentiniani praefectus cubiculo, ad Ambrosium misit, qui suis verbis ei diceret: Me vivo, tu contemnis Valentinianum? Caput tibi tollo (Ibid., num. 28) . Cui generosum hoc et plane Episcopale responsum dedit: Deus permittat tibi ut impleas quod minaris; ego enim patiar quod episcopi, tu facies quod spadones. Ejusdem Eunuchi, sed suppresso 0091B illius nomine, Ambrosius meminit in Commentatione de Joseph Patriarcha; ubi hae voces etiam leguntur moderationis sancti Episcopi vere indices: Ne ipsius quidem sermones mei meminisse delectat, quem tunc temporis vel effuderit, vel extorserit Ecclesiae contumelia (Lib. de Joseph, c. 6, num. 33 et seq.) . Subjungit tamen illum non multo post poenas dedisse, sed condemnatum alterius criminis, quod Augustinus nobis explicat in eum modum: Calligonum, inquit, Valentiniani junioris eunuchum gladio novimus ultore punitum, meretricis confessione convictum (Lib. VI, in Julian., c. 14) .

71. Dici non potest quam consternata fuerit Marcellina, ubi primos hujus tumultus rumores accepit. Statim igitur crebris litteris fratrem rogavit ut se 0091C omnium faceret certiorem. Ambrosius vero sollicitam de se sororem charissimam animi pendere nequaquam passus, ei per ordinem omnia scripsit; e cujus epistola (Epist. 20) quae de hac eadem persecutione a nobis narrata sunt, mutuo sumpsimus. Nonnulli porro hanc persecutionem sequenti anno excitatam autumant; sed non differendam ultra hunc ipsum demonstravimus proprio loco (Admon. in Epist. 20 et 21) .

72. (An. 386.) Etsi Justinae vexationes sopitae viderentur, optime tamen Ambrosius fore praeviderat, ut non quiesceret haec Ariana. Et certe non diu odium illa continuit: sed ut efficacius cogitata perficeret, jam inde a mense januario hujusce anni persuasit filio scribendam legem, quae Arianis in Ecclesiam 0091D conveniendi potestatem faceret, poenamque capitis eis irrogaret, qui contra non modo palam intercedere, sed vel clanculo supplicare attentavissent (Lib. ult. de Fide) . Jussit imperatrix Benevolum Memoriae scriniis praefectum hanc legem exarare atque obsignare (Ibid.) . Hic vero conscientiam favori anteponens, hoc detrectavit, ac propterea lubentissimo animo subivit exsilium. Hujus operam supplevit Auxentius, qui se, ut Ambrosius testificatur, episcopum Arianorum esse jactabat. Sed sanctus Praesul de illo sic loquitur imperatori: Nam ego, inquit, nec episcopum novi, nec unde sit, scio (Epist. 21, num. 9) . Nihilominus tamen ex Antistite nostro discimus illum ex Scythia oriundum esse, et inde 0092A cum venisset Mediolanum, posito Mercurini nomine, sub quo criminibus infamis evaserat, dictum Auxentium. Quippe ita erubuit, ait Ambrosius, ut mutaret vocabulum (Serm. cont. Auxent., num. 22) . Sic autem voluit se appellari, quod propter memoriam veteris Auxentii acceptiorem se paucis illis, et potissimam partem exteris Arianis qui sequebantur imperatricem, fore credebat. Et hujusmodi erat praecipuus ille Justinae minister, a quo scriptum fuit dirum hoc edictum, quod fletus quidem expressit Catholicis, Ambrosii vero mentem infringere minime valuit.

73. Post hujus legis promulgationem, relicta urbe Mediolano, imperator una cum matre Ticinum venit, et ibidem legem edidit XV kal. Mart. Verisimile autem est tunc contigisse, ut eadem princeps cunctis 0092B orthodoxis semper infesta, viduae depositum Ticinensis episcopi fidei creditum extorquere conniteretur (Lib. de Legat. et Decret.) . Verum episcopus, re cum Ambrosio communicata, istiusmodi viam inivit, qua sanctitas depositorum sarta tectaque custodiretur (Lib. II Offic. c. 29) .

74. Inde Justina procul dubio magis inflammata in Ambrosium, acerbiora gravioraque adversus eum machinata est. Ubi enim rediit Mediolanum, Dalmatius tribunus ac notarius imperatoris nomine sanctum Virum convenit; ut judices, quemadmodum fecerat Auxentius, et ipse deligeret (Epist. 21, num. 1) ; quibus in palatio considentibus, de fidei suae dogmatis disputaret: sin autem secus, solum verteret, ac sedem suam cederet Auxentio. Ambrosius convocatis, 0092C qui Mediolani tunc versabantur, episcopis ac presbyteris, de mandato imperiali ad eos retulit. Cum visum esset illis omnibus libellum Caesari offerri oportere, idem Ambrosius ejus scribendi suscepit provinciam. In eo exposuit imperatori, quibus de causis in palatio coram profanis judicibus de fide disputare sibi non liceret (Ibid., n. 2 et seq.) : sed eadem illa controversia in Concilio tractanda esset. Adjecit etiam ad se audiendum, cum de fide disserebat in Ecclesia, liberum aditum cunctis patere: se in palatium venturum fuisse, ut haec coram diceret (Ibid., num. 17) ; sed per episcopos et catholicum populum sibi non licere: eosdem similiter obnixe prohibere, quominus excedat Mediolano; persuasos videlicet unum idemque esse hoc rerum statu Ecclesiam 0092D deserere, ac eam prodere haereticis. Postea se ipse recepit in Ecclesiam, ubi per aliquantum temporis die ac nocte populus eum sepsit frequentissimus, ne sibi per vim eriperetur. Et sane missi ab imperatore militum manipuli Ecclesiam cinxerunt: at ipse nedum ullum praeferret timoris indicium, votis omnibus expetebat martyrii gratiam: atque adeo populum, ne sibi ad illud impedimento esset, obtestabatur, ob oculos eidem ponens quam vanae essent eorum excubiae, cum portam apertam caecus reperisset, quam illi putaverant diligenter occlusam, nec patentem deprehendere milites potuerant. Dum custodiretur in Ecclesia, populum suum cum Scripturarum lectione tum ipsarum expositione consolabatur. 0093A Superest adhuc una e praecipuis concionibus per id temporis ab eodem habita (Sermo de Basil. tom. II, pag. 863) , quae non minimam eorum conatuum partem memorat, quibus pastorem gregemque catholicum hoc etiam anno per sacros dies resurrectionis Ariana rabies divexavit. Ambrosius vero in communi hac moestitia praeter memorata solatia et aliud adjunxit, nimirum hymnorum quos in honorem divinissimae Trinitatis ipse composuerat, sacrum concentum. Canebat eos hymnos totus populus cum tanto pietatis interiorisque affectus motu; ut lacrymarum vim plurimi effunderent. Certe Augustinus horum omnium testis oculatus, postquam de parente his verbis locutus est: Ibi mater mea, ancilla tua, sollicitudinis et vigiliarum primas tenens, orationibus 0093B vivebat (Lib. IX Confess. c. 6 et 7) ; de se quoque ita subjungit: Quantum flevi, inquit, in hymnis et canticis suave sonantis Ecclesiae tuae commotus acriter? Rationem autem in his cantibus observatam esse occidentali Ecclesiae nondum usitatam, post modum vero in ea propagatam, haec Augustini verba testantur: Tunc, ait ille, hymni et psalmi, ut canerentur secundum morem orientalium partium institutum est, et ex illo in hodiernum retentum, multis jam et pene omnibus gregibus tuis et per caetera orbis imitantibus (Ibid.) Eadem etiam de hoc instituto tradit Paulinus (Paulin. in Vita Ambr. num. 13) . Verumtamen quod psalmodiae atque hymnodiae genus hic sit intelligendum, non satis constat inter auctores: neque etiam hujus loci est operosius id explorare.

0093C 75. Clarius quiddam atque illustrius, ut duo memorati scriptores narrant, divinitus accidit, ad coercendam, inquit Augustinus, rabiem femineam, sed regiam (Locis citatis) . Enim vero hac tempestate corpora Protasii ac Gervasii fratrum martyrum divino monitu Ambrosio nostro revelata sunt, quorum solemnem exhumationem, translationemque dum refert Ambrosius, nec sermones in ea celebritate abs se habitos, nec miracula magno numero a Martyribus tunc perpetrata silentio praeterit (Epist. 22) ; imo nec calumnias haereticorum, qui diabolo ipso magis perfidi, quos Christi martyres hic fatebatur, obstinate juxta ac impudenter negare audebant. Augustinus qui praesens erat, horum etiam non semel meminit (Lib. IX Conf., cap. 7, et lib. II de Civ. Dei) . 0093D Paulinus autem a quo illa quoque non omittuntur, adjuncta quaedam hujus persecutionis memoriae prodidit, quae Ambrosius atque Augustinus reticuere. Hujusmodi est quod narrat de Euthymio (In Vita Amb. n. 14 et seqq.) , qui cum mandato imperatricis vehiculum parasset, quo sanctum Antistitem exportaret in exsilium, sequenti anno solum vertere ipsemet jussus, eodem curru patria excedere coactus fuit. Sed utri persecutioni hoc tribuendum, non explicuit. Circiter hoc etiam tempus evenisse idem asserit, ut in Ecclesiae gremium reverteretur quidam ex Arianis (Ibid., num. 17) , qui angelum sancto viro astantem se vidisse aiebat, et quae populo exponeret, ipsi suggerentem.

