Prima Classis.

0851A

((Ann. 379.)) Prima epistola respondet Gratiano imperatori, cujus litterae etiam praemittuntur. In ipsa excusat Ambrosius quod eidem principi ex Oriente revertenti non occurrerit. Cum autem hic Gratiani reditus intelligi commodius non possit quam de illo ipso, quo is post victum a Gothis atque in tuguriolo agresti III kal. sept. ann. 378 ambustum Valentem patruum, cui suppetias iverat, sequenti anno in Occidentem regressus est, non immerito huic epistolae annum 379 attribuimus.

II ^a quae Constantio novo episcopo muneris sui officiis instituendo destinata est, ipsi quoque Immolensem 0852A commendat Ecclesiam, utque ab Arianis ab Illyria venientibus caveat, monet. Quod quidem cum de incursionibus Gothorum exstincto, ut jam dictum est, Valente provincias illas populantium intelligatur, cumque dierum ingruentium Quadragesimae mentionem faciat; hinc colligimus eamdem epistolam sub Quadragesimam anni 379 scriptam fuisse.

((Ann. 380.)) III ^a et IV ^a Felici inscribuntur. Harum aetatem inde colligas, quod posterior, cui priorem non multis diebus praemissam constat, Comensem illum episcopum invitet ad dedicationem basilicae a Bassiano Laudensi episcopo constructae, cujus consecrationem anno 380 factam fuisse tradit Ughellus 0853A tomo II Ital. sacrae. Si porro isthaec epocha legitima sit, erit etiam adjiciendum hanc ipsam epistolam pridie kal. novemb. datam fuisse; quippe quae eumdem diem aperte prodat.

V ^a et VI ^a Syagrio Veronensi episcopo scriptae sunt. His Ambrosius illi nuntiat judicium ab eo contra Indiciam virginem latum, a se in episcoporum conventu rescissum esse. Quamvis autem qui volunt id contigisse anno 380 nullam opinionis suae rationem reddant; nobis tamen cur ab eis non recedamus, causae non desunt. Nam primo loco satis clarum est ipso episcopatus ejusdem Syagrii initio haec facta esse, cum Indicia quae ab ejus decessore Zenone ante multos annos velum acceperat, criminis accusaretur, potissimum in juniores annos, animumque 0853B minus maturum quadrare soliti: deinde Nicetus ille, cujus mentio fit in hac epistola, idem esse existimatur atque is Nicetus, quem lex 11 Ne sanctum baptisma, etc., anno 377 data memorat.

VII ^a et VIII ^a Justo inter Lugdunenses praesules tertio decimo missae creduntur. Itaque cum is post concilium Aquileiense, cui simul cum Ambrosio anno 381 interfuerat, dicatur numquam deinceps Lugdunum revertisse, sed in Aegypti se recepisse solitudines; hinc efficitur utramque epistolam dicta synodo priorem esse.

((Ann. 381.)) IX ^a, X ^a, XI ^a et XII ^a eae sunt, quibus Aquileiense concilium in causa Palladii ac Secundiani habitum occasionem dedit. Illas una cum actis ejusdem concilii hanc in editionem non solum ideo recepimus, 0853C quia in Romana fuerant evulgatae, et inter Ambrosiana opera in manuscriptis quibusdam reperiuntur; sed multo magis quod Patribus Aquileiensibus et linguae in disputando, et manus in scribendo officium praestitisse noscatur sanctus Praesul. Jam vero tempus concilii clare definitur, cum ejusdem acta Syagrii atque Eucherii coss. nomina in fronte praeferant, quorum consulatum in annum 381 incidisse extra dubium est.

Attamen quid faciemus P. Franc. Chiffletio, qui eadem Acta adulterina esse, et a Vigilio Tapsensi qui vertente quinto saeculo scriptitabat, fabricata contendit; eoque non solum illa edi curavit inter legitima Vigilii opera, sed et judicium suum propria dissertatione defendit? Nos vero ut appareat cur 0853D assentiri eidem non potuerimus, praecipua ipsius dispiciemus, quam brevissime nobis licebit, argumenta.

