Epistola Dedicatoria.

0009A Illustrissimo Ecclesiae principi D. D. Francisco de Harlay, archiepiscopo Parisiensi regiorum ordinum commendatori, duci ac Pari Franciae, Sorbonae et Navarrae provisori, etc.

Perfectis quam potuimus accuratissime, quae in adornanda hac operum Ambrosianorum editione exspectare visus es, illustrissime Ecclesiae Princeps', ea res ad supremum aecus sola restabat, ut frontem operis splendore clarissimi alicujus nominis illustraremus, qui totum opus luce sua perfunderet, adscisceremusque patronum qui pro sua humanitate vellet, pro sua auctoritate posset vim et impetum obtrectactorum amoliri. Tu nobis illico occurrebas in quo quae vel ad securitatem vel ornamentum valere possunt, miro fulgore universa emicant; et quo nemo alter aut gloria clarior, aut auctoritate 0009B gravior, aut quae imprimis allexit, humanitate facilior inveniretur.

Neque enim, quod proclive factu fuerat, Harleae hic familiae dignitas ex ultima antiquitate repetenda, maximis Europae principibus jam olim licet affinitate et consanguinitate conjunctae, summorumque virorum semper feracis, quorum in praecipuis Ecclesiae et Reipublicae muneribus virtus mirabiliter enituit: tu enim omnium ornamenta in te complexus et praecipuum familiae tuae decus, aliis potius splendorem tuum affundis, quam aliunde dignitatis quidquam amplitudinisque in te refundatur.

Apertus hic ingens immensusque campus ad excurrendum in laudes ingenii excelsi, subtilis, acris; acuti ad excogitandum, maturi ad judicandum, ad explicandum 0009C facilis, ad memoriam firmi atque diuturni, eo tibi concessi divinitus, ut par ad maxima quaeque fores, quibus a propitio Gallis Numine destinabaris. Commoda nihilominus occasio praeclarae tuae eruditionis et doctrinae praedicandae, cui nihil in historia incompertum, in dogmatibus arduum, in juribus anceps ambiguumve, obscurum nihil in factis, quamque nihil aut effugiat aut fallat.

At certe rerum a te gestarum, praesul illustrissime, celebratissima fama longe splendidius emicat. Vidit olim te tua tum Rothomagus jam inde a primis annis, quibus fauste fortunateque sacram praesulis et primatis iniisti dignitatem patruo tuo viro et pietate et doctrina, et pastorali labore immortalitatem memoriae promerito successor datus, in tuis publicis concionibus privatisque 0009D collocutionibus, quam prompta et extemporali tam felici eloquentia, sanctissima quaeque infundentem auditoribus, reconditissima eruentem, obscurissima illustrantem, intricatissima non minus erudite quam dilucide reserantem. Audiverunt et te tui Parisii; audiverunt advenae frequentissimi illuc confluentes; audivimus et nos obstupuimusque vehementer, cum in doctissimis 0010A quae publice tuis in aedibus habebantur disceptationibus de moribus, de fide, de disciplina, tantum exhiberes prudentiae in declinandis duobus scopulis, ad quos fere caeteri omnes alliduntur, intensiore scilicet severitate, vel remissiore indulgentia, rerumque pondus et dicendi vim sic eloquentiae lepore temperares; ut pronis auribus excepta veritas omnium sibi conciliaret assensum, et nulli quantumvis contumaci aut liceret, aut liberet refragari.

His gloriae tuae fontibus novus et ille largior clariorque lucis rivus accedit, quod in augustissimis cleri Gallicani concessibus, cum tu infulatorum patrum, aliorumque ex toto imperio selectorum comitiis ex omnium voto de more praesideres, Ecclesiae et religioni tanto studio consuluisti; agenda tam sapienti arte digessisti, 0010B ut nullus non intelligat, nusquam feliciori consensu imperium cum sacerdotio, sacerdotium cum imperio conspirasse, quam te sacerdotii praeside; Ludovico Magno moderatore imperii: nempe magnus Harlaeus cleri praeses regum maximo debebatur; magno Harlaeo cleri praesidi, absit verbo invidia, Ludovicus; ambo communi sacerdotii et imperii cum felicitati tum gloriae.

Haec ut peculiaria et rara ad laudem sunt, ita summa; neque enim ad laudem commendationemque Nominis accidere ulli quidquam gloriosius potest, quam si Ludovico regi post memoriam hominum sapientissimo probetur. Porro sibi probatum, et quidem abunde quo potuit luculentiori clariorive testimonio palam facere Ludovicus ipse largus fons luminis sol, quam cum ad primariae Galliarum urbis sedem e metropolitana Neustriae 0010C translatum voluit; ad arctiorem sacratioris consistorii societatem assumpsit; ad frequentissimam comitatus et colloquii arcani consuetudinem advocavit? Quibus in omnibus non tam praemia meritorum quam merita ipsa miramur.