0094A 76. Re vera minime obscurum est hac ipsa tempestate pronuntiatos esse illos sermones, ex quibus praestantissima sancti Doctoris Opera composita sunt. Expositio in Psalmum CXVIII (Admon. in hunc psal.) , quae inter pulcherrima ejusdem monumenta jure memoratur, multos sermones hujusce anni in se continet: sed multos etiam anni sequentis, ut suo loco demonstratum est (Admonit. in Expos. psal. CXVIII) . Hujus Operis huc spectat propositum, ut Christiani et officiorum suorum informentur cognitione, et ad eadem morum honestate ac pietatis cultu implenda stimularentur. Id autem beatus Pater melius effici omnino non posse arbitratus est, quam psalmorum nobilissimi, ac moralium praeceptionum refertissimi enarratione; cui praeterea annexam voluit 0094B explicationem locorum e Canticis bene multorum, quos argumento suo magis congruere existimavit.

77. Quamvis Baronii sententia fuerit Ambrosiana in Evangelium beati Lucae commentaria inde ab anno 376, scripta fuisse; attamen extra dubium est in sermonibus, ex quibus compactum est hoc ipsum opus, Arianorum infestationis, tamquam rei admodum recentis, fieri mentionem. Aliunde vero cum appareat eosdem sermones non nisi per biennium fuisse absolutos, erunt forte qui conjiciant Doctorem nostrum alternis dominicis nunc in psalmum CXVIII, nunc in Lucae Evangelium verba fecisse. Qui autem utrumque argumentum continuis dominicis ad finem usque tractatum volent (Admon. in ead. Opera) , quominus 0094C conciones in Lucam rejiciant in sequentem annum, nihil prohibebit.

78. Episcopi Aemiliae provinciae quae nunc archiepiscopatu Bononiensi comprehenditur, Ambrosium hoc anno per litteras consuluerunt qua die anno proximo festum Paschatis esset celebrandum; etenim cum fore viderent, ut in VII kal. Maias illud incideret, utrum hic dies ad primum equinoxii mensem pertineret, illi ambigebant. Eorum interrogationi satisfecit sanctus Antistes (Epist. 23) , et solutis omnibus difficultatibus, eo die memoratum festum celebrari debere planum facit.

79. Per tempestatem vindemiarum Augustinus, cujus conversioni supremam manum Deus imposuerat, venit in Cassiacum Verecundi villam (Lib. IX 0094D Conf. cap. 5) ; et e vestigio hinc ad Ambrosium, quem in hoc opere primarium divinae gratiae ministrum ducebat, litteras dedit (Ibid., cap. 6) : Et intimavi, inquit, per litteras antistiti tuo vero sancto Ambrosio pristinos errores meos, et praesens votum meum, ut moneret quid potissimum mihi de libris tuis legendum esset, quo percipiendae tantae gratiae paratior aptiorve fierem. At ille jussit Isaiam prophetam; credo quod prae caeteris Evangelii vocationisque gentium sit praenuntiator apertior. Verum tamen cum prophetae hujus satis assequi sensum non posset, ejus lectionem in aliud tempus ratus est differendam.

80. (An. 387.) Statim atque tempus adfuit, quo catechumeni se ad baptismum inscribi curant, sub 0095A extremam scilicet quadragesimam, Augustinus, Alipio suo, et filio Adeodato comitantibus, Mediolanum rediit, ut simul in ordinem competentium admitterentur: Ubi, ait ille, tempus advenit, quo me nomen dare oporteret, relicto rure Mediolanum remeavimus. Contigit autem, ut tunc temporis de moralibus quotidianum sermonem haberet Ambrosius (De Myst. cap. 1, n. 1) . Alibi vero declaratum est moralem istam, quam hoc loco innuit idem episcopus (Admon. in lib. de Abrah.) , disputationem aptius intelligi neutiquam posse, quam de sermonibus, ex quibus libri de Patriarchis compositi sunt. Primi eorumdem collocantur libri de Abraham, quo in opere sancti hujus viri impigram fidei devotionem Ambrosius demonstrat (Lib. de Joseph. cap. 1, num. 7) , ab ipso 0095B quoque factis impletum, quod vix jejuna quadam idea philosophi intellexere.

81. Liber de Isaac et anima duos illos sequitur. Hic autem eo pertinet, ut in eodem sancto patriarcha sincerae mentis puritatem oculis subjiciens (Ibid.) , ipsum Christi Domini, Rebeccam vero ejus uxorem Ecclesiae typum exstitisse patefaciat: nec non utrumque illum conjugem animae fidelis cum coelesti sponso nuptiis accommodet.

82. Quod in libello superiori Ambrosius de anima disputaverat, eum induxit, ut edita opella de Bono Mortis, nihil terribile inesse morti planum faceret; simulque adstrueret omnino oportere, ut abdicatis corporis delectationibus, cupiditatibus omnibus, mundique illecebris (Lib. de Bono Mort. cap. 3, n. 9) , in 0095C perpetuum saeculo moriamur.

83. His sermonibus ad praeparandos catechumenos appositissimis imbuti Augustinus atque alii, aqua vivifica in pervigilio paschatis, quod VII kal. Maias anni praesentis celebratum diximus, tincti fuere. Initiatos sacro baptismo confestim sacramentorum quae receperant, sicut et eorum quae occultari prius solebant, expositione sanctus episcopus rite instituit: qua quidem ex catechesi librum de Mysteriis factum putamus (Admon. in lib. de Myst.) .

84. Rediit ad moralia praecepta sanctus Ambrosius, et ut candidam illam neophytorum turbam a redeundo in saeculum, cui per baptisma nuntium remiserant, fortius deterreret; ideo sermones pronuntiavit, qui nunc redacti in librariam formam, sub 0095D titulo libri de Fuga saeculi ad nos pervenere (Admon. in eumd. lib.) .

85. Commentationem hanc excipiunt duo libri de Jacob et Vita beata, in quibus Ambrosius singularem animi laborumque patientiam in eodem sancto imitandam proponens (Lib. I de Joseph. patr. cap. 1, n. 1) , beatitudinem in calamitatibus, afflictationibus, ac doloribus esse positam evidenter docet.

86. Non praetermisit Josephi historiam Antistes noster, sed in eam non semel verba fecit, prae caeteris ejusdem patriarchae dotibus, castitatem ejus egregie praedicans (Ibid. c. 6, num. 30 et 38) . In idem argumentum jam superiore anno concionatum se esse illic testatur: verum aut exciderunt sermones 0096A illi, aut forte chartis numquam mandati sunt.

87. Horum tractatuum ordinem cogit liber de Benedictionibus Patriarcharum (Admon. in eumd. lib.) . Hunc brevi intervallo lucubrationem de qua proxime nos dicebamus, secutum esse, atque ante alteram Ambrosii ad Maximum legationem publice pronuntiatum probabile est.

88. Jam veniamus ad secundam istam legationem. Omnes hujusce tyranni motus satis promebant Italiae provinciis eum imminere, spoliandique Valentiniani consilium cepisse. Justina hoc tanto periculo vehementer perculsa, nullius opem praesentiorem arbitrata est, quam sancti Ambrosii. Quapropter cum hic memoriam injuriarum nullam retineret, rogatu 0096B ejusdem imperatricis rursus legati ad tyrannum illum onus subivit. Ego tuus, inquit, iterum legatus repetivi Gallias, et mihi dulce pro salute tua primo, deinde pro pace, atque pietate qua fraternas reliquias postulabas, nondum pro te securus, et jam pro fraterno honore sollicitus (De Obitu Valent., num 28) . His verbis causa legationis aperitur: ipse vero sanctus Antistes, quem ex ea successum retulerit, scripta Valentiniano epistola significavit (Epist. 24) , omnemque rerum cum tyranno abs se gestarum pertexuit ordinem. Hanc epistolam dum rediret, ex ipso itinere Caesari misit; ne forte quis antevertens, mentem ipsius maligne occuparet; et simul ut princeps rerum omnium factus certior, adversus hostem tam formidabilem, qui eum opprimere apud se statuerat, 0096C paratus esset. Duplicis generis episcopos, a quorum communione penitus abstinuit, apud Maximum reperit Ambrosius. Priores erant, qui eidem Maximo communicabant (Ibid., num. 12) ; unde Paulinus ipsum a beato praesule communionis consortio privatum asseverat (In Vita Amb., num. 19) , ut jam dictum est: posteriores vero, qui aliquos, devios licet a fide, ad necem petebant (Epist. 24, num. 12) , nempe Ithaciani, a quibus apud Maximum accusatus est Priscillianus, et iisdem agentibus, cum ipse tum ejus sectatores gladio truncati sunt. Hanc sancti Ambrosii constantiam et animi magnitudinem non tulit tyrannus: sed graviter commotus jussit eum sine mora regredi (Ibid.) .

