Ambrosius Horontiano.

1. Moveri te insinuasti mihi, lecto Hexaemero, 1129C quod ipse scripsi, quia cum tantum divinae Scripturae serie, vel stylo sermonis mei collatum adverteres homini, quantum nulli in hac terra animantium, prius omnia vel volatilia, vel terrestria, vel quae in aquis sunt, produxerit terra vel aqua, quam homo, propter quem illa creata sunt, generaretur; ejusque rei rationem de me requirere, quam et Moyses siluerit, et ego non auserim attingere.

2. Et forte ille oraculi interpres divini, consilio conticuerit; ne coelestis dispositionis arbitrum se et consiliarum praestare videretur; aliud est enim loqui quod infundebatur a Dei spiritu, aliud voluntatem Dei interpretari: nos autem non quasi interpretes Dei, sed quasi ex usu humano rationis seminaria colligentes, aestimamus posse nos ex eo quod humano 1130A usui in caeteris rebus ipse Dominus infuderit, opinari quoniam decuit hominem postremum creari.

3. Etenim qui convivium adornat, ut ille Evangelicus dives (oportet enim (Luc. XIV, 16 et seq.) divina divinis conferamus, quo melius colligere possimus), utique omnia prius praeparat, tauros et saginata occidit, et tunc amicos ad coenam invitat. Prius ergo quae leviora sunt, parantur, et tunc rogatur honoratior. Unde et Dominus homini 971 ante animalium caeterorum praeparavit epulas, tunc ipsum quasi amicum ad suum vocavit convivium; et vere amicum, quasi charitatis divinae participem, et haeredem gloriae. Denique ipsi dicit: Amice, quomodo huc venisti ad nuptias (Matth. XXII, 12) ? Praecedentia ergo, ministeria sunt; amicus, qui postremus rogatur.

1130B 4. Accipe aliud. Quid est mundus, nisi quidam agon plenus certaminum? Unde et in Apocalypsi Dominus ait: Vincenti dabo coronam vitae (Apoc. II, 10) ; et Paulus ait: Certamen bonum certavi (II Tim. IV, 7) ; et alibi: Nemo nisi qui legitime certaverit, coronatur (II Tim. II, 5) . Hujus agonis instaurator utique omnipotens Deus est. Qui igitur agonem suscipit in hoc saeculo, nonne omnia praeparat quae agoni sunt necessaria: et tunc athletas vocat, paratis praemiorum infulis, certaturos ad coronam; ne moram patiatur qui vicerit, sed praemio donatus recedat? Praemia ergo hominis terrarum fructus sunt, et coeli lumina: illa ad vitae praesentis usum, haec ad spem vitae aeternae.

5. Quasi athleta igitur postremus ingreditur in agonem: 1130C erigit ad coelum oculos, videt quia et coelestis creatura vanitati subjecta est non sponte, sed propter eum qui subjecit eam in spe (Rom. VIII, 20) . Videt quia omnis creatura congemiscit, exspectans redemptionem. Videt quia omnis manet labor. Erigit oculos, videt coronas luminum, lunae et stellarum globos considerat: Quoniam justi, qui vicerint, erunt sicut stellae in coelo (Dan. XII, 3) ; et castigat corpus suum, ne sibi adversetur in certamine: ungit oleo misericordiae, exercet diurna virtutis palaestra, pulvere se oblinit, stadii metam currit non quasi in incertum, ictus dirigit, lacertos excutit, sed non in vacuum: percutit adversarium, quem non videt; quia illum solum attendit, cui cedunt omnes, etiam qui non videntur, in cujus nomine potestates aeriae divertebantur. 1131A Ille ergo ictum librat, et Christus percutit: ille calcem levat, et Christus in vulnus dirigit. Denique etsi non videbat Paulus quos caederet, non quasi aera tamen caedebat (I Cor., IX, 26) ; quia in Christi praedicatione omnes spiritales nequitias, quae sibi adversabantur, convulnerabat. Non immerito ergo postremus homo ingressus est stadium, cui parabatur corona; ut eum praecederet coelum, quasi sui praemium.