Illa sunt, illustrissime Ecclesiae princeps, propter quae nostro huic licet non tenui, tamen ex conditione nostra subobscuro labori te tutorem imo patrem, lumen et columen advocamus; confisi magnum, si favens susceperis, illius pretium, magnamque existimationem apud omnes fore, qui comprobatione tua, tuique nominis inscriptione quadam velut face praevia illustrati, infinitos propemodum Ambrosii locos pristinae suae integritati restitutos et reparatos gratulabuntur.

Nec certe timendum nobis, dubitandumve fuit ne non 0010D satis humaniter a te maximo praesule occupatissimoque exciperemur: occupato, scimus, tibi occurrunt omnes, at nullus impedito, qui ad multo plura plenissime sufficias: aperit alioquin tuas fores et ad palatii tui limina invitat inimitabilis affabilitatis gratia et comitas, qua cujuslibet ordinis, et conditionis homines sic excipis, ut nemo a te dimissus umquam fuerit, nisi quadam jucunditate 0011A atque solatio perfusus, et vel humillimae sortis hominibus audacem accedendi et obtinendi fiduciam inspires. Tua est illa singularis aut dos aut virtus, aut dotum virtutumque non tam una, quam longe suavissimum omnium condimentum, quae te non prius oculis exhibeat, quam animis praepotenti quadam virtute reddat imperantem: illa est quae nos securos esse jubet, efficitque ut quod operi nostro decus et patrocinium volumus, id a te exspectemus, quod ut tam certo tamque confidenter sperare, et nostro quasi jure reposcere audeamus, praeter humanissimum illum animum tuum, faciunt insuper et summa auctoris dignitas, et eximia excellentis hujusce operis auctoritas, et mira quaedam opportunitas temporis.

Ambrosius est quem tibi redivivum sistimus, archipraesul 0011B maxime, quod si nondum ea cura, iis excultum vigiliis, ea tota forma totaque majestate spectabilem qua semetipse olim exhibuit Valentinianis, Gratianis, Theodosiis Augustis; Ambrosius tamen est integritati et nitori pristinis, quo valuimus studio restitutus. Quas porro aedes archiepiscopum ecclesiasticae disciplinae tenacissimum adire prius oportebat, quam archiepiscopales? Quem ante omnes convenire congruebat doctorem Ecclesiae celeberrimum, nisi meritissimum sapientissimae Sorbonae, eruditissimaeque Navarrae provisorem, et ipsum doctorem eximium in Ecclesia Dei? Quem denique lubentius alloquio suo dignaretur orator vere ἀμβρόσιος, quam te cujus ex ore docentis exundat ambrosia?

At vero quam a te gratiam reportaturos nos illo sic 0011C praeeunte non speremus, observantissimos praesertim tui, qui ipsi vidimus, cum difficultas annonae, hyemisque inclementia ex aequo saevirent, pauperrimos quosque in archiepiscopales aedes turmatim irruentes, sola miseria duce, per quam amanter exceptos, per quam humaniter refectos, minus tamen donis ipsis tuis, quam ea quae tibi propria est donandi ac demerendi ratione recreatos? Vel eo solo nostrum, crede nobis, ad te Ambrosium allexisses, qui cum ipse pater pauperum studiosissimus, sacra etiam vasa frangere et conflare, ut eorum inopiae difficillimo tempore succurreret, minime dubitarit: non amare singulariter non potest, quem viderit regia hac charitatis via suis inhaerentem vestigiis, sua exempla renovantem.

Et istud ad te festinantibus opportunissimum, antistes 0011D illustrissime, quod ipsa Ambrosianorum operum ratio cito jam ultroque currentes exstimulet: divina nimirum doctrina quae, ut digni tanto magistro Augustini utamur verbis, de tam sancto oraculo, pectore illius emanavit. Qua quidem ut nullum ad curanda corruptae Ethices vulnera remedium praesentius, sic nullum ad propellendum haereseos et schismatis venenum, efficacius; nullum quo promptius certiusque curentur, coeant et consolidentur redeuntium ad sanam fidem vulnera et cicatrices; nullum quo plenius et perfectius adusque intimos pietatis Christianae sensus Catholici cum antiqui tum Neophyti convalescant.

Summae tuae sapientiae consultissimique zeli fuit quod e manibus haereticorum arma, id est, perniciosissimos 0012A omnes quibus sibi ipsis necem inferebant, libros auferendos prudentissime providisti. Nec fuit tibi satis ipso cum Ambrosio dixisse: Legimus ne legantur; illisque venenata pocula, amoena quadam suavitatis specie et quasi mellis stillicidio hominibus aegrotis, suumque morbum adamantibus blandientia eripuisse: nisi insuper iisdem amica manu porrigeres divinos, aliosque pios libros, quibus possent tamquam ex alveo quodam saluberrimo plenissimam haurire sanitatem. Ecce igitur votis tuis Ambrosius adjutor et fautor accurrit, sine quo invalida fere quaelibet debilisque medicina. Ecce illimem et limpidissimum aquae vivae fontem, qui de salutari monte Christo profluens exsilit in vitam aeternum, ut laetificet civitatem Dei: et epotus sanet omne genus languentium 0012B et aegrotorum: fontem ex cujus vena ut haurire possent sapientissimi potentissimique Persarum, de remotissimis Orientis finibus sitibundi olim accurrerunt; quique vel paucis guttulis perfectam fidei sanitatem regi, reginae, gentique Marcomannorum instillavit. Ecce denique strenuissimum, invictumque adversus Religionis et Ecclesiae hostes sacri verbi ducem, assuetum victoriis, qui instructissimam panopliam offert, in qua ille quem toti Galliae collegisti et formasti operariorum evangelicorum exercitus cuilibet et singulis inveniat habeatque aeternae salutis galeam, fidei scutum inexpugnabile, ancipitem divini Verbi gladium, et

Quidquid habent telorum armamentaria coeli.