89. Maximus redeuntem propere secutus, nemine 0096D obsistente, Italiam invasit: Valentinianus vero metuens ne incideret in ejus manus, et eadem inhumanitate ab eo tractaretur, quam Gratianus expertus erat; conscenso navigio, venit Thessalonicam, seque fidei ac praesidio Theodosii totum commisit. Profugum Theodosius excepit perquam humaniter: eumdem vero pie admonuit has tantas clades ob propugnatam haeresim Arianam ac divexatam Ecclesiam catholicam divinitus immissas ne dubitaret.

90. Tametsi autem Ambrosio Maximus intentavisset acerbissimas minas, non illi tamen, ut quidem videtur, damnum intulit. Usque adeo etiam apud malos venerationem invenit virtus! Praeter opera jam recensita hujus quoque temporis esse credimus 0097A plures epistolas, quibus sanctus Vir multorum dubiis sibi per litteras certatim propositis responsa dedit. In harum numero epistolae ad Sudium duae reponi possunt (Epist. 25 et 26) . In saeculari foro hic judex erat: is cum videret Priscilliano urgentibus Ithacianis capitis condemnato, recedere plurimos ab eorum omnium communione qui capitalem sententiam in quempiam tulissent, sciscitatus erat ex Ambrosio, num sibi a sacris esset abstinendum, quoties aliquem extremo supplicio ipse addixisset. Ejus interrogato Ambrosius ita respondit: Plerique sponte se abstinent, et laudantur quidem, nec ipsi eos laudare non possumus, qui auctoritatem Apostoli eatenus observamus, ut iis communionem non audeamus negare. Deinde vero quasi episcopus ad exhibendam 0097B potius reis clementiam quam severitatem illum hortatur.

91. Hoc etiam tempore saepius ad Irenaeum charissimum filium et Ecclesiae Mediolanensis presbyterum aut diaconum scripsit Ambrosius. Prima epistola Deuteronomii versum enucleat (Epist. 27) , et societatem perditorum hominum suadet evitandam. Secunda non multo post secuta (Epist. 28) , ipsius vitam, ut pote hominis diviniori charactere nobilitati, probat perfectiorem esse debere, ac saecularium conversatione multo sanctiorem. Eodem die domum reversus a vigiliis sanctus Episcopus, studiis suis de more repetitis, versum Scripturae, quem modo in synaxi cantari audierat, revolvere animo coepit. Admovit statim manum calamo, et exarata epistola 0097C tertia Irenaeum interpretatione ejusdem versiculi exhortatus est (Epist. 29) , ut per mundi contemptum atque repudium supremo bono unice adhaereret. Vix ferendam dederat hanc epistolam, cum locus ex Aggaeo ei succurrit, huic ipsi argumento plane conveniens, qui materiam elucubrandae quartae epistolae suppeditavit (Epist. 30) .

92. Irenaeus tantis benevolentiae ac facilitatis Ambrosianae testimoniis pellectus, non dubitavit sanctum Episcopum super variis quaestionibus consulere. Quaestionum ejus haec prima fuit, utrum major censenda esset eorum charitas, qui ab unguiculis Dei obsequio se mancipassent, an vero eorum qui provectiori tantum aetate? Hujus dubii haud injucundi explicationem epistola una complexus primo fuerat 0097D Ambrosius (Epist. 31) , at mox aliam de eadem re superaddidit (Epist. 32) . Acceptis autem prioribus litteris Irenaeus ob locum quemdam Deuteronomii in his citatum difficultatis aliquid passus, illud iterum ipsi proposuit, a quo et optatam ejusdem quaestionis continuo accepit solutionem (Epist. 33) .

93. Horontianus sancti Doctoris et ipse discipulus, qui clericorum in contubernio educatus ab infantia, manibus Ambrosii diaconus aut presbyter consecratus fuerat, praeceptorem suum interrogavit, numquid humana anima coelestis esset substantiae? Duabus epistolis (Epist. 34 et 35) , quarum priorem brevissimo spatio secuta posterior est, sanctus Praesul illum docuit animae nostrae naturam esse spiritualem, 0098A cumque ut librum quartum Esdrae pervolveret, multum impulit. Idem Horontianus de quibusdam Apostoli verbis quorum ab Ambrosio citata fuerant antecedentia, quid ille sentiret, scire optavit. Satisfecit ipsius voluntati Antistes noster (Epist. 36) , sed eorum verborum occasione imperare sibi non potuit, quin martyrii oportunitates sibi ereptas apud eum defleret gravissimis verbis: Quales occasiones, inquit, habui, et de ipso prope fine revocatus sum (Ibid., num. 4) !

94. Simplicianus Ambrosio significavit, quanta voluptate affectus esset iis legendis, quae in Paulinas epistolas ad populum disseruerat: quamque gratum sibi esset futurum, si quid insuper ejusdem generis ad se mitteret. Major erat Ambrosii erga hunc virum 0098B observantia, quam ut ejus optatis non annueret. Epistolam igitur ad illum dedit, qua complexus ea fuerat, quae in alium Apostoli textum pronuntiaverat coram populo: ubi praeterea id probaverat libertatem nostram in Christi esse sapientia (Epist. 37) . Sed hoc ultimum rursus repetens, veras divitias in eadem quoque sapientia esse positas aliis litteris clare demonstrat (Epist. 38) .

95. Denique circa id temporis Faustinum quemdam amissam sororem virtutis singularis ac meriti feminam lacrymis lugentem sane immodicis Ambrosius per epistolam consolatus est (Epist. 39) .

96. (An. 388.) Justinam Arianam illam imperatricem vulgo existimant non revertisse in Italiam, sed in fuga ipsa fato concessisse; ita ut non sine divino 0098C judicio quae toties Ambrosium ejicere in exsilium conata fuerat, exsul atque extorris ipsa moreretur. Si qua etiam conjectura in Paulini verbis statui possit (In Vita Amb. n. 20) , circiter hunc annum contigisse dicemus, ut magus quidam, Innocentius nomine, cum torqueretur ob varia scelera, confessus fuerit, Justina gubernante, conductum semet ab Arianis ut in Episcopum populi odia excitaret, exsecranda sacrificia celebrasse, sed irrito conatu. Subdit Paulinus (Ibid.) manum percussoris ad Ambrosium missi exaruisse, atque a sancto viro eidem fuisse mox restitutam. Narrat (Ibid., 21) postea Probum curasse, ut puer notarius deduceretur ad Ambrosium, cujus beneficio a daemone liberaretur.

97. Cum Valentiniano transiit Theodosius in Italiam, 0098D ac duabus victoriis de Maximo tyranno citius reportatis, Aquileiam, quo tyrannus ille se receperat, obsidione cinxit: qua expugnata in illum gladio animadvertit. Summam in his victoriis Theodosii moderationem certatim historici laudibus cumularunt: quibus si quidquam adjicere induceremus in animum, instituti nostri terminos excederemus. Non tamen possumus quin ea quae Ambrosii precibus concessit imperator, Ambrosianis verbis hic efferamus: Debeo, inquit, beneficiis tuis, quibus, petente me, liberasti plurimos de exsiliis, de carceribus, de ultimae necis suppliciis (Epist. 40, num. 25) .

98. Maximi partibus profligatis, venit Theodosius Mediolanum, unde Ambrosius Aquileiam profectus 0099A erat. Ambrosiani itineris quae causa fuerit, ignoratur. Opinatus est cardinalis Baronius (Ad ann. 388) susceptum illud fuisse, ut Valeriano, qui eam gubernaverat Ecclesiam, sufficeretur novus episcopus. Verumtamen astruendae huic opinioni testimonium nullum reperire est. Utcumque autem se res habeat, Ambrosius ibidem tunc versabatur, cum perlata est ad eum fama de Theodosiano quodam edicto, quod contra episcopum Castri Callinici, ubi a nonnullis christianorum Judaica synagoga incensa fuerat, et contra monachos qui Valentinianorum templum combusserant, idem sanxerat. Scripsit extemplo imperatori sanctus Antistes in gratiam episcopi ac monachorum: sed cum Theodosius aurem purpuratorum consiliis plus aequo praebens, edictum suum non revocasset, 0099B prima data occasione coram eodem principe concionandi, tanta cum libertate indignitatem dati rescripti demonstravit, ut ejus revocationem non concedere non potuerit bonus imperator. Quamvis autem episcopalis generositatis haud facile isto exemplo reperiatur aliud nobilius; quia tamen cum apud Paulinum (In Vita Ambr. n. 22) , tum in duabus epistolis Ambrosianis exacte describitur (Epist. 40 et 41) hic de eodem plura dicere supersedemus.

99. Hoc anno pagani denuo periculum facere minime dubitarunt, num a Theodosio profanarum religionum jam saepius petitam instaurationem possent extundere. Symmachum in hac etiam petitione antesignanum sese praebuisse non aegre credimus; at vero cum Ambrosium etiam hac vice christianae religionis 0099C patronum offendisset, repulsam a Caesare passus est turpissimam. Id narrat ipse Ambrosius ad eum modum: Postea etiam clementissimo imperatori Theodosio coram intimavi, atque in os dicere non dubitavi, cui intimavi senatus legatione hujusmodi, licet non totus senatus poposcerit, insinuationi meae tandem assensum detulit, et sic aliquibus ad ipsum diebus non accessi: nec moleste tulit, quia non pro meis commodis faciebam, sed quod et ipsi, et animae meae proderat, in conspectu regis loqui non confundebar (Ep. 57, num. 4) .

