CAPUT XVI.

Quare in omnibus sit tempus, et utrum tempus habeat esse extra animam.

Dignum est autem de caetero perscrutari duas quaestiones de tempore, quarum una est, qualiter tempus se habeat ad animam. Secunda autem est, quare in omnibus videtur esse tempus, et omnia videntur esse in tempore. Videtur enim esse in caelo, et in terra, ei in mari, et in omnibus quae in eis sunt. Sed nos secundam inter quaestiones istas prius solvemus, eo quod ipsa naturalior sit quam prima. Dico ergo causam hujus esse, quia motus est in omnibus, scilicet in mari, et in caelo, et in terra, et in omnibus quae in eis sunt: haec enim omnia moventur potentia vel actu. Cujus probatio est, quia ipsa sunt in loco: locus au-

tem quaeritur propter motum, sicut superius dictum est. Cum igitur tempus sit quidam habitualis numerus motus, oportet quod in omnibus his sit tempus. Sed tamen non in omnibus aequaliter: sed in caelo tempus est secundum actum, eo quod semper movetur: in. aliis autem secundum potentiam quando quiescunt, et secundum actum quando moventur: tempus enim et motus et ea quae ad motum referuntur, sunt simul. Deinde revertemur ad. quaestionem primam: eo quod ipsa non est naturalis, sed. ''philosophiae primae : ostendere enim tempus esse extra animam vel. in anima, non est de philosophia naturali quae non considerat tempus, nisi secundum quod est numerus motus: tamen propter bonitatem doctrinae, ut melius sciatur esse temporis, haec de hoc inquiremus.

Dubitabit ergo aliquis, utrum tempus est aliquod cum non sit anima, aut non. Cum enim non sit possibile esse aliquem numerantem nisi sit anima, videtur quod impossibile sit aliquod esse numerabile secundum actum numeratum existens: ergo etiam impossibile videtur esse numerum. Cujus probatio est, quod numerus non videtur esse nisi duplex, scilicet quo numeratur, qui est actio numerantis: et numerabile ipsum quod est numeratis materia circa quam est actio. Si autem nihil aptum natum sit numerare nisi anima, et non omnis anima, sed anima intellectiva tantum, impossibile est tempus esse si non sit anima intellectualis. Quod autem nihil numeret nisi intellectus animae tantum, patet per alia animalia quae sui quantitatem et pullorum suorum quantitatem non. deprehendunt per numerum, sed homines tantum. Videtur ergo nihil numerare nisi anima intellectualis tantum. Sed tunc non oportet di- cere, quod tempus est aliquali fio, cum sit anima et non habeat esse extra animam: et tunc erit esse temporis fictum, sicut esse chimerae et tragclaphi: aut oportet dicere, quod motus est cujus passio est tempus: et si convenit motum esse sine anima, tunc convenit esse per quemdam motum sine anima; quia prius et posterius sunt in motu, numerabilia quidem sine anima, sed non actu numerata sine anima: et ideo tempus in potentia est sine anima, actualem autem accipit perfectionem ab anima numerante.

Ecce haec videtur esse sententia Aristotelis et est expositio Averrois de hoc qualiter tempus se habeat ad animam, et est imperfecta, ut videtur mihi. Cujus ratio est, quoniam anima nunquam numerat aliquid nisi sit in ipsa principium. numeri quod accipitur a rebus ipsis. Res autem illa non est materia numerabilis: quod patet ex. eo quod anima, quando numerat, uno denario numero canes et boves numerat: et aliquid quod est numeri species, ponit anima circa canes et boves, quod non est anima: ergo ad numerare tria exiguntur, scilicet materia numerata, et numerus formalis, et anima efficienter et non. formaliter numerans: ergo si non sit anima, adhuc numerus est secundum esse formale et secundum numerum numeratum: ergo quo numeratur est duplex, scilicet quo numeratur efficienter, et quo numeratur formaliter: non ergo secundum potentiam solum est numerus non existente anima, sed etiam secundum habitualem formam discretionis rerum numeratum: et hoc modo penitus est et tempus extra animam. Et cum ad esse rei in se non exigatur nisi forma et materia, non exigitur anima ad esse temporis in seipso: sed anima actione numerantis ponit et causat temno-

iis deprehensionem: et quoad hunc actum non est templis extra animam.

His autem habitis, rationes superius . . inductas non est difficile solvere . Quod enim objiciunt, quod mobile non est in veritate hic vel ibi, et comparans hic ad ibi, sive ante ad post, est anima, dicendum quod plus est in mobili quando est in motu: et hic est continua situs renovatio: et ideo non est hic et ibi stans, sed fluens: et ideo fluxus ille realis erit realiter tempus. Et ideo patet etiam falsum esse, quod tempus non sit nisi momenta, quin potius continuum est tempus inter momenta, sicut continuus est motus inter quaelibet duo puncta ante et post in spatio accepta. Et ideo falsa est illa imaginatio. Quod autem objiciunt de numero numerante quem dicunt esse animam, et de materia numerata, jam patet per antedicta quod insufficiens est distinctio. Quod autem dicunt tempus non esse nisi numerum motus animae, irrisori urii est: quia secundum hoc apud unum hominem esset tempus, et non esset apud alium. Sed verum est quod motus animae est causa deprehensionis temporis. De hoc autem plura superius dicta sunt. Quod autem quaerunt de motu caeli, facile solvitur: quia in sequentibus habebitur, quod tempus ut in causa et in subjecto est in primo mobili. Et bene concedo quod non est in motu primi mobilis secundum quod est expansus in toto caelo, sed prout in ipso secundum naturam aliquid est a quo incipit motus, et aliquid per quod regyrat motus: haec autem dextrum et sinistrum sunt, non distincta ab anima, sed in ipsa natura caeli existentia, sicut patebit in secundo Caeli ei Mundi. Et quod dicit Galenus, quod multi sunt qui motum caeli non deprehendunt, supra est solutum, ubi dicitur quod motus caeli dupliciter deprehenditur, scilicet in se, et in effectu: et quod in omni motu deprehenditur motus caeli, sicut causa in. siio effectu: et ideo tem-

pus relinquitur esse in motu. caeli. Quod autem objicitur de partibus temporis motus quod non sint, et ita numerari non possint, supra solutum est in rationum logicaruni solutione, quibus tempus probari non esse videbatur. Haec igitur dicta sunt de temporis esse in anima, vel non esse in anima.