Praefatio.

0013C Cum nova cura nec minimo labore purgatas Ambrosii commentationes exhibemus, nihil necesse nobis fuerit catholici lectoris animum, ut ei nostram hanc editionem commendemus, affectatis Auctoris operumve ipsius laudibus pellicere. Quis enim eorum, qui vel primoribus labris ecclesiasticam delibaverint historiam, inficiaturus est omnia in Ambrosio maxima exstitisse ac plane singularia? Sane quidem in confesso est illius ad episcopatum vocationem, in episcopatu sollicitudinem atque constantiam, in omni vita integritatem, humanitatem, religionem, aliasque virtutes splendore fulsisse non usitato; solaque illius magnanimitate adeo perculsum fuisse Theodosium Magnum, ut eruperit in haec verba: Episcopum vidi neminem praeter Ambrosium. (Theod. Hist. lib. V, 0013D c. 17.) Quod vero ad doctrinam ejus, illam non modo sancti Patres, summi Pontifices, oecumenica Concilia certatim exquisitis elogiis praedicarunt, verum etiam ipsimet haeretici. Sed nec aliud quidquam magis declarat, quanta doctrinae ac eloquentiae vis fuerit in Ambrosio, quam Augustinus ab errore ad veram fidem Doctoris nostri opera et concionibus revocatus. Hac quippe una victoria sibi trophaeum ac monumentum aere perennius erexit sanctus hic Praesul. Utinam vero neotericis etiam heterodoxis magni Augustini exemplum imitari libeat! Illud profecto jure affirmare possumus, de Christi praesentia 0014C in Sacramento, de potestate atque clavibus Ecclesiae, de necessitate bonorum operum, veneratione reliquiarum, beatorum coelitum invocatione, tam disertis verbis locutum esse Ambrosium, ut nihil apertius aequo prudentique lectori expetendum sit. Caeterum cum inter alia isti refractarii codicum editorum depravationem criminentur quam invidiosissime, editionem nostram hoc tempore quo regis pietas omnem suam auctoritatem ad haereticorum conversionem confert, speramus non sine fructu exituram. In qua exornanda quid a nobis praestitum fuerit, explicabitur, postquam nonnulla de veteribus editionibus quae in variis Europae locis emissae sunt, praemiserimus.

Nullam porro videre nobis contigit antiquiorem ea 0014D quam Maffellus Venia monachus Augustinianus Ambrosio Corano ejusdem ordinis generali dedicavit. In illa quidem neque loci, neque temporis certam aliquam notam deprehendas: sed inde forsan conjicere liceat eamdem et in Italia, et ante annum 1485 vulgatam esse; tum quod forma codicis et characterum cum alia, de qua jam dicemus, plane convenit, tum quod Coranus ille seu Coriolanus memorato anno diem suum Romae obiit. Altera illa editio, curante Cribellio presbytero, Mediolani anno 1490 prodiit apud magistrum Leonardum Pachel: quae simul cum superiore servatur apud Rr. Pp. canonicos regulares 0015A sanctae Genovefae Parisiensis. Utraque autem valde imperfecta est, ac paucos admodum tractatus comprehendit.

Post duos annos non mediocrem laudem retulit Joannes Amerbachius, civis Basileensis, quod conquisitis congregatisque undecumque plurimorum ac praecipuorum Ambrosii operum exemplaribus, eadem opera in tres partes distributa totidem voluminibus complexus est. Atque etiam quo editionem suam utiliorem efficeret, rogavit Joannem de Lapide Carthusianum Parisiensem, ut singulis libris in certum capitum numerum divisis, suum cuique capiti aptaret argumentum: quod et factum est. Optandum vero illud fuerat, ut quemadmodum plures tractatus nobis edidit, ita etiam illos edidisset emendatiores. 0015B Sed in hoc industriam diligentissimi bibliopolae agnoscimus, quod tam multos reperit: quod tam depravatos, injuriae temporum tribuimus. Hanc autem editionem anno 1506 iterum praelo subjecit Joannes Petri de Langendorf, typographus quoque Basileensis: a quo nihil aliud priori illi adjectum fuit praeter indicem admodum copiosum, quod Registrum florigerum inscripsit. Cujus quidem registri utilitas Conrado Leontorio ex ordine Cisterciensi tanta visa est, ut illud versu et prosa celebrare non sit gravatus.