100. (An. 389.) Sermones quos complectuntur libri Hexaemeron, extrema hujusce anni quadragesima, ut docuimus (Admon. in hunc libr.) , habitos esse probabile est. Eorum non raro binos eodem die 0099D pronuntiabat. Sed in tantis laboribus id ipsi erat non parvo solatio, quod fidelium gregem ethnicorum atque haereticorum conversione in dies augeri conspiciebat (Lib. III Hexaem. c. 1, num. 3) .

101. Statim atque opus Hexaemeron absolutum fuit, et in amicorum discipulorumque sancti episcopi manus pervenit, diligenter ab eis evolutum est. Horantianus ex eorum numero ubi attentiori mente illud perlegisset, admiratus est neque Moysen neque Ambrosium exponere conatos esse cur homo ultimus creaturarum esset conditus. Itaque pro illo jure familiaritatis, quod ei concessum fuerat ab ipso Ambrosio, illum ea de re interrogavit. Huic respondit sanctus Antistes (Epist. XLIII) , et cum praemisisset Legislatorem 0100A nihil scripsisse, quod non divinitus ipse recepisset, varias rationes eidem promit solvendo huic problemati valde appositas.

102. Idem etiam Horontianus sciscitatus est, cur sex diebus rerum universitas creata esset? Cujus quaestionem altera epistola solvit Ambrosius (Ep. XLIV) .

103. Sabinus quoque, a quo similiter lectum fuerat Hexaemeron, a sancto viro petiit per litteras, an alicubi de paradisi terrestris loco disseruisset, aut quae esset ejus de illo sententia? Rescripsit Ambrosius (Ep. 45) de illa quaestione, de qua jam ante disputaverat, in hisce libris neutiquam egisse: postea tamen in sua responsione tam secundum sensum spiritualem, quam ethicum, hanc examinat difficultatem.

0100B 104. Scripsit iterum Sabinus Ambrosio, nuntiavitque sectatorem quemdam Apollinarii venisse Placentiam, et in ea urbe errores suos disseminasse: cum vero ibi fuisset confutatus, iter cepisse Mediolanum. Huic episcopo responsum mittens Ambrosius noster (Ep. 46) , erronem illum Mediolani clanculum placitis suis inficere animos conatum esse, et in locos aliquos librorum suorum, de Fide procul dubio, multum clamitasse: hacre comperta, sese misisse qui verbis suis illi diceret non ex charitate ipsum agere; se enimvero, ut qui homo esset, errori similiter esse obnoxium, atque adeo non recusare, quin lapsus suos lubens agnosceret, si sibi privatim ostenderentur: sed ad extremum cum pertinacem hunc haereticum 0100C latius propagare suos errores intellexisset, tandem huic ipsi publice refutato se praeter fugam nihil reliquisse.

105. Ambrosius una cum epistola sua eam etiam commentationem, quam reprehenderat Apollinarista, Sabino miserat; ut quam censuram de illa ferret, libere sibi significaret. Verum cum eosdem libros minus distincte exaratos Sabinus legere non potuisset, eos remisit ad Ambrosium: quos quidem elegantius scriptos rursus hic noster ad illum episcopum curavit perferendos, addita etiam alia epistola (Ep. 47) , in qua de Scripturis, prout Sabinus ipse optaverat, caput aliquod excutiebatur.

106. Hoc ipsum opus perlectum a Sabino et simul approbatum Ambrosius recepit: sed continuo ad 0100D eumdem aliud misit, quod ut severe examinaret, obtestatus est. Unumquemque, inquit (Ep. 48) , fallunt sua scripta, et aurem praetereunt; atque ut filii etiam deformes delectant, sic etiam scriptorem indecores sermones palpant. Pulchre id quidem atque prudenter, sed eum insuper alia quaedam causa movebat; in eo enim libro una ex praecipuis fidei quaestionibus agitabatur. Et hinc colligi posse nobis videtur non alium librum hic designari, quam de incarnationis Dominicae sacramento; qua in opella non solum Arianorum et Sabellianorum, sed potissimum Apollinaristarum errores confutantur.

107. His Ambrosii ad eumdem Sabinum epistolis accedit alia (Ep. 49) , in qua se numquam minus 0101A esse solum, quam cum solus esset, scite disputat. Sed alias ejus ad illum epistolas inde cognoscimus interiisse, quod frequentius ei se scripturum in hac promittit.

108. Ambrosius litteris Chromatii Aquileiensis certior factus jucundissimum ei futurum, si per epistolas de prisco foedere quidpiam tractaret; continuo ad ipsum scribens, historiam Balaam pseudoprophetae interpretatus est (Ep. L) . Etiamsi autem hac in epistola eidem Chromatio alias additurum se polliceatur, nullam tamen ad eum reperimus nisi hanc solam.

109. Cum Romae Joviniani errores publice erupissent, Syricius pont. max. presbyteris suis aliisque clericis in concilium una convocatis, haeresiarcham 0101B illum atque ejus commenta condemnavit. Quoniam vero nonnullos e monachis ejus asceterii, quod Mediolani prope muros conditum erat, iidem errores infecerant; in eam urbem misit legatos, a quibus synodica epistola (Tom. II, pag. 963) ad illam Ecclesiam tuto perferretur. Acceptis his litteris, Ambrosius quem praecipue dicti monasterii cura spectabat, clericos Ecclesiae suae actutum congregavit, ac praesentibus legatis pontificiis, eamdem haeresim in suo, ut sic loquamur, natali solo simul confodere. Sanctus Vir porro litteris totius conventus nomine scriptis, non modo concilii sententiam significavit summo pontifici: verum etiam argumenta validissima ibidem proposuit, quibus amentia hujus haeresis profligabatur.

0101C 110. Post annum 385, sed ante 390 (Admon. in easd. Enarr.) scripsit Ambrosius suam in psalmum I Enarrationem, cui et praemisit pulcherrimam praefationem in omnes psalmos, utramque autem ex sermonibus publice habitis coagmentatam; quandoquidem in auditoribus suis catechumenos, et eos, uti videtur, ex ordine competentium numeratos esse ipsemet indicat, quo pars extrema quadragesimae certo designatur. Enarrationes in psalmos XLV, XLVII, XLVIII et LXI, quas etiam e sermonibus factas autumamus (Ibidem) , eodem circiter tempore editae sunt.

111. (Ann. 390.) Librum de Elia et Jejunio demonstravimus (Admon. in illum lib.) constare ex tribus sermonibus; quorum qui primus est, ad capescenda 0101D quadragesimae opera stimulat Christianos, secundus ac tertius percipiendae sub ejusdem quadragesimae finem baptismali gratiae competentes praeparat. Ex illis vero simul conjunctis Ambrosius noster Basilii exemplo librum compegit.

112. Cum civitas Thessalonica in seditionem versa praefectos nonnullos interemisset, poenas tanti criminis ab ea repetendas existimavit Theodosius. Verum Ambrosius qui clementiam hujus principis in miserae istius urbis gratiam implorare cum primis festinavit, tam calide tamque constanter Theodosio institit, ut hic injuriam illam condonaturum se promitteret (Paulin. in Vita Ambr., num. 24) . Hoc imperatoris promisso, sicut et innata eidem bonitate plus 0102A nimio confisus Ambrosius, Mediolani concilium ad quod episcopi Galliarum convenerant, securus celebrabat. Habebatur illa synodus propter Ithacianos ordinationemque Felicis Trevirensis ab eis factam, qua universae Galliae turbabantur. Quid autem super ea causa, quae a quibusdam male ponitur anno superiori, hac in synodo statutum fuerit, concilium Taurinense, can. 6, innuit in haec verba: Si qui ab ejus, Felicis videlicet, communione se voluerint sequestrare, in nostrae pacis consortium suscipiuntur juxta litteras venerabilis memoriae Ambrosii episcopi vel Romanae Ecclesiae sacerdotis dudum latas (Conc. Taur. can. 6) . Verum istae litterae de quibus hic agitur, ad memoriam nostram non pervenerunt. Caeterum dum coeptum concilium prosequerentur illi episcopi, Theodosius 0102B victus persuasione comitum aulicorum, a quibus rem periculosissimi ac perniciosissimi exempli fore ingerebatur, si rebellio istiusmodi maneret impunita, cives Thessalonicenses atrocissime puniri jussit: quo ex decreto innumerae caedes qua sontium, qua insontium, perpetratae sunt.