6. Sed non solum adversus nequitiae spiritalia, quae sunt in coelestibus, sed etiam adversus carnem et sanguinem lucta nobis (Ephes. VI, 12) . Lucta adversus satietatem, lucta cum ipsis frugibus terrae, lucta cum vino, quo etiam vir justus inebriatus est (Gen. IX, 21) , quo etiam integer Judaeorum exercitus supplantatus est (Exod. XXXII, 6) : lucta cum feris 1131B bestiis. lucta cum volatilibus coeli, quibus caro saginata non redigitur in servitutem: lucta cum periculis itinerum, periculis fluminum, ut ait Paulus (II Cor. XI, 29) : lucta cum virgultis arborum, quibus caedebantur apostoli (Act. XVI, 22) 972 Vides quanta certamina. Terra ergo exercitium est hominis, coelum corona. Aut quasi amicum igitur praecedere debuerunt ministeria, aut quasi athletam praemia.

7. Specta aliud. In omnibus rebus praestantiora sunt principia et finis. Si domum consideres, potiora omnibus fundamenta et culmina: si agrum, satio et messis, plantatio et vindemia. Quam jucunda insitiva arborum, quam fructus votivi! Ita ergo et coelum primo est conditum, novissimus homo, quasi quaedam coelestis in terris creatura. Nam et si corpore 1131C cum bestiis confertur, animo tamen coelestibus annumeratur; sicut enim portavimus imaginem terreni, ita portamus et imaginem coelestis (I Cor. XV, 49) . Quomodo non coelestis, qui ad imaginem et similitudinem factus est Dei (Gen. I, 26) ?

8. Recte ergo in constitutione mundi primum coelum, et novissimum coelum, in quo quod ultra coelum est, Deus coeli est. Denique de eo magis accipitur: Coelum mihi thronus (Esa. LXVI, 1) ; non enim Deus supra elementum sedet, sed in corde hominis. Unde et Dominus ait: Veniemus ad eum, et mansionem apud eum faciemus (Joan. XIV, 23) . Principium ergo operis mundani coelum, finis homo.

9. Coelum de mundo, homo supra mundum: illud enim mundi portio, iste paradisi incola, Christi possessio. 1131D Coelum incorruptibile putatur, et praeterit; homo corruptibilis habetur, et incorruptionem induit: illius figura perit, iste quasi immortalis resurgit; utrumque tamen manus Domini fecerunt secundum Scripturae auctoritatem. Sicut enim de coelis legimus: Et opera manuum tuarum sunt coeli (Psal. CI, 26) ; ita 1132A et homo dicit: Manus tuae fecerunt me, et plasmaverunt me (Psal. CXVIII, 73) ; similiter quoque: Coeli enarrant Dei gloriam (Psal. XVIII, 1) ; et ut coelum stellarum fulget splendoribus, ita et homines meritorum luminibus micant, quorum opera coram Patre suo lucent, qui est in coelis (Matth. V, 16) . Firmamentum coeli supernum illud, hoc quoque non dissimile firmamentum, de quo dictum est: Super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam (Matth. XVI, 18) : illud firmamentum elementorum, hoc virtutum. Jam illud praestantius: suxerunt oleum de firma petra (Deut. XXXII, 13) ; petra enim caro Christi, quae coelum et totum mundum redemit (I Cor. X, 4) .

10. Quid illa attexam, et quasi toto stadio te urgeam, quod hominem Deus divinae fecit consortem 1132B naturae, sicut in epistola Petri legimus (II Petr. I, 4) ? Unde non immerito quidam ait: Cujus et genus sumus (Act. XVII, 28) ; dedit enim nobis de cognatione sua, et rationabilis scilicet naturae, ut quaeramus illud divinum, quod non longe est ab unoquoque nostrum, in quo et vivimus et sumus et movemur.

11. Cum itaque contulisset homini quod est gratiarum maximum, quasi charissimo et domestico animanti concessit ea, quae in hoc mundo sunt omnia (Gen. I, 28) ; ut nullius indigeret, quod esset necessarium vel ad vitam, vel ad bonam vitam. 973 Quorum alia ministraret abundantia copiarum terrestrium ad voluptatis perfunctionem: alia cognitio secretorum coelestium, quae mentem inflammaret hominis amore et desiderio disciplinarum, per quas ad 1132C sublime illud divinorum penetralium possimus pervenire. Utrumque igitur praestantissimum, ut et subjectas haberet omnes mundi opes, omnia volatilia, terrestria, etiam pisces, et usum maris, tamquam rex elementorum, ac sine labore, sine indigentia ad imitationem et similitudinem venerandi auctoris abundaret omnibus, atque in summa degeret copia, et vias sibi aperiret, gradusque admoveret, per quos ad coeli ascendat regiam.