Novam adorsus editionem Erasmus unum aut alterum tractatum iis qui jam publicae luci dati fuerant, adjecit: ad bina volumina totum Ambrosianorum operum corpus redegit, illudque partitus est in quatuor 0015C tomos; ita ut primus Ethica; secundus Polemica; Orationes, Epistolas, et Conciones tertius; quartus denique Novi ac Veteris Testamenti Explanationes contineret. Ad haec praemisit singulis tomis ac libris nonnullis quasdam censuras, sed quae non satis existimationi illius responderunt, nec doctorum exspectationi. Porro tametsi multum sudoris exhaustum praedicet in hoc opere (Epist. edit. suae praefixa) Dum collatione veterum codicum, inquit, emendantur depravata, restituuntur amputata, resecantur assuta, reponuntur graeca, quae vel aberant prorsus, vel figuris nihil significantibus fuerant addita; non tamen tantum fidei habitum est ipsius verbis, ut eum magis auctoritati manuscriptorum, quam proprio judicio deferre quisquam crederet. Hoc certe superioris saeculi 0015D constat fuisse ingenium, ut eruditi omnes conjecturis plurimum tribuerent, sed Erasmum imprimis famae suae atque doctrinae fiducia paulo audaciorem exstitisse nullus ambigat. Quapropter adeo non visa est legitimam attigisse perfectionem ejus editio, ut duobus post annis, nimirum anno 1529, cum typis Chevallonii Parisiis exprimeretur, multa commutata fuerint in textu, et ad marginem annotata nonnulla, quemadmodum ex collatione aliquot opellarum deprehendimus. At non Lutetiae solum, sed et Basileae ubi prima ejusdem Erasmi editio ex Frobenii officina prodierat, hoc ipsum in secutis editionibus factum reperitur: in quibus etiam tractatus aliquot qui in superioribus desiderabantur, subinde adjecti sunt.

0016A Nihilominus tamen editionis tam saepe ac tot diversis locis recusae, nec non Gelenii aliorumque doctorum hominum diligentia recognitae auctoritas Joannem Costerium regularem canonicum e monasterio sancti Martini Lovaniensis non deterruit, quin ad aliam concinnandam exornandamque animum appelleret. Qua vero occasione inductus hoc laboris sibi proposuerit ita explicat (Epist. in limine edit. suae posita:) Cum ego igitur, ait, ante biennium D. Ambrosii epistolas antiquis et elegantioribus characteribus conscriptas, ex bibliotheca coenobii D. Laurentii quod Leodiensis oppidi muris adhaeret nactus essem, coepissemque meo more cum excusis libris eas conferre, mirum dictu quantum hic erat dissidii, quantum varietatis; ut statim non potuerim non destomachari in eos, 0016B qui editis libris, speciosis quidem sed inanibus ac mendacibus titulis, omnia castigatissima et tanquam feliciore παλιγγενεσίᾳ renata pollicentur: cum nihil plerumque sit depravatius, et antiquis sordibus omnia sint convoluta. His itaque permotus, quod in epistolis Ambrosianis coeperat, statuit in reliquis ejusdem Doctoris operibus efficere; cumque mutuatus esset e tribus aut quatuor viciniorum monasteriorum bibliothecis aliquot exemplaria, hoc subsidio fretus atque in primis uno codice pereleganti, qui in Belgium allatus fuerat e Magna Britannia, castigationem suam absolvit. Edita fuit illa Basileae anno 1555 typis atque impensis Episcopii. Egregiam sane operam in hac sua editione praestitit Costerius, neque ipsum lectoribus imposuisse arbitramur, cum affirmavit 0016C a se plusquam duo millia errorum ex Ambrosio sublata esse, praeter viginti aut plures versus quos cum deessent in prioribus editionibus, ipse primus suis quemque locis restituit. Verumtamen non sibi satis auxilii fuisse in memoratis exemplaribus idem non obscure indicat, ubi fatetur se quandoque in eas incidisse difficultates, quibus ad judicium doctorum hominum confugere coactus fuerit, hoc est, ut simplicius loquamur, ad conjecturas.

Quam ob rem cum Joannes Gillotius animadvertisset Costerium ob mss. codicum paucitatem editionem suam omni ex parte perfectam reddere nequaquam potuisse, laudavit quidem ejus laborem atque industriam, sed tamen Ambrosianis operibus aliquid perfectionis accessurum putavit, si ea denuo 0016D aliis adhibitis exemplaribus recognosceret. Congregavit igitur non exiguam manuscriptorum multitudinem e praecipuis hujusce urbis bibliothecis, ut puta e Regia, Sorbonica, Germanensi, Victorina, quibus annumeremus licet Dionysianam, sive abbatiae sancti Dionysii in Francia, in qua sola viginti et amplius codices Ambrosianorum operum manu exaratos exstitisse idem auctor est. Verum cum tot codicibus inter se conferendis componendisque vix plures homines, nedum unum aliquem, sufficere animadverteret, ex eo tanto numero, ut ipse in praefatione sua non dissimulat, paucos quibus excutiendis par esset, deligere ac retinere necessum habuit. Ejus editio Parisiis apud Guillelmum Merlinum ejusque socios in 0017A lucem prodiit anno 1568. Quamvis autem omnium quae prius publici juris factae fuerant, merito praedicari possit absolutissima; nihilominus tamen, quae rerum humanarum saepe conditio est, remansit omnium propemodum maxime ignota: eam videlicet oppressit Romanae, quae proxime illam secuta est, editionis fama.