113. Concilii Patres tantae immanitatis certiores facti, quam gravissime illam tulerunt. Eorum nemo, ut Ambrosius testatur (Ep. 51, num. 6) , non ingemuit, nullus mediocriter accepit: non erat facti tui absolutio in Ambrosii communione; in me etiam amplius commissi exaggeraretur invidia, si nemo diceret Dei nostri reconciliationem fore necessariam. Ita loquebatur sanctus Antistes; cum enim Theodosium audiret regredi Mediolanum, recens illius vulnus levi adhuc 0102C manu tractandum ratus, neque tamen vel latum unguem recedendum a disciplina, ex eadem urbe exire constituit, cujus rationem hanc ipsi reddit: Offerre, inquit, non audeo sacrificium, si volueris assistere (Ibid., num. 13) . Quibus quidem verbis quamvis declarabat a jure communionis illum alienum; nullam tamen illi, unde offenderetur, causam relinquebat; quippe qui secretis litteris ista committeret: Scribo manu mea, inquit, quod solus legas (Ibid., num. 14) . Imo et hoc quoque significavit, sibi divinitus ipsa nocte qua proficisci parabat, prohibitum esse, ne illo praesente, sacris altaribus operaretur. Postremo ex hac epistola discere possunt omnes episcopi, quanta cum prudentia et cautione erga principes in gravia quaepiam crimina lapsos se gerere debeant: et quemadmodum 0102D eos oporteat minus adhibere acerbitatis quam mansuetudinis. Quid enim plenius prudentis hujus moderationis, quam illa verba: Praetendi, ait (Ibid., num. 15) , aegritudinem corporis revera gravem, et nisi a viris mitioribus vix levandam; vel emori tamen maluissem, quam adventum tuum biduo aut triduo non exspectarem.

114. Theodoretus auctor est (Lib. V Hist. Eccl., cap. 18) , imperatorem postquam a synaxi ecclesiastica totos VIII menses abstinuisset, natalis Dominici festo in Ecclesiam venire voluisse: at graviter increpitum ab Ambrosio, non prius ingredi permissum esse, quam et publicae poenitentiae caput subjecisset, et laturum se legem ejuscemodi esset pollicitus, quae 0103A reum ullum extremo supplicio nisi post diem a condemnatione trigesimum affici prohiberet. Implevit imperator utrumque promissum; quodque ad publicam poenitentiam, tanta cum sui demissione illam amplexus est, ut nobis temperare non valeamus, quin locum de illa Ambrosianum subjiciamus: Stravit omne, inquit (De obit. Theod., num. 34) , quo nitebatur, insigne regium: deflevit in Ecclesia peccatum suum, quod et aliorum fraude obrepserat: gemitu et lacrymis oravit veniam. Quod privati erubescunt, non erubuit imperator publice agere poenitentiam; neque ullus postea dies fuit, quo non illum doleret errorem. Addit citatus Theodoretus (Lib. V, cap. 18) et cum eo etiam Sozomenus (Lib. VII, cap. 25) non ita multo post Theodosium, cum interesset sacrificio, et 0103B ad altare oblationem suam obtulisset, remansisse intra cancellos presbyterii: Ambrosium vero misisse ad illum, qui eum moneret solis clericis in isto loco fas esse consistere; et his monitis illico paruisse imperatorem. Memoratus Theodoretus et hoc adjungit (Loco cit.) , eumdem principem non longo post tempore cum in basilica Constantinopolitana invitaretur a Nectario, ut altaris septa ingrederetur, hanc vocem emisisse Antistiti nostro tam gloriosam: Episcopum, excepto Ambrosio, novi neminem.

115. Circiter etiam hoc ipsum tempus duo potentissimi et sapientissimi Persarum Ambrosii, ut Paulinus narrat (In Vita Ambr. n. 25) , fama exciti, Mediolanum venerunt eo solo consilio, ut per se ipsi cognoscerent, an viri praesentia famae responderet: qui, eodem 0103C Paulino teste, admirantes discesserunt ab eo.

116. (An. 391.) Per id temporis maxima pace fruebatur Ambrosius amborum beneficio imperatorum, a quibus impense diligebatur colebaturque. Hanc igitur tranquillitatem ne perire sineret, per hoc otium clericis suis, ut sane videtur, libros suos de Officiis Ministrorum elucubravit. Quibus quidem libris sermones aliquos variis temporibus, et ipso quoque sacerdotii sui initio pronuntiatos idem inseruit; noverat enim vita clericorum, quos necesse est caeteris Christianis exemplo praelucere, nihil debere esse sanctius: ac propterea maximam semper in iisdem vel informandis curam adhibebat, vel eligendis cautionem. Neque forte lectori fuerit injucundum, si geminum ejus rei specimen ipsius verbis hic proponamus; 0103D sic ergo ille: Meministis, filii, quemdam amicum cum sedulis se videretur commendare officiis, hoc solo tamen in clerum a me non receptum, quod gestus ejus plurimum dedeceret: alterum quoque cum in clero reperissem, jussisse me ne umquam praeiret mihi; quia velut quodam insolentis incessus verbere oculos feriret meos . . . . . nec fefellit sententia, uterque enim ab Ecclesia recessit; ut qualis incessu prodebatur, talis perfidia animi demonstraretur. Namque alter arianae infestationis tempore fidem deseruit, alter pecuniae studio ne judicium subiret sacerdotale, se nostrum negavit (Lib. I, Offic., c. 18, num. 72) . Ex his abunde quivis intelligat hoc illud opus, quo de agitur, maxime omnium clericis destinari: at vero cum horum officium 0104A sit moribus suis ac sermonibus vitam aliorum quasi condire, idcirco tot praeceptiones illic intextae sunt cuilibet hominum conditioni perutiles, ut fructum non modicum inde haurire omnibus liceat.

117. Caeterum Ambrosiana sollicitudo, quae omnes omnino complectebatur, monasticam non negligebat professionem; coenobii quippe in Mediolanensi suburbio positi meminit Augustinus: Et erat, inquiens, monasterium Mediolani, plenum bonis fratribus extra moenia, sub Ambrosio nutritore, et non noveramus (Lib. VIII Conf., n. 15) . Neque hic tantum, sed alibi quoque illorum monachorum non sine honore mentionem facit (Lib. I de Mor. Eccl. cath., c. 33) . Verum inter bonos illos apostolicae vitae imitatores duo inventi sunt, qui proditoris perfidiam aemularentur. 0104B Erant iis nomina Sarmationi et Barbatiano, quos Ambrosius Enarratione in psalmum XXXVI (Num. 49) obscurius perstringit, in epistola vero ad Vercellenses (Ep. 63, num. 7 et seq.) propriis depingit coloribus: quos locos adire poterunt ii, qui plura de illorum vitiis atque erroribus desiderabunt.

118. (An. 392.) Vertente anno superiore, Theodosius Orientem repetierat, et Valentinianum in imperio quo a Maximo fuerat spoliatus, quietum reliquerat. Verum cum juvenis hic princeps venisset in Gallias, ut illas a barbarorum impressionibus tutaretur, ea pace non diu potitus est, quam imperio parere statuerat. Etenim increbrescente fama imminentis barbaricae irruptionis in Italiam, rogatus fuit a praefecto et magistratibus sanctus Ambrosius, ut ad imperatorem 0104C proficisceretur, eumque ad opem eidem regioni reditu suo afferendam induceret. Non tamen hoc iter ille suscepit, quia interim Alpes transire nuntiatus est Valentinianus. Sub haec allatae sunt ad sanctum Antistitem Valentiniani ipsius litterae (De Obitu Valent., num. 25) , quibus propere accersebatur, tum quod baptizari ab eo vellet, tum quod eum praedem fidei suae Arbogasti comiti dare cuperet. Hisce nuntiis turbatus Ambrosius, illico viam ingressus est, jamque superabat Alpium juga (Ibid.) , cum infelicis illius imperatoris accepit necem. Caesus autem est a dicto comite idibus Maii pridie Pentecostes, annos tantum XX natus. Iter suum Ambrosius statim relegit, multis lacrymis illud irrigans. Nihil enim ejus dolore tenerius poterat cogitari, cum 0104D secum ipse reputabat, quantum ille a se, quamquam tot ac tantis septus episcopis, baptizari optasset, quantumque in adventu suo spei posuisset, sed potissimum jacturam ab Ecclesia factam lamentabatur: Percussa, inquiebat, eras, Ecclesia, in maxilla, cum amitteres Gratianum; praebuisti et alteram, quando tibi Valentinianus ereptus est (Ibid., num. 6) .

119. Corpus illius non multo post relatum fuit Mediolanum, dumque Ambrosius ad ejus sepulturam Theodosii mandata opperiebatur, eum hujus principis praevertit epistola, qua compatiebatur ejus moestitiae. Ad quam epistolam Ambrosius respondens, silentii sui rationem reddit, tum imperatori testificatur sibi nulla alia re Valentiniani sui desiderium majus excitari, 0105A quam quod tuis institutis, aiebat sanctus praesul (Epist. 53) , tantam devotionem erga Deum nostrum induerat, atque tanto in me incubuerat affectu; ut quem ante persequebatur, nunc diligeret: quem ante ut adversarium repellebat, nunc ut parentem putaret. De sepultura vero illius principis postquam haec praemisit: Sunt tabulae pophyreticae, inquit, pretiosissimae, quibus vestiatur operculum, quo regales exuviae claudantur; continuo admonet easdem exuvias, ne caloris aestu solverentur, mature tumulandas, et simul etiam ut Justae et Gratae exstincti principis sororum nimio luctui consuleretur.

