CAPUT XI.

Quod non sit sufficiens physica nisi consideraret tam causam quam formam sec un dum formam principalem .

Ad hoc autem adhuc inducemus rationes: quoniam ejusdem scientiae est cognoscere id quod est ad finem cuius causa fit, et finem ipsum, et quaecumque sunt ad finem ordinata: natura autem quae est forma, est finis cujus causa fit quidquid fit in natura: ergo formam et ea quae sunt propter formam, sicut materia, et efficiens, est cognoscere ejusdem scientiae quae est physica. Quod autem natura quae dicitur forma, sit finis, probatur ex hoc: quia quorumcumque continui motus existentium est ultimum aliquod motus, hic est finis propter quod fit totum quod fit: sed omnis motus naturalis continui existentis forma est ultimum in motu substantiali: ergo forma est finis omnium aliorum: ergo est natura. Dico autem continui motus et unius: quia si non esset motus unus, ultimum non necessario esset finis: quoniam ultimum quod, incidit ex necessitate et corruptione materiae et mobilis, aliquando non est finis moventis neque motus, sicut est mors ultimum viventis, quod ex malitia complexionis ejus quod movetur, incidit praeter intentionem motoris. Et ideo mors non est finis propter quem fiat quidquid fit: et ideo Homerus poeta apposuit deridendo quoddam dicere, quod cum mor-

tuus fuerat, habuit finem propter quem factus fuerat . Non. enim factionis suae finis et ultimum fuit mors, sed. forma naturalis, et mors incidit praeter intentionem naturae particularis ex. subjecti malitia et corruptione. Non enim omne ultimum est finis, sed ultimum et optimum in quod dirigit motor intentionem. Hoc autem aliquando consequitur motor per unum motum, aliquando autem per omnes. Per unum quidem motor particularis in generatione consequitur formam quae est finis ejus: et ideo est natura. Per omnes autem consequitur motor universalis generationis perpetuitatem: et ille est finis intendentis universalis naturae, sicut ostendemus in secundo libro Perigeneos.''

Quod autem tam formam quam materiam considerare habeat physicus, sed formam principaliter, adhuc ostendemus ex omnium artium mechanicarum consideratione. Dividuntur enim artes in. tres species artium. Aries enim mechanicae faciunt materiam dupliciter. Quaedam enim faciunt et consideraui eam simpliciter, ut in eam educant formam, sicut aedificator domus considerat lateres et ligna in quibus inducit formam domus. Aliae vero considerant eam operose, hoc est, operando actum ad quem est praeparatum apotelesma artis in materia determinata, sicut facit miles operando in gladio actum quem facere non. posset nisi esset ex. ferro, et oeconomus hoc modo operatur de modo. Artes autem quae sic operose utuntur apotelesmatibus artium, utuntur eis ad utilitatem omnium in civitate: et ideo civilis omnia artificia habet ordinare ad utilitatem communem: quia nos civiliter viventes sumus quodam modo finis artificialium omnium, hoc est, cujus causa fit aliquid, illud est simpliciter finis, et hoc simius nos: sed finis facientis materiam et praeparantis eam est forma artificiati, et ideo diximus quod nos sumus quodam modo finis et non simpliciter. Et quia sumus quodam modo finis artificialium, ideo utimur omnibus. Et sic finis dicitur dupliciter, scilicet forma ad quam terminantur actus efficientis et motus materiae, et finis ad quem refertur usus rerum.

Quot autem modis dicatur finis, dici habet in primo libro philosophiae primae. Sic ergo patet quod in genere sunt duae artes mechanicae, quae principaliter participant materiam et cognoscunt eam, quarum una est quae utitur apotelesmate facto, sicut militans utitur gladio, et oeconomus domo praeparata. Et illa dicitur architectonica, id est, principalis operatio respectu activae quae praeparat apotelesma: usualis enim est quodammodo architectonica, quae princeps est in opere artis . Et haec est duplex: quae enim principaliorem habet finem, illa ad. principalius bonum utitur, sicut militaris se habet ad equestrem, et equestris ad fraenifactriceiii, et architectonica est respectu ejus. Dicitur etiam princeps in opere, quae verius causas cognoscit operis, et hoc modo fabrilis architectonica est ad eam quae utitur gladio: quoniam verius cognoscit formam et materiam gladii, quam illa quae gladio utitur: nisi enim formam gladii cognosceret, non induceret eam ex arte: et nisi, cognosceret materiam gladii, non induceret eam plus in ferro bono quam in. alia materia. Et licet etiam usualis cognoscat utramque formam et materiam, non tamen ita cognoscit, quod ipsa sint principia usus gladii: sed potius utitur eo ex arte militari, et cognoscit materiam et formam, ad usum, et non amplius: unde architectonica quae facit apotelesma, est activa materiei: sicut gubernator cognoscit qualis sit species sive forma temonis, et instituit ex. ligno eam secundum ordinem ad usum gu. bernatio-