Ad hanc suscipiendam Felix cardinalis de Monte-Alto, et postea sub nomine Xysti V pontifex maximus decessorum suorum Pii IV ac Pii V auctoritate atque mandatis se, dum Romae in Minorum conventu generalem ordinis sui ageret, inductum esse profitetur. Quocirca ut mandatam provinciam obiret, coepit rimari celebriores bibliothecas, manuscriptos veteres conferre editionibus emendatioribus, et sicubi tractatus aliquis nondum editus deliteret, investigare: 0017B insuperque sedulo praeparare alia omnia, quae ad operis perfectionem conducibilia existimabat. At vero diversis itinerum aliarumque curarum distractionibus praepeditus id imperfectum, uti fatetur, deserere coactus fuit. Factus postea cardinalis intermissum laborem repetiit, sed jam non solus; sic enim Gregorium XIII, cui editionem suam dicatam voluit, alloquitur (Epistola nuncupatoria) : Qualemcumque postea nactus quietem, hortatu jussuque S. V. inchoatum opus repetens, praeclaros doctores, viros doctrina et pietate graves, ac linguarum intelligentia, et historiarum cognitione insignes, praeterea in scholastica theologia et Patrum lectione admodum versatos delegi, mihique laboris socios adscivi. Itaque onus alacriter subeuntes, munerique plures annos strenue una 0017C incumbentes, tandem multis vigiliis, plurimoque impendio, Deo bonorum omnium largitore nobis propitio, absolvimus, etc. Deinde explicato quemadmodum ad perfectam Ambrosianorum operum emendationem non solum codices scriptos cum editis contulissent, sed et veteres illos auctores a quibus aliquid mutuatus esset Ambrosius, consuluissent: nec non etiam posteriores, apud quos ex ejusdem Patris lucubrationibus citatum aliquid inveniatur, examinassent; tanti laboris ac diligentiae fructus recenset in haec verba: Quorum ope, atque adminiculo, inquit (Ibidem) , obscura explicuimus, manca supplevimus, adjecta rejecimus, transposita reposuimus, depravata emendavimus, omnia demum ut germanam Ambrosii phrasim redolerent, ejusque dignitati atque gravitati 0017D responderent, sedulo curavimus: et ut ipsemet Auctor loqui videretur, supposititiis quibuscumque abscissis, pro viribus studuimus. Ad postremum, ut clarius suam in hac ornanda editione diligentiam patefaciat, narrat tractatus aliquot quibus aliae carerent editiones a se additos, institutam novam commodioremque universi operis partitionem, ac denique contextum Scripturae in tribus prioribus tomis ad lectorum utilitatem appositum.

Quatuor ex ejus tomis Romae apud Dominicum Basam vulgati sunt annis 1580, 1581 et 1582, quintus autem anno 1585, cum jam sederet in B. Petri cathedra Xystus V, cui eumdem tomum Johan. Bapt. Bandinius nuncupavit. Postquam vero semel haec eadem 0018A editio publici juris facta est, illico neglectis caeteris, omnis ad eam transiit auctoritas; ita ut ubique locorum, saltem in quibus viget catholicae religionis professio, typis sola recuderetur. Certe ab anno 1586, quo primum ea Lutetiae prodiit, singulis fere decenniis ibidem praelo subjecta est, nulla, quae momenti alicujus esse videretur, inducta mutatione.

Dolendum tamen est in eadem hac editione reperiri non pauca, quae non ab haereticis modo, verum etiam ab orthodoxis haud sine causa minus probentur. Nam primum omnium longi illi Scripturae textus qui non solum initio certorum tractatuum praefiguntur, sed etiam mediis inseruntur capitibus, nimium auctoris orationem intersecant atque seriem, voluminis molem ac pondus gravant, nec ab ullo fere 0018B umquam leguntur. Deinde quinque partita illa divisio non satis concinna est; ut enim praetermittamus multo plus affinitatis duobus primis tractatibus secundi tomi cum ultimis primi intercedere, quam cum sequentibus ejusdem secundi tomi explanationibus, non conveniebat epistolas atque conciones aliquot ex ordine proprio exemptas a tomo quinto in primum sub annotationum nomine revocare, multo etiam minus avulsas nonnullorum librorum partes alio relegare. Hoc praeterea ibidem reprehenditur, quod tractatus quosdam valde dubios, receptis ac legitimis quasi indubitatos inseruerint; cum e contrario in iis etiam commentationibus quas editionum superiorum consensus admiserat, ad secernendas veras a falsis, certas ab ambiguis, delectu et censura 0018C opus fuisset. Sed nihil in his omnibus magis offendit, quam quod multa in ipso textu sibi permiserunt ii, quos eidem corrigendo adhibuit eminentissimus cardinalis; neque enim istic aliter ab ipso peccatum esse existimamus, nisi quia forte plus aequo eorum diligentiae ac prudentiae credidit. Immo vero neque horum damnandum tanta cum severitate consilium, quippe qui nihil aliud sibi proposuerint, nisi voces quasdam quae paulo duriores ipsis videbantur emollire, vel quae obscuriores, mutare clarioribus, vel denique ad Scripturae seriem auctoris expositiones revocare.

