In Lib. De Incarnationis Dominicae Sacramento Admonitio.

0815A Haereticorum solemnis ea consuetudo est, ut quantumvis argumentorum ac veritatis viribus dejecti atque prostrati, numquam tamen pacate agere, nedum se victos fateri, acquiescant. Ambrosius, qui hoc eorum ingenium pulchre noverat, cum Arianorum errores quinque libris de Fide judicaret abunde esse confutatos, illis in posterum nihil addere constituerat (Cap. 7, num. 62) . Verumtamen ipsorum dolis atque artibus effectum est, ut quominus cum eis denuo in arenam descenderet, magnis adactus occasionibus, detrectare ac defugere non potuerit.

Induxerunt eum in hancce disputationem Ariani duo (Paulin. in Vit. Ambr.) , Gratiani Caesaris cubicularii, quibus objectiones, quas contra Dominicam incarnationem ambitiose arroganterque proposuerant, postridie in basilica Portiana coram omni fidelium coetu se soluturum fuerat pollicitus. Angustius videbatur illud spatium, quam ut orationi de rebus adeo gravibus praeparandae sufficeret; maxime cum verisimile admodum esset haereticos magno numero ad eam, si quid forte minus caute aut cogitate dictum haberet, carpendam et suggillandam advolaturos. Non tamen defuit Ambrosius noster suis promissis; at cum tempori praestituto non convenisse videret memoratos aulicos, quamvis eosdem animo subdolo moram trahere suspicaretur, ut se dicentem inopinato adventu conturbarent; nihilo secius tamen verba facere statim aggressus est (Cap. 1, num. 1) .

Verum ut ipsis accedendi facultatem adhuc relinqueret, occasionem ex historia oblati a duobus primis fratribus sacrificii, quae frequenti Ecclesiae synaxi perlecta fuerat, nactus (Num. 2) , quonam vitio Caini sacrificium infectum esset, paucis aperit (Num. 3 et seq.) . Deinde terribilem hanc sententiam, qua ille ipsomet Dei ore perculsus fuit, ad omnes etiam haereticos protendi docet (Cap. 2, n. 6 et seq.) , sed imprimis ad eos, quorum seriem in Apollinaristis perperam de humana Christi anima sentientibus desinentem pertexit. Denique auditores suos, ne se umquam ab Ecclesiae gremio distrahi patiantur, vehementer hortatus (Num. 13) , Christum aeternum esse ac vere Deum adversus Arianos eleganter juxta ac valide probat (Cap. 3 et 4) . Ab his ad Apollinaristas, quorum tamen nomini parcit, convertitur (Cap. 5) ; nec non cujusdam libri auctorem, quem Apollinarium ipsum existimamus, presso quoque nomine, blasphemiae arguit (Cap. 6, num. 51) . Postea, cap. 6, reliquos eorumdem errores urgere pergens, ubi praemonuit inter ea quae Christi divinitati propria sunt, et ea quae ad ejus pertinent humanitatem, distinguendum esse diligentius (Cap. 4, num. 23 et seq.) ; unum e praecipuis eorumdem hominum commentis, quo divinitatem Domini et carnem unius esse substantiae, delirabant, invictissimis rationum momentis destruit (Cap. 6, num. 49 et seq.) : quam in rem illum egregie ac perite admodum epistolae Athanasii (Editae inter ejus Opera et apud Epiphan. Haeres. 77) , ad Epictetum subsidio usum affirmare jure possumus. At nec inferiore ingenii robore alteram illam ipsorum opinionem, quae rationalem animam Domino abrogabat, evertit (Cap. 7) : quem quidem errorem cum Arianorum etiam fuisse perhibeant (August. de Haeres. c. 55, Theodoret. Haeret. fabul. lib. IV, cap. 1) , quod isthaec iidem imperatoris cubicularii Arianis partibus addicti atque ascripti objecissent, nullus mirabitur.

Hic finierat sermonem suum beatus Praesul; cum autem librum ex eo concinnaret, placuit difficultatis, quae post eumdem sermonem pronuntiatum sibi fuerat proposita, solutionem ad calcem adjicere (Cap. 8 et seq.) . Cum enim Gratiani, qui Ambrosium in Portiana Basilica, uti dictum est, verba facientem 0817 non audierat, pietati numquam non insidiarentur haeretici, apud eum magna cum fiducia jactaverunt Patrem qui esset ingenitus, cum Filio quem genitum negabat nemo, ejusdem substantiae esse non posse. In hac objectione tamquam in praecipuo quodam cardine Ariana haeresis vertebatur, quemadmodum ex eorum, qui catholicam fidem singulari cum laude propugnarunt, libris intelligimus. Quapropter eam objectionem Ambrosius ab Augusto ad se relatam tanta soliditate expedivit; ut nihil plane relinquatur, quod amplius desideremus. Ad postremum alia quadam difficultate, sed multo leviori, quae ad Christi omnipotentiam pertinet, exsoluta, liber clauditur (Cap. 10, num. 111, et seq.) .