nis: et ideo gubernativa usualis est. Alius autem est artifex, qui est faber lignarius navium qui est architectonici secundo modo dictus, qui cognoscit ex quo ligno sit, et quibus motibus in illo possit induci forma temonis. Sic ergo tres sunt species artium, scilicet simpliciter architectonica, quae tantum facit apotelesmata artium, ut fabrilis. Alia est quae simpliciter est usualis quae nunquam facit apotelesma, sed tantum utitur apotelesmata facto ad utilitatem civitatis, sicut oeconomica, militaris, et civilis, et haec dicitur architectonica aliquando a principalitate esse finalis artificialium, cui ipsa est propinquior. Est et media inter eas quae est et usualis et activa alicujus apotelesmatis, ut lanificium quod utitur lana et filis lanarum, et facit texturam et refert eam ad usum civitatis.

Sed in omnibus differentia est ad physica: quia in omnibus artificialibus materia praeparatur a nobis ad opus artis, eo quod formam artis in se non habet: sed in physicis non facit natura materiam, cum ipsa sit ingenerabilis et incorruptibilis, et in se habeat formam. Oportet igitur ex omnibus his accipere, quod sicut omnes artes aliquo modo considerant materiam propter formam, sed formam principaliter, quod ita physica sit considerativa tam materiae quam formae, sed consideret materiam propter formam. Amplius autem materia est de numero eorum quae sunt ad aliquid, non sic quidem quod ipsa sit in praedicamento relationis, quia secundum suum esse non est aliquid, sed quia materia physica non est sine respectu comparationis : eo quod per privationem habet comparationem ad formam: et hujusmodi, probatio est, quia inter materias proximas m alia specie rerum naturalium alia est materia speciei: ergo in alio genere est alia materia genere: sicut autem se lia- bet materia disposita in genere ad formam generis, et materia disposita in specie ad formam speciei, ita se habet materia prima in physicis ad. formam primam physicam: ergo omnis materia habet ad formam comparationem: ergo oportet physicum cognoscere materiam in quantum formae naturali comparatur. Sed cognitio materiae non sufficit, quia secundum hoc imperfectum esset physicum negotium, si cognoscerentur physica in potentia et non in actu. Adhuc autem cum materia non sit cognoscibilis nisi per analogiam ad. formam, oportet quod omnis cognitio a forma incipiat: et ideo cum materia dicatur et comparetur ad formam, non erit ipsa cognoscibilis nisi forma cognita: oportet ergo physicum etiam cognoscere materiam quae est forma. Sed dubitabit aliquis secundum quantum oportet physicum cognoscere formam quae est rei quidditas, et dat esse materiae. Et dicimus ad. hoc, quoniam sicut physicus cognoscit materiam non in quantum est pars entis: sed usquequo proportionatur formae, sicut diximus prius, quod medicus cognoscit materiam secundum proportionem quo inducitur in eo sanitas, et faber cognoscit aes in quantum in eo inducit formam idoli, quia propter formam est unaquaeque materia, et ideo consideratio est de ipsa secundum pro portionem quam habet ad formam: ita et e converso physica consideratio est de forma quae est actus materiae, et educitur de materia per motum: quia illa materiae physicae proportionatur. Est autem circa separatas species sicut sunt motores stellarum, et stellas quae sunt separata a materia generabilium in quantum per effectum sui motus impressiones earum sunt in materia. Quod enim impressiones separatorum a materia generabilium sint in materia, patet per hoc quod ex. materia hominis homo generat hominem, et sol et motor solis: et ideo oportet considerare separata in quantum

irnpressiorj. es corum per motum caelestium sunt in generabilibus et corruptibilibus: et horum quidem materiam declarabimus in Caelo et Mundo: sed effectum, quem, habent universaliter in generatione, docebimus in libro secundo Perigeneos: sed effectum quem habent in particulari generatione, tangemus in generatione singulari in libris de Plantis et Animali-bus. Sed qualiter formae separatae non relatae ad materiam generabilium, se habent in se consideratae, et quid sint, et quot numero, et in quo ordine, opus hoc habet determinare prima philosophia . Haec igitur dicta sunt ad sciendum quod physica habet tractare de forma et materia, quae dicuntur naturae, et secundum quid habet tractare de ipsis.