Interim heterodoxi, qui omnem lapidem movent, quo Patrum auctoritatem valeant declinare, magno strepitu ac tumultu nobis, ut diximus, corruptionem Ambrosianarum editionum oggerunt. Neque tamen 0018D recens est ista importunorum hominum criminatio; etenim saeculo superiori Franciscus Junius, ut persuaderet non esse catholicis typographis liberum in excudendis Patrum operibus bona fide versari, sed eos vexari a nescio quibus exploratoribus quos inquisitores occulti summitterent, talem orsus aut commentus est narrationem (Praefat. in Ind. expurgat.) Refert itaque cum Lugduni anno 1555 Ludovicum Saurium inviseret, operarum in officina Fresloniana correctorem, ab eo sibi commonstrata esse aliquot folia scriptorum divi Ambrosii, elegantia quidem illa, quod ad chartae nitorem, concinnitatem characterum, nec non orthographiae accurationem pertinet: at in ipso sensu atque contextu foede a 0019A Franciscanis duobus interpolata et cancellata. Hanc porro accusationem cum videremus non solum a Riveto (Crit. sacr. lib. III, c. 6) et similibus ejusdem aut supparis aevi scriptoribus cupidissime ad conflandum Ecclesiae odium arreptam atque contortam; verum etiam nuperrime a ministro quodam summa cum stomachatione repetitam, hoc nobis cupiditatem injecit de illa editione certius aliquid cognoscendi. Quo circa celebriores hujusce urbis bibliothecas perlustravimus, editos aliquot exterarum catalogos consuluimus, denique ut Lugduni si quod illius exemplar ibidem superesset, exploraretur, operam dedimus; neque tamen ullum ejusdem vestigium licuit uspiam deprehendere. Unde colligas ipsam vel statim suppressam fuisse, vel forte omnino suppositam.

0019B Si vero de re tam parum certa tantas illi excitant tragoedias, quis credat eosdem naevis ac vitiis parcituros earum editionum, quae nunc publice prostant et cunctorum catholicorum atque acatholicorum manibus teruntur? Non pepercit profecto memoratus Rivetus, cum memoratam de Lugdunensi editione narrationem ita concludit: Quid in similibus Romae actum sit, aut quotidie agatur, divinare promptum est. (Lib. et cap. cit.) Non pepercit Dallaeus Charentonianus olim minister; hic enim in eo libro quem de Usu Patrum gallice scripsit, capitis 4 paginam 93 integram consumit in eadem Romana editione traducenda. Sed in hoc ejus aliorumque similium injustitia manifesta est, quod Erasmi, Gelenii ac caeterorum qui Basileensi editioni ante Costerium manum 0019C admoverunt, peccata et summam in sequendis conjecturis licentiam caute dissimulant.

Caeterum illud nos confidimus hac nostra editione assecutos, ut ea tela quae perpetuo contra Ambrosii auctoritatem torquebant catholicae Ecclesiae adversarii, jam in posterum ex eorum manibus eripiantur. Primum enim hanc legem nobis inviolabilem esse voluimus, nullam in textum conjecturam umquam admittere. Nam quemadmodum a Costerio videmus prudentissime observatum (Epist. jam laudata) : Qui ingenio dumtaxat suo judicioque plusquam debeant, fidunt, neque praesidium omne in antiquorum exemplarium collatione constituunt, fieri quidem potest, ut quandoque nonnulla quae contra grammaticorum canones depugnent, restituant: at voces male commutatas, 0019D sententias aut omnino omissas, aut in alienum locum rejectas eo modo persanare neutiquam possunt. Ne quis vero nos putet promissis illis fucum facere, non solum manuscriptorum quibus ad singulos tractatus recognoscendos usi sumus, catalogum ad calcem voluminis exhibuimus, verum etiam singulis paginis in inferiori margine quid et qua auctoritate commutatum fuerit, submonuimus. Ubi etiam cujusque codicis tum scripti tum editi varias curavimus adjici lectiones; eo tamen delectu, ut quas levioris duceremus momenti, rejicerentur in finem voluminis, quas 0020A vero nullius, omitterentur. Hac videlicet ratione providimus, ut et lectori quam potissimum lectionem amplectatur, eligere liberum sit: nec tamen paginae levibus inutilibusve notis oppleantur. At in Scripturae locis qui passim citantur ab Ambrosio, diligentiam ac religionem adhuc majorem adhibuimus; eorumdem enim locorum varietates interdum etiam haud ita graves non solum ex Ambrosii codicibus, sed e diversis quoque bibliorum idiomatis placuit annotare.

Submovimus autem longiores illos contextus, quibus, ut dictum est, in editione Romana cum libri ab invicem, tum etiam non raro media ipsa capita dividebantur; eo quod illa divisio operum Ambrosianorum corpus, quod unum esse, quoad ejus fieri potest, 0020B debet, quasi membratim distrahat et discerpat. De librorum vero sectione in capita, nec non eorum argumentis, sive summariis, ut vocant, sententiis tantisper certatum est; cum non deessent qui ea omnia quae non haberentur in manuscriptis, ex editionibus tollenda esse contenderent: alii contra retinenda quidem existimarent, sed quia vetera illa argumenta Auctoris sensum atque consilium, vel minus perspicue, vel minus latine repraesentarent, corrigenda. Potior horum visa est opinio; constat siquidem animum lectoris defatigari, nisi subinde quasi variis stationibus requiescat. Sed in hoc maxima illius instituti videtur utilitas; quod eumdem lectorem antequam ad novam transeat materiam, praeparet, quo facilius legenda intelligat. Et hoc sane 0020C nullus negabit magis necessarium esse in eo scriptore, ad cujus lectionem atque intelligentiam, quemadmodum animadvertit (Hist. Eccl. an. 397) Antonius Godellus, magnum Ecclesiae Gallicanae decus et ornamentum, opus est eruditione plusquam mediocri.