Caeterum non possumus quin hoc loco prudentiam ac moderationem sancti Antistis valde praedicimus; is quippe, tametsi luctuosum duorum cubiculariorum, quos memoravimus, exitum, cum sermonem suum redigeret in librum, minus quam quisquam alius ignoraret; ne tamen ullo modo crederetur commotioni alicui indulgere, nullum ea de re verbum sibi excidere passus est. Clarior exstitit ille casus, quam ut omittatur: sed cum habeatur a Paulino vitae Ambrosii nostri historico eleganter et accurate descriptus, eum ipsius verbis repraesentabimus: Fuerunt etiam, inquit (In. vit. S. Ambr.) , duo cubicularii tunc temporis Gratiani imperatoris de haeresi Arianorum, qui tractandam Episcopo quaestionem proponerent. Ad quem audiendum altero die ad basilicam Portianam omnes se adfuturos promiserant. Erat enim quaestio de Incarnatione Domini. Sed alio die miserandi homines, superbiae tumore completi, nec memores promissorum, contemnentes Deum in sacerdote ipsius, nec plebis exspectantis considerantes injuriam: immemores etiam dictorum Dominicorum, quoniam «qui scandalizaverit unum ex minimis istis, oportet ut mola asinaria collo ejus alligetur, et demergatur in profundum maris;» conscendentes in rhedam quasi gratia gestandi, civitatem egressi sunt, exspectante sacerdote, et plebe in ecclesia constituta. Sed hujus contumaciae qui finis fuerit, horresco referens. Subito enim praecipitati de rheda, animas emiserunt, atque corpora illorum sepulturae sunt tradita. Sanctus vero Ambrosius cum ignoraret quid factum esset, nec diutius posset plebem tenere, ascendens pro tribunali, de eadem quaestione, quae fuerat proposita, sermonem adorsus est dicens: Debitum, fratres, curo solvendum: sed hesternos meos non invenio creditores; et reliqua quae scripta sunt in libro, qui de Incarnatione Domini intitulatur.

Ita Paulinus, cujus etiam ultima verba libri declarant inscriptionem. Hanc ipsam apud alios quoque scriptores, a quibus eadem opella temporibus secutis non sine commendatione allegata est (Synod. adv. Trag. Iren. in collect. Conc. Balus. et Christ. Lup. et al.) , reperimus: cui praeterea nonnulli (Theodor. in Polymor.) adjiciunt, contra Apollinaristas. Non defuerunt etiam, qui Operis exordio permoti, sub titulo sermonis de Cain et Abel citatum vellent (Ivo Decret. II part., c. 7, Grat. de Consec. dist. 2) . Sed profecto omnium optima inscriptio est, quam non solum manuscripti plurimi ac probatissimi, nec non veteres editiones prae se ferunt; verum etiam quam indicat (Cap. 7, num. 63) ipsemet Ambrosius, nimirum de Incarnationis Dominicae Sacramento, sive, ut cum auctoribus quibusdam Romani editores maluere, Mysterio.

Quod vero ad aetatem ejusdem libri, ut nihil certius est, quam illum libris de Fide posteriorem esse (Ibid., num. 62) , ita non exiguae difficultatis fuerit, quot annis eumdem hi anteverterint, definire. In iis quidem citandis semel hoc in Opere vocem dudum adhibet (Cap. 8, num. 79) sanctus Doctor: sed aliis locis in quibus aliquam ipsorum mentionem facit, ejusmodi locutionibus semper utitur, quae significent illos editos non ita pridem. Verumtamen cum iidem libri de Fide non nisi anno, ut ostensum est, 379 fuerint absoluti, Paulinus vero hoc ipsum Opus, de quo agitur, superstite adhuc Gratiano Augusto, qui anno 383 vita functus est, conditum tradat; vox dudum ut illud ante annum 382 compositum existimaremus, vix pateretur: sicut nec Gratiani obitus, ut illud multo post eumdem annum rejiceremus.