120. Mandatis Theodosii Mediolanum allatis, Valeatiniano circiter medium Julium justa soluta sunt. Jam venerat in ecclesiam sanctus Antistes, et in 0105B Evangelium publice recitatum verba fecerat (De Obitu Valent., num. 30) ; unde colligimus die Dominico, vel solemniori aliquo natali celebrata esse haec parentalia. Imperatoris demum corpore in basilica pro dignitate tanti principis magnificentissime collocato, funebrem in illum orationem habuit Ambrosius. Nihil illa plenius pietatis et charitatis: nihil ad eliciendas auditorum lacrymas efficacius.

121. Quod vero praecipuum est, promittit fore, ut nocturnis diurnisque precibus utrumque fratrem Deo commendet, et omnibus oblationibus eos frequentet (Ibid., num. 78) , non secus ac Theodosium sororesque Valentiniani quae erant actioni praesentes. Denique Deum comprecatus, ut in coelo jungeret fratrum animas quorum corpora jam in sepulcro jungenda 0105C essent (Ibid., n. 79) , e suggestu exiit.

122. His temporibus ad Titianum cui cum nepte sua lites intercedebant, scripsit Ambrosius (Epist. 52) , et eum ut ex pietate cum ipsa transigat, exhortatus est. Volunt autem quidam hunc ipsum Titianum praefectura praetorii defunctum esse, quod in dubium revocari posse alii putant.

123. Erat tunc Bononiae Eusebius quidam nobilis et copiosae familiae caput, qui cum Ambrosio epistolare commercium agitabat. Hic filios ac nepotes suos missitabat Mediolanum (Epist. 54 et 55) , ut sub oculis tanti Doctoris instituerentur. Misit autem inter alios Ambrosiam puellam sacro virginitatis velamine illius manibus consecrandam. Sancto Praesuli nihil gratius poterat accidere. Ad hanc igitur consecrationem 0105D condicto, ut nobis videtur, Paschali festo, publicum sermonem pronuntiavit, in quo et contra Bonosi sectatores, a quibus perpetua Mariae virginitas impetebatur, multa disputavit. Praefixis autem huic concioni duobus capitibus, inde composuit libellum unum, cui titulum fecit de Institutione Virginis, et eidem Eusebio illum inscripsit ( Admon. in eumd. lib.).

124. Exstant praeterea duae epistolae ad Eusebium Ambrosianae, quarum altera (Epist. 54) remissam offensam apparitori, et Faustini pueri tussi laborantis ad sororem adventum illi nuntiat: altera (Epist. 55) significat eumdem Faustinum cum Faustino patre Bononiam regredi, manentibus interim Mediolani duobus Ambrosiis.

0106A 125. In Capuana synodo capita duo fuerant agitata: primum ad Flaviani cum Evagrio de Antiochena sede controversiam pertinebat: secundum ad Bonosi causam propter negatam Deiparae perpetuam virginitatem in judicium vocati. Prioris capitis cognitio Theophilo Alexandrino Aegyptiisque episcopis a laudato concilio attributa fuerat. Sed cum decreto concilii Flavianus parere detrectasset, adierat imperatorem, a quo numerosiorem synodum postulaverat. Ambrosium illius rei certiorem, scriptis litteris, fecerat Theophilus. Huic Ambrosius responsum dedit, ut litem illam, si fieri posset, salvis concilii Nicaeni, sed et synodi Capuensis decretis (Epist. 56) , componeret, idque nuntiaret Romano episcopo; optime enim hoc modo pacem conciliari posse, illis vero quae a Romana Ecclesia 0106B probata fuissent, admodum libenter se subscripturum. Quod porro ad Bonosum, examen ejus ad Anysium Thessalonicensem aliosque episcopos Macedoniae remittendum censuit. At iidem praesules alii episcopo, cujus nomen incognitum est, de hoc scripserunt. Hic autem respondit eorum epistolae ipsis competere hoc judicium (Tom. II, pag. 1008) ; id enim illis a synodo Capuensi adjudicatum. Interim tamen in sua epistola eumdem Bonosum de Mariae filiis jure reprehensum asseveravit.

126. (An. 393.) Arbogastes post interfectum Valentinianum, ut jam diximus, cum sumere purpuram ipse non auderet, eadem Eugenium quondam grammaticum atque rhetorem indui jussit. Hic statim atque imperator salutatus est, epistolam dedit ad Ambrosium. 0106C Sed nec responso sanctus Episcopus illum dignatus est; quia scilicet fore praevidebat, ut hic tyrannus ethnicorum non rejiceret petitiones. In primordiis, inquit (Epist. 57) , imperii tui scribenti non rescripsi, quia istud praevidebam futurum. Continuoque subdit: Tamen ubi causa emersit officii mei pro his, qui sollicitudinem sui gerebant, et scripsi, et rogavi; ut ostenderem in causis Dei timorem mihi justum inesse. Has epistolas, quas anno proxime elapso datas fuisse manifestum est, invidia antiquitatis noluit ad posteriorem aetatem pervenire.

127. Eugenius sub initium praesentis anni Alpes transivit, quem ut audivit sanctus Ambrosius venturum quoque Mediolanum, e vestigio inde recessit; quia nimirum ferre non poterat praesentiam tyranni, qui petentibus, ut Paulinus memorat, Flaviano tunc 0106D praefecto, et Arbogaste comite, aram Victoriae et sumptus caeremoniarum . . . oblitus fidei suae, concessit (Paul. in Vita Ambr., n. 26) . Sed Eugenium cum gentilium preces bis rejecisset, tertio tandem eadem de re interpellatum manus dedisse intelligimus ex ea epistola, qua sanctus episcopus recessus sui eidem Eugenio rationem reddidit (Epist. 57, num. 6) . Ambrosius porro, ut Paulinus docet, Mediolano ad Bononiensem civitatem, atque inde Faventiam usque perrexit (In V. Ambr., n. 27) . Addit ille scriptor Ambrosium nostrum dum Florentiae esset, Pansophio puero vitam restituisse: Ad quem infantulum, inquit, libellum conscripsit, ut quod per aetatis infantiam scire non poterat, legendo cognosceret (Ibid., num. 28) .

0107A 128. Non rediit sanctus Antistes Mediolanum, nisi kal. mensis Augusti anni sequentis, egresso inde memorato tyranno (Epist. 61) . Qua vero in urbe per hoc spatium potissimum commoratus sit, nobis ignotum est: compertum autem illud habemus cum esset Bononiae, ab eo corpora Vitalis atque Agricolae martyrum Christi de tumulo suo levata esse; quae quidem prius in mediis ipsis Judaeorum sepulcris jacebant incognita, nisi se, ait Paulinus, sancti Martyres sacerdoti ipsi revelassent (Paul. in Vita Ambr., n. 29) , aut quemadmodum plures codices legunt, sacerdoti ipsius Ecclesiae revelassent, Bononiensi nimirum episcopo.

129. Sub idem tempus rogatus a Florentinis sanctus Ambrosius, ut dedicatum novam basilicam 0107B Florentiam accederet, non potuit instantissimis illorum postulatis non annuere, etiamsi alio se conferre ipse decreverat ( Admon. in lib. Exhort. Virg.). Per jejunia igitur quadragesimae in eamdem veniens civitatem, de reliquiis sanctorum Martyrum qui Bononiae exhumati fuerant, fragmenta, vel ut ipse vocat ( Exhort. Virg.), apophoreta secum detulit quae in basilica dicanda reconderet. Inter sacras hujus consecrationis caeremonias sermonem habuit, in quo Julianam viduam, quae idem illud templum aedificarat sumptibus suis, summe praedicat; et relata ejusdem exhortatione ad liberos, qui omnes simul ea permoti Deo se devoverant, eosdem suis ipse verbis tandem alloquitur, atque ad virtutes eorum instituto congruas impellit et incitat. Hanc ipsam concionem 0107C habemus etiam nunc in libello qui inscribitur Exhortatio Virginitatis.

130. Difficillimis Eugenianae dominationis temporibus, id est, hoc anno vel proxime sequenti, Ambrosius epistolam Severo Neapolitanae sedis episcopo scripsit, qua Jacobum quemdam ordine presbyterum ex ultimo Persidis sinu (Epist. 59) in Campaniae solitudines se recipientem illi commendat. Non tamen desunt qui hanc epistolam ad Maximiani belli tempora censeant referendam. Quod loco suo satis expenditur ( Admon. in eamd. epist.).

131. Scripsit Vir sanctus (Epist. 60) etiam Paterno amplissimum honorem consecuto, qui cum filio neptem ex filia connubiali vinculo jungere statuisset, episcopi sui hac in re sententiam fuerat sciscitatus, 0107D et ab eo remissus ad Ambrosium. Paternus igitur destinatis ad hunc litteris, rationes omnes quibus ad copulandum nepti avunculum impelleretur, ipsi aperuit. Huic epistolae ita respondit sanctus Ambrosius, ut simul episcopo Paterni honorem deferret legitimum, et rationes quibus illud matrimonium licitum esse in mentem induxerat idem Paternus, nullas demonstraret.

132. Successu non caruit Ambrosiana illa epistola; namque aliam (Epist. 84) ejus habemus ad Cynegium, in qua legimus: Avo neptem, ut opinor, refudi; quam nescio plane qua opinione nurum sibi fieri desiderabat, ut avum socero mutaret. Hunc enim Cynegium non dubitamus eum Paterni filium esse, de 0108A quo Paternus Ambrosium nostrum consuluerat, et quem etiam super eadem re scripsisse ad sanctum Antistitem ex hac epistola cognoscere est.