Ut igitur hac in re potissimum junioribus theologis pro modulo nostro consuleremus, receptam jam olim tractatuum in capita divisionem retinuimus, ipsa capita in numeros seu sectiones distribuimus, explicuimus voces obscuras aut parum usitatas, eorum etiam quae ad historiam, disciplinam, atque doctrinam spectant, ubi res ita postulare visa est, brevem subnotavimus expositionem. Ad haec veterum quoque illorum locos indicavimus, quos Ambrosius noster sibi proposuerat imitandos. In quibus omnibus non 0020D famam eruditionis aucupari consilium fuit, sed lectorum ac eorum praecipue qui, ut diximus, recentes a theologiae scholis, se ad evolvenda Doctoris nostri monumenta comparant, unice spectavimus utilitatem. Quapropter doctores viri, quibus eruditum hoc nostrum saeculum abundat, nullo dispendio notulas nostras omittant licet, nec tamen illas tyronibus atque in hujuscemodi studio candidatis invideant; quibus eo magis necessarias esse illud ostendit, quod in multis locis Rom. editores, viros alioquin eruditos, Auctoris sensum non assecutos inductae in textum mutationes patefaciant. Hi vero dum qualicumque hoc nostro juvabuntur labore, quod pauciora exposuerimus, non expostulent; cum nihil quod 0021A valde necessarium fuerit, neglexerimus, nec fusiores annotationes facile admissurus fuerit voluminis modus.

Quod porro ad universi operis partitionem attinet, nobis neque Romana neque Erasmiana satis probata est; utrobique enim cum bene multa sunt proprio suo loco non posita, tum nulla exstat legitimorum adulterinorumve foetuum discretio. Itaque nihil commodius esse duximus, quam ut opera omnia quae nomine Ambrosii reperiuntur inscripta, in tres duntaxat tomos divideremus, quorum priores duo vera, tertius supposititia comprehenderet: in quo a Romana distributione, cui longo usu nunc omnes assueti sunt, quam minimum potuit, recessimus. Igitur hoc primo volumine quidquid ad Scripturae expositionem 0021B refertur, complexi sumus: de cujus quidem tractatibus non est cur hoc loco plura dicantur, cum praemissae ad singulos admonitiones eorum aetatem, propositum Auctoris, et alia quae necessaria judicavimus, abunde prodant edisserantque. Nam de recognitis Augustini, Gratiani, nec non et citatae Scripturae testimoniis, additis ejusdem versiculis, variis indicibus in fine collocatis, ut sileamus, ipse lector usu proprio, quantum utilitatis habeant, satis agnoscet.

Neque vero ea videntur hoc loco praetermittenda, quorum ope ac subsidio usi sumus in hac Ambrosiana castigatione. Certe quidem manifestum est ad operum cujuspiam auctoris restitutionem non fufficere, ut unus aut alter codex manu exaratus cum editione aliqua conferatur, sed multis opus esse, ut 0021C quod in uno vitiosum est, adjumento corrigi possit alterius. Immo vero nec etiam satis est multos suppetere, nisi variis in regionibus fuerint scripti; cum saepe saepius contingat, ut in omnibus unius provinciae manuscriptis iidem plane errores offendantur, quod nempe ab uno et eodem exemplari tamquam ab uno fonte illi profecti sint. Quapropter ut undecumque licuit manuscripti congregarentur, operam dedimus. Et primum cura fuit ut opellae nonnullae quarum pauciora suppetebant in Galliis exemplaria, ad aliquot Vaticanae bibliothecae codices exigerentur, insuperque describerentur illae variae lectiones, quibus usus fuerat ipse cardinalis de Monte-Alto. Erant inter eas observationes nonnullae quae nobis non omnino fuerunt inutiles; erant praeterea conjecturae 0021D plurimae quas a Latino Latinio postea editas comperimus. Deinde manuscriptos bibliothecarum Congregationis nostrae aut in provinciis ubi asservantur conferendos, aut in monasterium hoc Sanctigermanense afferendos curavimus. Hoc ipsum etiam factum est in codicibus aliquot Flandricis bibliothecarum Ordinis nostri, et in pluribus Gallicis ordinis Cisterciensis, quos nobis summa cum benevolentia commodaverunt multorum ejusdem ordinis monasteriorum praepositi: ubi praetermittendum non fuerit, quantum debeamus labori R. P. Joh. Baptistae de Noyville, Prioris abbatiae Vallis-Clarae prope Laudunum, qui et plures tractatus cum monasterii sui codicibus officiosissime contulit, et sermones quosdam 0022A nondum editos manu propria describere gravatus non est. Postremo celebriores hujusce urbis bibliothecas, ut puta Regiam, Sorbonicam, Victorinam, Colbertinam aliasque diligenter perlustravimus; unde nobis humanissime necessarios codices praebuerunt ii quibus eorumdem manuscriptorum cura custodiaque demandata est. Comprimis vero illud praedicemus oportet, D. Tonnellerium, can. Vict., nobis quaterniones aliquot, quibus varias lectiones ad editionem Ambrosii abs se destinatam colligere coeperat, lubentissimo animo dedisse; ac similiter eruditissimum Baluzium non solum codices e ditissima D. Colberti bibliotheca nobis affatim suppeditasse, verum etiam varias lectiones Sermonum Ambrosianorum atque Epistolarum ad opus quod ipse designabat, 0022B ex optimae notae manuscriptis collectas, quae sua in nos benevolentia est, ultro detulisse. Quod porro eosdem codices subinde, ut fieri solet, consulere non satis habuerimus, sed ipsorum editorumque versus cum versibus, voces cum vocibus, syllabas cum syllabis religiose contenderimus, ex variantibus lectionibus quivis intelligat.

