CAPUT XIII.

De Tunc, et utrum tempus unum vel plura sit, ei utrum finitum vel infinitum, et de Olim, ei de Modo, et de Repente.

Ipsum autem quod dicimus Tunc, est tempus determinatum ad praesens Nunc, sive accipiatur in praeterito, sive in futuro: est enim Tunc quando relictum ex tempore distante a praesente Nunc, quod continuatur ad ipsum, sicut dicimus quod Tunc est destructa Troja, et Tunc erat diluvium, vel Tunc capietur civitas. Oportet enim ipsum Tunc includi quidem ad praesens Nunc: quod patet, quia cum quaeritur quando destructa est Troja ? dicimus tali die talis mensis talis anni, qui centesimus vel millesimus est ad praesens Nunc: et tunc dies determinatur per mensem, et mensis per annum, et annus per numerum dierum ostendit conti- nuationem ad. praesens. Et similiter est de quando quod dicit Tunc in futuro remoto ab hoc praesenti. Quando igitur quod dicit Tunc, oportet habere quantitatem notam, temporis ex quo relinquitur, et quantitas ejus est a Nunc quod est principium facti usque ad Nunc ad quod linitur factum, sicut: dicimus quod bella Trojae fuerunt Tunc: et intelligitur quod decem annis duraverunt, vel plus vel minus secundum quod duravit bellum illud: quantitas ergo ejus erit a primo Nunc quod est principium, facti ad posterius Nunc quod est post ipsum, et e converso a posteriori Nunc in primum. Sic igitur patet quod Tunc semper dicit tempus determinatam et Unitum.

Et ex hoc Tunc surgit quaestio. Si

enim nullum tempus est quod non sit Tunc et determinatum modo praedicto, tunc videtur quod omnes partes sint determinatae et Unitae: quod autem componitur ex finitis, est Unitum: ergo omne tempus est Unitum. Quaerimus ergo utram deficiat, aut non ? omne enim finitum deficiet contingens finem quo finitum est: et sic videtur tempus deficere. Videtur autem non deficere per hoc quod semper est motus, cujus numerus est tempus. Si autem non deficit tempus non deficiente motu, tunc quaerimus utrum sic non deficiat, quia manet per successionem regeneratum, semper aliud et corruptum, sicut succedendo sibi manet motus generatio et corruptio, an ita manet quod reiteratur idem incorruptibile manens, sicut reiterantur super caelestia in motu circulari ? Quod autem dicit Averroes de hac quaestione, falsum est et nullius valoris : probat enim non corrumpi tempus, eo quod omne quod corrumpitur, corrumpitur in tempore. Si ergo tempus corrumpitur, corrumpitur in tempore: sed tempus in

quo aliquid corrumpitur, non corrumpitur: ergo tempus manet incorruptum postquam est corruptum: hoc autem est impossibile: ergo et hoc est impossibile, quod tempus corrumpatur. Adhuc autem dicit Averroes quod necesse est poni tempus ab eo qui destruit tempus. Destructio enim temporis erit aliquando: ergo in tempore, sicut praehabitum est: ergo ponitur tempus, idem autem est si dicatur tempus incepisse cum caelo et mundo, sicut dixit Plato: tempus enim, non fuit ante mundum: tunc tamen verum fuit ante mundum futurum esse tempus: ergo tempus fuit ante tempus. Istae enim rationes colliguntur ex dictis Averrois, quibus probat tempus esse aeternum, et non posse incipere vel incepisse aliquando, vel etiam desinere. Et istae rationes nullius valoris sunt: quia, qui ponit tempus destrui vel corrumpi, ipse non ponit hoc iieri in tempore. Generatio enim et corruptio sumuntur dupliciter, scilicet proprie, et communiter sive secundum quid. Proprie quidem secundum se. non generatur aut corrumpitur nisi substantia: secundum quid autem generatio et corruptio accidentium, sicut. est corruptio motus in fine motus post quem non cst plus de motu. Ita etiam ponemus corrumpi tempus in ultimo nunc temporis, post quod non est plus de tempore: et ideo prima ratio nihil valet omnino . Ad aliam autem dicendum, quod destruens tempus non ponit tempus, cum non ponat ipsum destrui in. tempore, sed. potius in siio fine. Sicut in omni continuo est, quod nihil est de continuo ultra finem, ipsius. Adhuc autem quod dicit ante mundum fuisse tempus, eo quod verum fuit mundum fore, dicendum quod mundum fore non fuit ante mundum, neque verum, neque falsum: eo quod non erat enuntiabile. Si enim fuisset enuntiabile, aut esset in aptitudine rei et compositione quae enuntiatur, aut in aptitudine enuntiantis: neutrum autem, istorum fuit ante

mundum: qui a nec res erat quae enuntianda esset, neque rerum compositiones, neque etiam enuntians, nisi forte dicatur quod fuit in mente divina. Sed si hoc ponitur, tunc non erat in eo conditio temporis aliqua, neque compositio: quia quod est in mente divina, substantia Dei est, ut probat Aristoteles in XI primae Philosophiae.