Sed quorsum ista de evangelico etiamnum ad bellum 0012C apparatu? Potitur jam Ecclesia belli successu: pacem ac tranquillitatem nobis reduxit ejusmodi victoria, quae ut tota victis ad utilitatem, sic tibi ex multo maxima parte ad gloriam cessit. Plurimum tamen contulisse caeteros Ecclesiae proceres, et pro sua quemque pietate ac vigilantia strenue gnaviterque laborasse fatendum est: sed quis te inter illos primas egisse vel invidus neget, quem non ignoret illis omnibus pro tua omnium Ecclesiarum amica sollicitudine idoneos operi tanto viros tua informatos doctrina, tuis studiis et laboribus excultos amantissime subministrasse, quod nemo alius; quem sciat propensissimam alioquin Christianissimi Regis ad opitulandum subditorum saluti voluntatem, mirum sane quo ardore, qua pietate magis ac magis accendisse, quod vix alter; quem demum consideret indefesso 0012D labore, omnique arte magistra, tam felici exitu manum pio operi frequentissimam admovere, ut bene multos diebus singulis ad ejurandos errores admittas, nec non inaudita facilitate, atque affectu totum te devoveas effundasque convertendis, excipiendis, instituendis, adjuvandis?

Haec dum dicimus, absit ut immensae regis religiosissimi gloriae quidquam velimus esse detractum. Totum illius est quod Ecclesia nostra vicit. At reges imperando, principes Ecclesiae persuadendo cum vincant, nihil est quod Regis gloriae detractum quidquam aut imminutum ad tuam commendandam, censeat aliquis aut doleat; cum utraque sit in suo quaeque genere summa. Quod Caesaris, Caesari; tibi modo, illustrissime Ecclesiae 0013A princeps, quod tuum est in tanto hoc opere tota Gallia gratulatur; quamquam et in ipsa Caesaris parte, tibi qui dux et par Franciae es, quod sub rege optimo Maximo administris fidissimis potest, censemus esse quoque gratulandum. Probe scit imperator omnium longe perspicacissimus, ut illud beatissimum in principatu, facere quod libuerit; ita istud miserrimum esse, nolle sibi suggeri quod debuerit: qua aequissima modestissimaque sua mente secretioribus suis consiliis liis dignissimos quosque accenset, in quos proinde nonnulla regiae gloriae portio consilii nomine merito derivetur. Inde fit ut qui profligatum haereseos monstrum regibus ipsis paulo ante non mediocrite formidandum stupent, miranturque in tanto regno, tam brevi intervallo temporis, feliciter et sine ulla caede penitus exstinctum; te in partem tantae 0013B laudis evocent, non ut divinum modo, sed ut regium etiam administrum, quem norunt initi tam ingentis et supra fidem posterorum ardui propositi, consiliarium et auctorem fuisse a rege praecipuum.

Commode opportuneque festis eam ob rem omnium vocibus, et congeminatis plausibus publicis Ambrosius advenit Chori nostri dux; cujus ore et laetius et dignius accinatur: Factus est unus populus, ex haereticis . . . . repleta est Ecclesia; et non sine maxima voluptate hoc subjungatur: Sedata tempestas est, concordia 0014A navigat, fides spirat, certatim nautae repetunt fidei quos reliquere portus, et dulcia patriis oscula littoribus figunt, liberatos se periculis, absolutos erroribus gratulantes: quique tibi totique clero Gallicano suppeditet et suggerat istas ad Ludovicum Magnum voces, antiquae adversus haeresim disciplinae testes et novi interpretes gaudii. Reddidisti mihi quietem Ecclesiae, perfidorum ora, atque utinam corda, clausisti: et hoc non minore fidei quam potestatis auctoritate.

Felices nos fortunatosque, illustrissime Ecclesiae princeps, si non secus atque operibus suis Ambrosius in musaeo tuo locum obtinuit, ita quem nobis ipsorum emendatoribus in animo tuo concessisti, diutissime conservet in dies magis intimum et auctiorem: felices, si 0014B nostris votis et precibus annuens praesul sanctissimus Religioni, Ecclesiae, Galliae, nobis et omnibus te diutissime salvum et incolumem a Deo comprecetur atque impetret; felices denique, si qui nostrae erga te observantiae testis est veracissimus Ecclesiae doctor, a te etiam Obses suscipiatur et fidejussor devinctissimae voluntatis qua sumus

Celsitudini tuae Addictissimi et obsequentissimi Monachi Benedictini Congregationis S. Mauri.