Quocirca nihil addendum hic videretur, nisi essent nonnulli, qui paucis Ambrosii nostri locis, quos aut obscuros aut nimis allegoricos putant, tamquam praejudicio quodam offensi, minus aequos illius operibus sese ostendunt. Horum igitur ut medeamur fastidio, non pigebit illud quo delectatus reperitur sanctus Antistes, scribendi atque interpretandi genus paulo accuratiori libra expendere. Ac primo Ambrosianum 0022C stylum constat grandem, nobilem, et copiosum esse; qualis videlicet patricii ordinis virum decebat, ac diligenter in urbana forensique eloquentia exercitatum. Sed nihil in ejus sublimitate turgidum inest, nihil turbidum in ubertate; cum utraque res suavitate quadam ac modestia temperetur. Neque tamen putes eum vi sua vehementiaque destitui. Habet siquidem affectus suos, atque aculeos, sed tanta conditos festivitate, ut nullam morosioris agrestiorisve ingenii speciem prae se ferant. Observant quoque in ejusdem elocutione adeo miram sententiarum densitatem, ut non facile majorem apud alium ullum reperire sit. Iluc adde brevitatem periodi concinnam ac modulatam, sed in primis tam felici varietate distinctam, ut nullum taedio relinquat locum. 0022D Inde est quod Magnus Augustinus Doctoris nostri oratione captum se esse non uno loco testificatur (S. Aug. Conf. lib. V, cap. 12, 13, 14, atque alibi) , nec non specimina trium elocutionis generum propositurus Cyprianum atque Ambrosium solos eligit (Idem de Doctr. Christ. lib. IV, cap. 21) , quorum e lucubrationibus varia illa eloquentiae exempla decerpat ac depromat. Sed nec minus apte quam breviter etiam a Cassiodoro designatur ea, qua sanctum Praesulem scripsisse observamus, orationis forma; sic enim ille: Sanctus quoque Ambrosius lactei sermonis emanator, cum gravitate acutus, perviolenta persuasione dulcissimus (Cassiod. divin. Lection. cap. 20) . Et hinc abunde intelligas ab omni obscuritate 0023A Ambrosianum stylum per se abhorrere: utrum vero quam secutus est, interpretandi ratio jure hujusce vitii argui possit, inspiciendum.

Triplicem in sacris paginis intellectum esse passim agnoscit, naturalem, moralem, spiritualem; sive quod idem est, historicum, ethicum, mysticum: sed in hoc ultimo enucleando tam multum, quam brevem in primo sese exhibet. Quin etiam ipsum interdum putes, ut spiritualem sensum constituat, historiae veritatem prorsus negare: quod tamen secus habere comperies, modo singula perpendas in serie orationis atque contextu, sicuti nos suis locis observabimus. Caeterum non alibi magis urgere solet mysticum sensum, quam in exponendo Veteri Testamento, idque maxime ubi factorum historia quidpiam 0023B quod contra morum probitatem honestatemque pugnet, prae se ferat. Tunc enim veritus ne istinc vel fideles delinquendi, vel pagani ac Manichaei Ecclesiae insultandi occasionem arripiant, apte confugit ad allegoriam: quemadmodum quae de ebrietate Noe, concubitu Abrahae cum ancilla, Loth ebrietate atque incestu, nec non Davidis adulterio disputat, planum faciunt. Et hujus quidem methodi utilitatem nemo melius exponere valeat, quam qui eam tanto Ecclesiae bono expertus fuit magnus Augustinus. Ita igitur ille: Gaudebam etiam, inquit, quod vetera scripta Legis et prophetarum jam non illo oculo legenda proponerentur, quo antea videbantur absurda . . . . . saepe in popularibus sermonibus dicentem Ambrosium laetus audiebam: Littera occidit, spiritus autem vivificat; cum ea quae ad litteram 0023C perversitatem docere videbantur, remoto mystico velamine, spiritaliter aperiret (S. August. Conf. l. VI, cap. 4) . Sed non solum ubi occurrit quidpiam quod a probis moribus abhorreat, ad mystici sensus amoenitatem se convertit; memor enim apostolici hujusce dicti: Omnia in figuris contingebant illis (I Cor., X, 11) ; ibi pulcherrima religionis mysteria sub litterae involucro latere demonstrat, ubi nihil contineri nisi simplex rei factive narratio videbatur. Expende quos sensus et quam nobiles eruat e structura arcae Noachi, e benedictionibus filiorum ejus, e conjugio Isaac, e diversis casibus vitae Joseph, atque ad postremum e fratrum ac filiorum ejusdem benedictionibus; fateberis profecto nihil aliud, quam frigere atque humi repere illos interpretes, qui quasi Judaicam servitutem 0023D in Ecclesiam referre decreverint, toti sunt in apicibus et syllabis examinandis: quique si vel unius sententiae grammaticam intelligentiam Hebraicae cujusdam etymologiae beneficio detexisse sibi videantur, tum serio exsultant ac triumphant. Nihilominus tamen nolumus a nobis hoc ita dictum, quasi naturalem sensum, in quo duorum aliorum fundamentum est, aspernemur. Ejus usum ultro fatemur non esse nisi laudabilem, dummodo non serviliter ac judaice illi haereamus. Hunc porro sanctus Doctor maxime secutus est in libris Hexaemeron, de Paradiso, de Noe et Arca, et in Expositione Evangelii secundum Lucam. Quod vero ad sensum moralem; cum nihil ad pastoralem curam magis proprie pertinere in confesso 0024A sit quam informandorum gregis sui morum sollicitudinem, mirum utique foret, si tam gravem episcopatus partem tantus episcopus non implevisset. Sed tametsi quantam illius rationem habuerit, singulae propemodum paginae contestentur (is enim sensus omnibus ferme operibus Ambrosianis velut inspersus est) reperitur tamen in quibusdam magis ex proposito explicatus. Tales sunt libri de sacrificio Cain et Abel de Abraham, de Bono mortis, de Fuga saeculi, de Jacob et Vita beata, de Elia et Jejunio, de Nabuthe Jesraelita, de Tobia, de Interpellationibus, et in Enarrationibus Psalmorum.