12. Cujus difficilis itineris viatorem facile reperies illum virum, qui ita sit animi inductione formatus ac voluntate, ut minima sibi cum suo corpore sit familiaritas, neque in ullum ingrediatur vitiorum contubernium, nullis assentantium pumicetur sermonibus: neque in rotis secundorum temporum positus, 1132D humiles fastidiat, moesta fugiat, sanctorum laudes excutiat atque elevet, neque gloriae ardore aut pecuniae praesumptae, spei omnem exurat cupiditatem. Cujus animum non inflectat moestitia, non frangat injuria, nulla sollicitet suspicio, libido non excitet, non expugnent passiones corporis, non inquietet vanitatum 1133A appetentia, voluptatum gratia. Jam si adjungas virtutes, castimoniam, sobrietatem, ac temperantiam, facile refrenare potens sit immoderatos impetus levium passionum, mensuramque imponat delectationibus suis et cupiditatibus, aequitate ambigua distinguat, tranquillitate mentis dubia componat, et velut compositis omnibus corporis et mentis jurgiis, quasi bonus arbiter inoffensam teneat exterio ris hominis atque interioris concordiam, placidans eos in semet ipso, ac si causa exigat, nullus eum malus consiliarius revocet metu a passionis corona; is plane non solum quasi amicus, sed etiam quasi filius assumetur a patre, ut divitias gloriae et haereditatis ejus adipiscatur.

13. Merito ergo postremus, quasi finis naturae formatus 1133B ad justitiam, inter caetera animantia justi arbiter. Et si licet exemplum arcessere, sicut inter homines finis legis est Christus ad justitiam omni credenti (Rom. X, 4) , et nos tamquam jumenta contemplatione Domini; sic enim Propheta ait: Κτηνώδης ἐγενέθην παρά σοι, id est, jumentum aestimatus sum apud te (Psal. LXXII, 23) . Et quae tamen comparatio, cum ille pereuntes redemerit, nos immolemus? ille servos ad libertatem vocaverit, nos liberis irrogemus captivitatem? Sed quis similis Deo (Psal. LXXXVIII, 9) ?

974 14. Processit tamen postremus creaturarum omnium homo, specie gratus, mente sublimis; ut omni esset creaturae miraculo. In quo ad similitudinem aeterni Dei νοῦς esset invisibilis, humana specie 1133C amictus. Hic est νοῦς animae vigor, principatum animae et corporis sibi quasi rector vindicans. Quem etiamsi non vident animalia caetera, tamen reformidant; sicut nos Deum, quem non videmus, timemus; et eo plus metuimus, quia non videmus.

15. Namque ut ad imaginem ejus et similitudinem, sicut scriptum est (Gen. I, 26) , praesumamus dicere, cum ille se fundat majestatis suae plenitudine, et videat omnia, coelum, aerem, terram, mare, complectens universa et penetrans per singula; ut eum nihil praetereat, et nihil sit quod non consistat in eo, atque ex ipso pendeat, et ipsius plenum sit, sicut ipse ait: Coelum et terram ego compleo, dicit Dominus (Jerem. XXIII, 24) , ita νοῦς hominis videt omnia et non videtur, habens sui invisibilem substantiam, 1133D disciplinis et consiliis ac sensibus comprehendit latentia, 1134A penetrat occulta maris atque omnium diffusa terrarum latibula, utriusque scrutator naturae, ad similitudinem Dei summi quem imitatur et sequitur, cujus imago pro exiguis portionibus in singulis figuratur; elevans quoque se in aerem et ejus nubilosa praetergrediens, ad coeli alta se dirigit studio cognitionis, et ardore sapientiae; ubi paulisper stupefactus admiratione stellarum coelestium, et luminum delectatus claritate, prospiciens desuper mundana ista, conferens quoque se ad hesperum atque arcturum, et caeteros illos ἀπλανεῖς πλανήτας, et videns quod inoffensus ille sit error, quem sine errore quo magis omnia obeant, intexere atque oberrare videantur; majore se cupiditate attollit ad ipsum gremium Patris, in quo est unigenitus Dei Filius 1134B enarrans secreta Dei, et facie ad faciem postea relevanda (Joan. I, 18) . Nunc tamen quibus dignatur, ex parte demonstrat, atque in aenigmate simulque de Spiritu et vultu suo splendorem luminis, more torrentis effundit; ut eo illuminatus dicat: Et erat ignis flammigerans in ossibus meis, et dissolutus sum undique et ferre non possum (Jerem. XX, 9) . Et David ait: De vultu tuo judicium meum prodeat (Psal. XVI, 2) .