133. (An. 394.) Hujus quoque anni partem aliquam Florentiae exegit Ambrosius; quandoquidem communis fert opinio, dum in ea urbe commoraretur, illac transiisse sanctum Paulinum, ut comitante Therasia conjuge Nolam ad Felicis martyris templum se reciperet. Audierat jam sanctus episcopus quanto caducarum rerum contemptu ipse ac Therasia pretium possessionum suarum, quae quidem fuerant amplissimae, in pauperes erogaverant: quam utriusque generositatem contra saecularium hominum oblatrationes, scripta Sabino epistola, ipse defenderat (Epist. 58) . Inde conjectura licet assequi quanta cum 0108B laetitia et voluptate illum exceperit. Certe non repentinam neque nuperam fuisse Ambrosii cum eodem Paulino necessitudinem aperte Paulinus ipse profitetur, loquens in haec verba: Ambrosii semper dilectione ad fidem innutritus sum, et nunc in sacerdotii ordine confoveor. Denique suo me clero vindicare voluit, ut etsi diversis locis degam, ipsius presbyter censear (Paul. in Epist. 4, ad Alyp.) . Neque hoc tantum loco Ambrosii meminit; sed cum alibi, tum ubi magnis illis ac sanctis viris qui sacro cinerum suorum deposito varias provincias illustrarunt, ipsum annumerans, sic de illo canit:

Nec minor occiduis effulsit gratia terris:
Ambrosius Latio, Vincentius exstat Iberis;
Gallia Martinum, Delphinum Aquitania sumpsit.
(S. Paul. Poem. 27, de Nat. S. Fel. 11.) .

0108C 134. Ambrosius Mediolano, ut supra dictum est, ideo secesserat, ne Eugenii scelerati hominis conspectum ferret, et veri admodum nobis simile est clericis suis eum districte prohibuisse, ne se communione ejusdem tyranni contaminarent. Munera enim imperatoris qui se sacrilegio commiscuerat, inquit Paulinus, ab Ecclesia respuebantur, nec orandi illi cum Ecclesia societas tribuebatur (Paul. in Vita Ambr., num. 31) . Arbogastes vero et Flavianus, qui ob concessam suis precibus profani cultus restitutionem hac ignominia Eugenium affici non ignorabant, eo furoris exarsere, ut minarentur egredientes Mediolano, cum victores reversi essent, stabulum se esse facturos in basilica Ecclesiae Mediolanensis, atque clericos sub 0108D armis probaturos (Ibid.) . Hanc autem amentium hominum impietatem haud impunitam illis fuisse subdit Paulinus, et Ambrosius quoque idem testatur (Enarr. in psal. XXXVI, num. 25) , sed nominibus comitis utriusque silentio transmissis.

135. Ubi primum Mediolano excessit Eugenius, ut copias in Theodosium duceret, in eam civitatem circiter kal. Augustas rediit Ambrosius (Epist. 61) , quippe qui non revocaret in dubium quin huic eidem Theodosio justitiae ac pietatis partes defendenti adfuturum esset coeleste praesidium. Et revera magnus ille princeps tam admirabilem retulit victoriam, ut miracula quibus eadem illustrata est, non modo Praesul noster (Enarr. in psal. XXXVI, num. 22) , 0109A verum etiam Augustinus (Lib. V de Civ. Dei, cap. 26) , Orosius (Lib. VII, cap. 35) , Claudianus (Paneg. de III cons. Honor.) , innumerique alii celebrarint.

136. Post magnam illam victoriam, atque tyrannum VIII idus Septembres de medio sublatum, Theodosius per litteras mandavit Ambrosio, ut pro successu tam auspicato publicas gratias Deo redderet. Satisfecit Caesaris imperatis incredibili alacritate sanctus episcopus: idque Theodosio significavit datis litteris, in quibus sic loquitur: Epistolam pietatis tuae altari imposui, ipsam gestavi manu, cum offerrem sacrificium; ut fides tua in mea voce loqueretur, ut apices Augusti sacerdotalis oblationis munere fungerentur (Epist. 61) . Deinde ipsum enixe obtestatur, ut iis qui Eugenianas partes secuti erant, ignosceret; 0109B maxime vero si non alterius criminis admisso tenerentur. Huic epistolae adjecta est secunda (Epist. 62) , et mox tertia: sed illam iniquitas temporum intercepit; haec vero qua venia illis postulatur, qui ad Ecclesiarum asylum confugerant, ad nostram aetatem conservata est. Quin etiam pius Antistes his non contentus, Aquileiam, ut asserit Paulinus (In Vita Ambr., n. 31) , ipsemet adivit imperatorem, a quo quidquid petiit, consecutus est. Hujus principis clementiam in hostes victos certatim laudant Paulinus, Augustinus, Orosius, Claudianus, atque alii: sed adjunctum quoddam memorat Ambrosius, neutiquam indignum quod referatur: Quid quod praeclaram, inquit, adeptus victoriam, tamen quia hostes prostrati sunt, abstinuit a consortio sacramentorum, donec Domini 0109C circa se gratiam filiorum experiretur adventu (De Obitu Theod., n. 34) . Nobis porro non difficulter quis persuaserit eumdem Ambrosium qui Theodosio tam fervens hortator fuerat ad Clementiam, auctorem insuper ob effusum sanguinem ei fuisse ad hanc coelestis sacramenti abstinentiam.

137. Redux Mediolani sanctus episcopus, Enarrationes suas ( Admon. in Enarr. in psal.) in psalmos XXXV, XXXVI, XXXVII, XXXVIII, XXXIX et XL, de suggestu pronuntiavit. In illis enim cum Theodosianae ex Eugenio victoriae fiat mentio, ipsas aut sub finem praesentis anni, aut sub initium subsecuturi habitas esse non ambigimus.

138. (An. 395.) Hoc anno ineunte Ambrosius noster acerbissimo dolore confectus est, cum Theodosius, 0109D quem non modo tanquam Ecclesiae imperiique columen semper aspexerat, sed etiam quem sui amantissimum numquam non senserat, vita decessit. De illius obitu sic Paulinus loquitur: Nec diu, inquit (In Vita Ambr., n. 32) , susceptis filiis in Ecclesia, et traditis Sacerdoti, in hac luce fuit. Ambrosius vero illum principem ad mortem usque amoris in se testimonia exhibuisse aperte significat his paucis verbis: Dilexi virum, inquit, qui me in supremis suis ultimo spiritu requirebat (De Obitu Theod., n. 35) . Obiit autem, ut vulgo volunt, XVIII kalendas Februarias. Elapsis autem ab illa morte diebus quadraginta, Honorius Caesar, qui ex Oriente ad patrem extremo suo morbo laborantem venerat, priusquam ejus corpus 0110A Constantinopolim ad sepulcra decessorum imperatorum transferret, illud funebri pompa in Ecclesia Mediolanensi curavit honorari. Praesens fuit idem ille princeps his caeremoniis (de Obitu Theod., num 3) ; et ipso audiente, cum regium corpus ante altare esset collocatum, nobili simul et christiana oratione Theodosii virtutes laudavit Ambrosius. Quo in epicedio cum victorias ab eo principe salutiferae crucis beneficio partas celebraret, in ejusdem inventionem late digressus est (Ibid., n. 43, et seq.) . Ad postremum vero mentem Honorii moerore non levi propterea dejectam, quod sibi funus patrium Constantinopolim usque prosequi per imperii necessitates minime liceret, solatio demulcere in ipsa peroratione conatus est (Ibid., num. 55 et 56) .

0110B 13. Theodosii mortem apud Paulinum continuo excipit sacrorum lipsanorum Nazarii ac Celsi Martyrum revelatio beato Antistiti divinitus afflata (Paulin. in V. Ambr., num. 32 et seq.) , et eorumdem in basilicam apostolorum ab ipso celebrata translatio. Idem scriptor memorat energumenum ab eodem sancto inter concionandum a daemone liberatum fuisse; et mox subjungit quonam indicio sanctas reliquias pio Praesuli revelatas esse intelligeretur, his verbis loquens: Sed hoc erat signum et relevati martyris, si sanctus Sacerdos ad locum ad quem numquam antea fuerat, oratum isset (Ibid., num. 33) . Sanctorum autem istorum corporum partem non modicam Ambrosium dono misisse ad sanctum Paulinum Nolae tunc presbyterum ex hujus ipsius carmine cognoscimus, 0110C ubi dicitur:

Hic et Nazarius Martyr, quem munere fido
Nobilis Ambrosii substrata mente recepi, etc.
(S. Paul., Poem. 24, de Nat. S. Fel., 9.) Sed et his reliquiis alias quoque Ss. Protasii ac Gervasii additas fuisse idem Paulinus indicat (Epist. 32) , ad Severum scribens, cujus locus consuli potest.