Sed non ductu proprio ad rimandam quae in Libris divinis recondita est, scientiam accessit; quamvis enim non vulgarem linguarum tum Latinae tum etiam 0024B Graecae cognitionem esset adeptus, et in lectione omne genus librorum, poetarum, historicorum, philosophorum, atque imprimis Platonicorum oppido versatus: quamvis praeterea eloquentiam quam ipsi natura indiderat haud mediocrem, diligenter in orandis causis excoluisset; non tamen putavit sibi a tribunalibus ad sacrum pulpitum sine peritorum ductorum praesidio esse transeundum. Maluit igitur se antiquiorum praebere discipulum, quam aliorum magistrum profiteri. Quapropter cum Origenes in Scripturis interpretandis aliorum omnium tanquam dux atque antesignanus haberetur, nec non ex eo quasi e publico penu pleraque suarum expositionum hausissent superiores Patres; Ambrosius quoque communi se usurum jure arbitratus est, si ex ejusdem 0024C libris quae in rem suam putabat congruere, mutuaretur. In quo quidem summa utebatur cautione et judicio; cum enim plurima in illius auctoris commentationibus legerentur, quae non probarentur ab Ecclesia, his diligentissime vitatis, providebat ne pabulum ullum ovibus suis minus sanum aut sincerum apponeret. Nonnulla quoque reperimus in ejus scriptis quae petita fuerint ex Basilio, sed illud amicitiae quam inter utrumque mutua virtutis opinio coierat, Ambrosium dedisse autumamus, ut praeeuntem illum, sicubi occasio ita ferret, non illibenter sequeretur. Duobus memoratis Patribus insuper alios duos addit Hieronymus, Didymum de quo in admonitione ad libros de Spiritu sancto, et Hippolytum martyrem, sed cum hujus opera temporum 0024D iniquitate perierint, quod Hieronymi adjiciamus testimonio, nihil habemus. (Vide admonit. nostram in Hexaem.)

Secundum Ecclesiae Patres nominandum censemus Philonem Judaeum, virum multae eruditionis, quem allegoricis interpretationibus indulgentem satis frequenter imitatus est sanctus Doctor. Inde est quod loci nonnulli Ambrosianorum operum obscuri videantur iis, qui ejusdem Philonis ex quo desumpti sunt, methodum non satis norunt. Quod ibi potissimum contingit, ubi vel proprium aliquod vocabulum vel occurrentes numeri ad subtiliorem allegoriam transferuntur. Sic Erasmus ipse cuidam loco censoriam hanc inussit notam: Hic videtur, inquit, aliquis adsuisse 0025A suas nugas (Lib. II de Abrah. in marg. cap. 11) ; cum tamen eamdem sententiam eisdem fere verbis apud Philonem invenire sit. Sed non eo nomine privatim accusandus fuerit sanctus Doctor, cum id satis familiare alii quoque Patres habuerint, ut allegoricos tropologicosque sensus indagarent; inque numeris includi tegique magna mysteria existimarent, quae populis suis putabant candide retegenda. Et hinc sane colligi potest multa quae nobis quamdam obscuritatis caliginem obtendant, antiquis illis temporibus aperta etiam populo exstitisse, ut pote talibus audiendis assuefacto. Sed etsi quaedam offenderentur, quae numquam plebeculae captum non superaverint minime tamen id oratoris tribuendum esset obscuritati; nam hodieque inter eos qui vernaculo 0025B sermone verba faciunt, multi laudantur ob perspicuitatem, quorum in concionibus artificium vulgus multa non capiat.