16. Hoc igitur mentis vigore, ut revertar unde digressus sum, quo et externa subigit, et separata et distantia videt, et validiora viribus animalia subjicit, tantam caeteris venerationem sui infudit; ut certatim quasi regi obediant, voci ejus obsecundent. Et cum sint irrationabilia, rationem agnoscant et 1134C disciplinam eam imprimant, quam natura non tribuit. Denique videntes ferae ejus mansuetudinem, ejus imperio 975 mansuescunt. Saepe suspenderunt morsus suos, revocante sono vocis humanae. Videmus innoxio canum dente lepores sine vulnere capi, leones quoque ipsos, si vox hominis resultaverit, praedam dimittere: pardos atque ursos incitari ac revocari vocibus: equos plausu hominum fremere, silentio mollire cursum, denique saepe sine verbere praetereunt verberatos, ita vehementius illos incitat linguae flagellum.

17. Quid vero de muneribus loquar? Nutrit aries vellera, ut placeat homini: atque in fluvio mersatur, ut nitorem augeat. Oves quoque meliora pabula legunt, ut suaviore succo lactis feta distendant 1134D ubera: subeunt partus dolores, ut homini sua munera 1135A ferant. Tauri depresso sulcis per totum diem aratro gemunt. Cameli praeter subeundi oneris obsequia, tondendos se exhibent, ut arietes; quo velut regi diversa animalia tributum suum conferant, pendantque vectigal annuum. Equus tanto se jactans equite glomerat gressus superbos, atque ad domini ascensum dorsa sinuatus, herili terga substernit sedili. Sed ne forte adhuc moveat quod novissimus homo factus sit, idem equus nos doceat non ad contemptionem referendum esse, sed honorem. Portat posteriorem suum, nec despicit, sed reformidat, et per diversa eum suo circumfert labore. Uno momento homo longinqua obit, circumerrat distantia, tum equis singularibus, tum quadrigis triumphalibus.

1135B 18. Et quoniam triumphales memoravi quadrigas, necesse est attexam iis currus Eliae, quibus per aera vectus est (IV Reg. II, 11) ; elephantorum, quibus homo victor assistens, cum sit postremus, priores regit. Sic quoque gubernator navis in puppi sedet, et totam navem gubernat. Unde puto illud non otiosum esse in Evangelio, quod Dominus Jesus in puppi dormiebat: denique excitatus imperavit vento et mari, et sedavit tempestatem (Matth. VIII, 24) , ostendens ideo se novissimum venisse, quia gubernator venerit. Unde apostolus ait: Factus est primus homo Adam in animam viventem, novissimus Adam in spiritum vivificantem. Sed non prius quod spiritale est, sed quod animale, deinde quod spiritale (I Cor. XV, 45, 46) ; et addidit: Primus homo de terra terrenus, 1135C secundus homo de coelo coelestis (Ibid., 47) .

19. Recte ergo novissimus quasi totius summa operis, quasi causa mundi, propter quem facta sunt omnia; quasi omnium habitator elementorum inter feras vivit, cum piscibus natat, super aves volat, conversatur cum angelis, terram inhabitat, et coelo militat, sulcat mare, aere pascitur, cultor soli, viator profundi, piscator in fluctibus, in aere auceps, in coelo haeres, Christi cohaeres. Haec secundum industriam (Rom. VIII, 17) .

20. Accipe etiam quod supra hominis substantiam. Moyses in imo ambulavit mari (Exod. XIV, 29) , in 976 summo apostoli (Joan. XXI, 8) . Habacuc sine pennis volavit (Dan. XIV, 35) . Elias in terra vicit, et in coelo triumphavit (IV Reg. II, 1135D 11) . Vale, fili, et nos dilige; quia nos te diligimus.

Epistola XLIV.

Moysen, quae inter Deum ac mundum distinctio sit, 1136A recte indicasse; eum illum impassibilem atque invisibilem, hunc corruptibilem corporeumque significavit. Sex dies orbis creationi non eo attribui, quod tempore Deus indigeat, sed ut dispositio exprimeretur. Declaratur septenarii dignitas, cui tamen octonarius antefertur, ut pote qui sit novi testamenti numerus, ut ille veteris. Exponitur in hanc rem Oseae locus, et continuata ejusdem ogdoadis commendatione, in laudes foederis novi desinit epistola.