140. Huic etiam tempori, aut saltem non remoto attribui debent sermones ii, quos redactos in libri formam sub titulo libri de Nabuthe Jesraelita hodieque volvere licet ( Admon. in hunc. lib.). Illos sermones dedita opera habendos sibi proposuit, tum ut crudelem divitum sui temporis castigaret avaritiam, tum ut pauperes in tolerandis suis miseriis sublevaret ac solaretur. Quantum inopum afficeretur incommodis 0110D et calamitatibus, abunde ex Paulino (In V. Ambr., num. 40) cognoscitur: neque ullus profecto dubitandi locus est, quin locupletum hominum inhumanitas, quae post decessum Theodosii crevit in immensum, eas querelas ex ipsius ore coegerit erumpere, quas intra pectus jam continere non potis erat.

141. (An. 396.) Hoc anno sub consulatu novorum imperatorum Arcadii atque Honorii exemplum Paulinus narrat (In V. Ambr., num. 34) editum esse, quo Deus ipse manifestavit, quam inviolatum Ecclesiarum asylum esse oporteat. Nam Cresconio quodam a militibus ex Ecclesia per vim erepto, cum injuriam locorum sacrorum prostratus ad altare lugeret Ambrosius, reversos in Circum illos milites leopardi laniaverunt. 0111A Eo ipso loco idem Paulinus (in V Ambr., n. 35) , post amicam illam correptionem, qua Theodulum Mutinensis Ecclesiae postea episcopum proximi lapsus commonefecit sanctus hic noster; subnectit reginae Marcomannorum ad Ambrosium legationem. Illa regina, sicut perhibet citatus auctor, vocabatur Fritigil, quae famam Ambrosii cum audivisset, missis Mediolanum muneribus ad Ecclesiam, per legatos postulavit, ut scriptis ipsius qualiter credere deberet, informaretur. Ad quam ille epistolam fecit praeclaram in modum catechismi (Ibid., num. 37) . Dolemus interiisse hanc epistolam; quippe qua lecta, tanto desiderio videndi Ambrosii Fritigil exarserit, ut eam ob causam et ipsamet venerit Mediolanum: sed cum non nisi post obitum sancti Praesulis illuc pervenisset, 0111B tantum laboris incassum cessit.

142. Limenius Vercellensium episcopus, et successor sancti Eusebii, circiter hoc tempus mortem oppetiit. In sufficiendo illi successore clerus ac populus illius urbis abiere in varias partes atque studia, et diutissime convenire inter se non valuerunt. Ambrosius ubi hoc rescivit, moleste tulit: cumque ad ipsum, utpote Metropolitanum, hujus dissidii correctio pertineret, eidem Ecclesiae amplam juxta ac elegantem scripsit epistolam (Epist. 63) . In ea Vercellenses ad pacem ac mentium unitatem graviter hortatur, tum ad explicandas cas dotes atque virtutes, quae in candidato ejusdem episcopatus debebant inesse, stylum convertens, ita loquitur: Duo pariter, inquit, exigi videntur, monasterii continentia, et disciplina 0111C Ecclesiae (Ibid., num. 66) ; eo quod nempe hoc utrumque institutum a beato Eusebio in illa Ecclesia simul junctum erat. Postremo in Sarmationem et Barbatianum invehitur (Ibid., num. 7) , monachos apostatas, de quibus jam dictum est: qui Vercellas venerant non tantum haeresis disseminandae causa, verum etiam fovendae dissensionis.

143. Quid effecerit illa epistola, compertum non habemus: verum si fides tribuenda sit Actis Gaudentii Novariensis, ipsimet Ambrosio proficiscendum fuit in illam urbem, ut dissidentes animos ad concordiam revocaret.

144. (An. 397.) Hic annus felicem vitae Ambrosianae coronidem imposuit; quandoquidem intra illius cursum sanctus Episcopus tam egregiarum virtutum 0111D quibus in Ecclesia numquam non praeluxerat, totque laborum, periculorumque gravissimorum, quae pro Ecclesia sustinuerat, a Deo, optimo, maximo, uberem mercedem assecutus est. Paulinus qui ultimorum actuum ejusdem sancti spectator fuit, satis singulatim illos recenset. In eisdem vero illud ostensum singulare est, quod Ambrosius cum Paulino ipsi psalmi XLIII enarrationem dictaret, ab eo visus est igneum orbem qui prius Antistitis vertici superpositus apparuerat, sensim intra pectus per os hausisse: quod eum vehementiori divinae charitatis ardere incendio significabat. Et sane in extremo illo vitae spatio eruperunt majora quaedam virtutum ejus testimonia; insignis nimirum modestiae argumentum est, 0112A quod sacris litteris interpretandis imparem se esse profitebatur: nec minus divini zeli indicium, quod contra haereticos et Arianos imprimis ad ultimum spiritum pugnare numquam intermisit: denique in hoc effulsit ipsius charitas in gregem suum, quod praeparando ad ejusdem usum spiritali pabulo immortuus est.

145. Ambrosii vita meditatio mortis continua fuerat, et ipsum ante corporum Gervasii ac Protasii martyrum translationem de tumulo suo jam cogitasse illique locum designavisse (Epist. 22, num. 13) , exploratum est. Atque adeo nullus mirabitur quod suprema instante ipsius hora candide suis ista dixerit: Non ita inter vos vixi, ut pudeat me vivere: nec timeo mori, quia Dominum bonum habemus (Paul. in V. Ambr., num. 45) . Quod quidem dictum magnorum 0112B virorum admirationem semper excitavit, et Augustini prae caeteris; de hoc enim Possidius sic testatus est: Et in his, inquit, noster Augustinus senex elimata ac librata admirabatur et laudabat verba (Poss. in V. August., cap. 27) . Causae autem hujus admirationis apud eumdem Possidium videri possunt. Nec tamen alia quae a Paulino quoque referuntur, de hoc postremo Ambrosii agone, minus admiranda sunt, quae brevitatis ergo praetermittimus. Quare ut veniamus ad beatam mortem sancti Praesulis, in ipso articulo sanctus Honoratus episcopus Vercellensium, Limenii successor, divina voce ter admonitus, divinam eucharistiam ei ministravit: quam simul atque pie suscepit, ipsius anima in coelestem patriam vinculis corporeis libera evolavit.

0112C 146. Prosequitur autem idem Paulinus in eum modum: Inde ad Ecclesiam majorem antelucana hora qua defunctus est, corpus ipsius portatum est: ibique eadem fuit nocte, qua vigilavimus in pascha (Paul. in V. Ambr., num. 48) . Quibus verbis aperte ostenditur illum obitum sub extremam feriae sextae noctem evenisse, ac sanctum corpus toto sabbato et usque ad matutinas horas paschatis mansisse in eadem majore basilica: unde colligitur, cum illo anno memoratum festum in nonas aprilis mensis inciderit, pridie nonas diem obiisse sanctum episcopum, quod martyrologiorum omnium consensu etiam confirmatur.

147. Non ignoramus Ambrosianam mortem nonnisi subsequenti anno in Marcellini chronico renuntiari. 0112D Sed non ita exactum est illud chronicon, ut non multa eidem anno saepe ascribat, quae sunt diversorum: et e contrario multa diversis, quae sunt ejusdem. Qui vero hanc sequuntur chronologiam, cum eumdem obitum in XV kal. Maias referendum cogantur defendere, neque idoneis rationibus ad hoc nitantur; martyrologiorum et Ecclesiarum Mediolanensis atque Romanae magis deferendum auctoritati existimamus.

148. Pretiosum igitur sancti Viri decessum die et anno, quos jam eidem assignavimus, constanter ponimus; et hoc aptissime convenit cum Paulini testimonio, diserte asserentis, beatum Antistitem Theodosio fere triennium superstitem fuisse (Paul. in Vita 0113A Ambr., num. 32) , id est, non totum triennium. Si enim anno tantum 398, XV kal. Maias, vita functus est, ultra dictum spatium Theodosio supervixisse dicendus erit; cum idem imperator, ut ostendimus, mense januario anni 395 abierit ad plures. Accedit eo concilium Carthaginense hoc ipso anno mense Septembri habitum (Conc. Carth. an. 397) , a quo successor Ambrosii Simplicianus, quasi ejus throno jam impositus, per epistolam consultus fuit; qui enim putant Simplicianum tamquam virum in argumento quod agebatur, pereruditum, vivente Ambrosio, consultum esse, nec satis honorifice de Ambrosio illi sentiunt, et disciplinam eorum temporum sibi esse probant minus cognitam.

149. Hic omittemus illa miracula, quae sancti obitum 0113B consecuta sunt; quippe quae legere liceat apud Paulinum (In Vita Ambr., num. 48 et seq.) . 0114A Tametsi autem praecipue nobis consilium fuerit Ambrosii commentationum ordinem ac seriem breviter contexere, ut inde lectores ad earum studium adjuvarentur; ita tamen ipsius scriptis facta quoque ac virtutes ejusdem connexae sunt, ut illa junctim ubique proponere necessum habuerimus. Passim namque tibi occurrunt aut celsitudo illa animi terroribus ac periculis pro Christi et Ecclesiae causa cedere nescii, aut rursus modestia hominis nihil sibi usquam attribuentis: modo indefessa pascendi gregis sollicitudo, modo vigiles contra dolos haereticorum excubiae ac labores: alibi summa benignitas erga pauperes atque captivos, ubique demum adversus Deum resque divinas singularis plane pietas; quas quidem virtutes christianis omnibus, maxime vero 0114B sacerdotibus imitationi esse convenit, et nos optamus.

 

 

0113B