Est praeterea quoddam non ita vulgare interpretandi genus, quod Ambrosius in eodem Philone imitandum sibi proposuit, thematica scilicet interpretatio. Hanc autem definit Sixtus Sen. in hunc modum (Lib. III Biblioth. Sanctae. Meth. 22) : Thematica explanandi methodus est, quae peculiares divinae Scripturae partes una cum earum expositionibus applicat ad alicujus particularis argumenti tractationem, ostendens totum suscepti argumenti corpus, membra, partesque singulas in propositis Scripturae sanctae locis veluti in tabella depictas inveniri. Quam definitionem captu difficilem non judicabit, qui voluerit considerare 0025C quemadmodum quae de patriarchis Abraham, Isaac, et Jacob narrat Scriptura, eo Doctor sanctus referat, ut in primo debitam mandatis divinis obedientiam, in altero sinceram animi puritatem, laborum tolerantiam in tertio, tamquam in totidem vivis imaginibus expressas atque omnium imitationi propositas esse palam faciat. Sed qui plura de hac re voluerit, adeat eumdem Sinensem loco citato.

Hic forte lectorum quempiam moveat, quod cum non pauca, uti dictum est, petierit ex Graecis Ambrosius, ab eis tamen citandis nominandisve ferme abstineat. Sed praeterquam quod haud infrequenter suppresso nomine auctorum, alienam sententiam a se proponi clare testatur, Erasmus geminam ejus rei rationem affert, nimirum quod eosdem imitari 0025D voluerit, non interpretari, quodque per id temporis Scriptores graeci male audiebant apud latinos. Nec Ciceroni, ait ille (Epist. edit. suae praefixa) , quisquam vitio vertit, quod in philosophicis argumentis Graecos sequeretur non ut interpres, sed ut imitator: nec erat corniculae furtum, quod Graecorum nomina, quae plaeraque tum apud Latinos magna laborabant dogmatum improbatorum invidia, pressit; sed cauti pastoris, omnem offendiculi, dissidiique materiam excludentis. Non parum probabiliter id quidem; nemo enim est qui nesciat quas turbas, quae jurgia illis temporibus doctrina Origenis inter ejus fautores atque adversarios concierit. Quin etiam 0026A forte suspicari possit aliquis Ambrosium non alio nomine, quam quod Origenianorum operum studiosus esset, alicubi Hieronymo displicuisse. Rufinus certe auctor est (Apol. 2) eumdem Hieronymum duobus tribusve librorum suorum locis de Ambrosianis libris locutum esse petulantius, quam tanti viri sanctitas atque dignitas paterentur. Et hoc isti accusationi vim quamdam addit, non modo quod eam tacitus in Apologia sua praeterit Hieronymus, neque Rufino calumniae nomen impingit: sed maxime quod in libro de Scriptoribus Ecclesiasticis Ambrosianarum commentationum catalogum texere, ac suam de illis sententiam proferre detrectaverit; ne in alterutram partem, inquit, aut adulatio in me reprehendatur, aut veritas. Unde non absurde colligi possit ei 0026B quaedam in iisdem illis operibus occurrisse quae non probaret, suum tamen judicium propter insignem viri auctoritatem proferre subveritum.

Minime tamen putamus unicam ejus rei causam fuisse ipsius contra Origenianos offensionem; ibidem enim alios ille haud paulo honorificentius tractat; quos probe norat non minus quam Ambrosium, Origenis imitationi addictos esse: immo vero ipse Doctorem nostrum et in superioribus suis libris ante laudaverat, et postea quoque in propria contra Rufinum Apologia non semel laudat: quo etiam loco non dubitat, nomen suum inter Origenianos imitatores profiteri. Quo circa si vera est Rufini objectio, forte sententiam suam ideo proferre noluerit, ne si de libris a se prius, incertum qua causa, vituperatis cum 0026C laude loqueretur, argueretur levitatis; sin autem eosdem contemptui habere pergeret, offenderet omnium animos, a quibus sanctus Praesul maximo honore ac reverentia colebatur. Quod si falsum adversario, ut eum vocaret in invidiam, Rufinus imposuit, non facile fuerit divinare quam potissimum ob causam sanctus ille doctor de tanti doctoris operibus non sine quodam fastidio silere voluerit. Nec scire fas est omnia, inquit ille: neque hoc magnopere ad rem credimus pertinere. Ut sit, Ambrosio nostro non potest honorificum non esse, quod cum sententiae de singulis quibusque rebus semper tam diversae abeant, solus repertus fuerit Hieronymus qui unum alterumve illius librum minus probaret. Sane pleni sunt codices omnes cum Graecorum, tum Latinorum laudibus 0026D sancti Ambrosii, sed etiamsi de illo caeteri tacerent scriptores, instar omnium esset unus Augustinus. Hic enim nullam elabi sibi patitur occasionem, quin Ambrosium et quasi parentem colat, et quasi doctorem ac magistrum sequatur. Contende utriusque doctrinam, et fateberis non temere dictum a doctissimis quibusdam viris, fere omnium quae docet sanctus Augustinus, semina reperiri apud Ambrosium (Anton. Godell. loco jam laudato) , cujus ille brevius atque strictius dicta, fusius dilatare amplificareque passim consuevit.