Propter hoc hanc quaestionem solvemus aliter dictis Aristotelis innitentes. Dicimus igitur quod manifestum est ex praedictis, quod sicut motus est, sic est etiam tempus: unde siquidem motus unus et idem sit aliquando, tunc etiam tempus quod est ejus numerus, erit unum et idem, Si autem motus non sit unum et idem, tunc etiam tempus non erit unum et idem. Constat autem quod motus circuli est unus et idem semper reitcratus secundum circulum. Ergo etiam si tempus accipitur numerus illius, erit unum et idem tempus reiteratum, ut numerus circulationis. Rectus autem motus non est idem et unus: et ideo tempus quod est numerus illius, non esset unum et idem, nisi in alio esset sicut in subjecto, hoc est, in primo mobili, sicut diximus sup orius.

Et ideo sicut punctum rectae lineae est, sic quod est principium, non. est finis, et aliud sic est finis, quod non est principium: sic est etiam de tempore sibi adjacente, quod ipsum finitur ad Nunc quod est tantum finis, et principiatur ad Nunc quod est tantum principium. Sed in. circulo nunquam est accipere punctum, quod non unum et idem existens sit principium et finis. Cum erge nunc talis puncti, moti sit numerus, non potest accipi Nunc in. toto tempore quod non sit principium futuri et Unis praeteriti: quia, sicut diximus in praehabitis, non potest unum et indivisibile Nunc esse principium et finis ejusdem: sed oportet quod respiciat diversa in ratione finis praeteritum, in ratione principii futurum. Haec autem non sunt opposita respectu diversorum: sicut enim peripheria circuii in eadem linea indivisibili secundum latitudinem habet ambitum, hoc est, concavum, et planum, hoc est, convexum, quae duae formae sunt et quodammodo oppositae, et hoc non est inconveniens, eo quod unam habeat ad intus, et aliam ad extra: ita non est inconveniens tempus in uno indivisibili habere rationem principii et finis respectu diversorum, scilicet praeteriti et futuri, in hoc ergo semper videtur esse alterum tempus, quia non ejusdem principium et finis ipsum Nunc: quia secundum hoc opposita, inessent eidem et secundum idem. Patet igitur quod nunquam deficit, sicut circulus non deficit, eo scilicet quod semper est, scilicet in. principio et fine: quidquid autem in principio et fine est, nunquam deficit: tempus autem secundum quod agitur ab ipso Nunc, semper est in principio et fine: ergo nunquam deficit. Et non probatur ex ista ratione, nisi quod tempus in motu circulari manente ipso non potest deficere: sed si deficiat motus, absque dubio deficiet tempus, nisi forte remaneat ut numerus rectae motionis. Haec igitur sunt dicta de ipso Tunc, et de temporis infinitate.

Ipsum vero quod dicitur Jam, dicit quando in praeterito et futuro quod relinquitur ex tempore quod, propinquum est praesenti indivisibili: sicut dicimus, quando vades ? et respondetur, Jam: quia prope est tempus in quo futurum est ut eamus. Et quando fuisti ? respondetur, Jam ivi.: quia non est procul ab ipso Nunc in praeterito. Ilion autem sive Trojam destructam non dicimus Jam esse: quia tempus destructionis ejus iuuit siui procul est a praesenti Nunc.

Ipsum autem Modo similiter est quando: quod relinquitur ex tempore praeterito: quod prope Nunc praesens est: sicut dicimus, quando venisti ? et respondetur, Modo veni: si sit tempus adventus proximum praesenti Nunc. Olim autem est quando quod relinquitur ex tempore praeterito quod longinquum est a praesenti: sicut dicimus, quod Olim fuit diluvium. Repente autem fit quod in se duo habet scilicet brevitatem temporis in quo fit, et insensibilitatem temporis cujus quantitas sentiri non potest.

Sic ergo exposita est diversitas ipsius Quando quod relinquitur ex praeterito et futuro. Ex praeterito quidem, sive fuerit remotum a praesenti, sive propinquum. Ex futuro autem non est nisi propinquum: quia id quod remotum est a praesenti Nunc, non habet ordinationem in materia: et hoc est de Quando mensurabili. Quando autem non mensurabile a nobis est, quod relinquitur ex tempore imperceptibili. Et licet alia multa sint quae important diversitatem. ejus quod est Quando, tamen omnis alia diversitas reducitur ad istam. Si enim significatur Quando, aut significatur communiter prout relinquitur ex praeterito et futuro, et tunc significatur per Jam et Tunc: unum quidem juxta praesens propinquum, altorum juxta remotum. Aut significatur per distinctionem praeteriti tantum propinque vel. remote: tunc significatur per Modo et Olim: futurum autem propter causam praedictam non habet hanc distinctionem. Aut significatur a praesenti, et tunc aut significatur ab ipso prout est divisibile, vel prout est indivisibile. Et primo quidem modo significatur per Nunc vulgariter acceptum: quia etiam praesens est cujus pars praeteriit, pars quoque futura est, et pars est in instanti. Secundo autem modo significatur per Nunc quod est continuatio temporis et divisio. In comparatione autem ad nos est significatum pro Repente.