Narrat igitur Vigilium ad procudendam synodum illam ea re ductum, quod Arianos, quos impugnare professo nomine neutiquam audebat, facilius objecta concilii auctoritate arbitraretur esse confutandos. Illud autem inde confirmat, quod alios quoque libros abs se compositos Athanasio atque Ambrosio supposuerit idem Vigilius. Verum ut maxime certa esset ultima ista suppositio, plurimum inter se illa differunt, libello cuipiam recens elucubrato veteris auctoris nomen ascribere, et pro vero concilio, cujus Acta jam pridem in vulgus exierint, et Ecclesiarum eruditorumque 0854A scriniis conserventur, falsum substituere. Primum illud non ita insolens est, nec tam facile deprehenditur, maxime si auctor qui peregrino idiomate scripserit, adoptetur: secundum vero prope inauditum est, nec ferme nisi ab amente homine tentari queat. Quis igitur sibi persuadeat praesulem eruditum, famam propriam, atque Ecclesiae catholicae causam Arianorum probris ac ludibriis usque adeo prostituisse? Nam cum idem ille integrum Concilium penes se haberet, cujus etiam epocham, subscriptiones, licet alicubi corruptas, nec non synodalium epistolarum partem retinuerit, ut scribit ipsemet Chiffletius; quo pacto sibi tantum adulari potuit, ut crederet hanc eamdem synodum apud nullum alium neque in Africa, neque in Gallia, neque 0854B in Italia ipsa usquam servari? Quin immo quare vera illa monumenta non ipse vulgavit, majorem haud dubie adversus haereticos vim habitura, quam commentitia? Huc adde nihil in iisdem Actis occurrere, quod non argumento et personis ex tempore ac subito quodam calore disputantibus apte congruat.

Instat tamen adhuc Chiffletius, et quod Valerianus illic Ambrosio contra decus ac sedis Mediolanensis dignitatem semper praeponatur, nec non Anemius Illyrici primatum sibi vindicando ex aequo contra modestiam ac veritatem peccet, reprehendit. Atqui si vera Concilii Acta, ut Chiffletius tradit, habuit Vigilius, cur in eis illa potissimum mutata voluit, unde minimo negotio fraus ejus atque impostura detegeretur? Sed nihil istic, quod merito reprehendatur, 0854C admissum esse a nobis demonstrabitur propriis locis.

Alia nonnulla objicit idem auctor iis, quae retulimus adhuc debiliora, et quorum aliqua non modo in rem ejus nihil faciant, sed et in ipsum possint retorqueri majore ictu. Quapropter non dubitamus germana esse haec eadem acta, illudque unum exoptaremus, nempe ut integra ad nostram aetatem ipsa pervenissent. Nam quod Chiffletius pro complemento hujus operis libellum de Filii divinitate obtrudere nobis voluit, id ab omni specie veritatis suo loco tam abhorrere declarabimus, quam quod maxime.

((Ann. 381 et 382.)) XIII ^a et XIV ^a epistolae, quas cur Ambrosianis adjunxerimus, illic a nobis explicabitur, 0854D nomine Italorum episcoporum inscriptae sunt. Prima versatur tam in causa schismatis Antiocheni, quam ordinationum Maximi Cynici atque Nectarii: quorum ultimus ad sedem Constantinopolitanam in synodo universali anno tantum 381 mense martio illic habita, vel ut volunt alii, anno 382 rursus coacta, fuit adscitus. Itaque si cui allubuerit prima sententia, quominus eamdem epistolam in concilio Aquileiensi scriptam censeat, nihil vetabit. Quod vero ad epistolam XIV, cum in ea Theodosio propter datam superiori responsionem agantur gratiae, ipsam a concilio ante annum 382 convocato non fuisse profectam manifestum est.

((Ann. 383.)) XV ^a et XVI ^a, in quibus de morte 0855A sancti Ascholii, deque Anysii in sedem ejus subrogatione agitur, non alterius anni quam 383 esse videntur. Ascholius enim Romanae synodo an. 382 celebratae interfuerat, eique Anysius, Damaso cujus mors anno 384 ponitur, adhuc superstite, jam succedebat. Quocirca dum et Thessalonicam rediret Ascholius, et Ambrosium de obitu ejus certiorem Anysius faceret, postremos anni 382 menses, ac primos 383 interim effluxisse necessum fuit.

((Ann. 384.)) XVII ^a et XVIII ^a contra Symmachi Relationem datae sunt. Earum tempus non difficulter cognosci potest. Nam cum Symmachus, Valentiniano sub matris haereticae tutela adhuc posito, et Gratiano Maximi fraude ac scelere exstincto, peropportunam revocandis fictitiorum numinum religionibus 0855B occasionem existimasset, eidem Valentiniano Relationem obtulit suam. Huic ubi primum licuit, respondit Ambrosius, nimirum ipso anno 384, quo et ipse a prima sua ad Maximum tyrannum legatione in Italiam rediit, et Symmachus Urbis praefecturam administrabat. Caeterum in hoc certamine orator profanus christiano usque adeo inferior fuit, ut nec arae Victoriae, nec aliarum ceremoniarum restitutionem obtineret. Unde haud illepide cecinit de hoc eventu Ennodius:

Dicendi palmam Victoria tollit amico:
Transit ad Ambrosium, plus favet ira Deae.

((Ann. 385.)) XIX ^a Vigilio ad Tridentinum episcopatum ante paucos menses evecto eorum quae ad episcopale munus pertinent, praecepta tradit. Vigilius 0855C annos 20, ut ipsius testantur Acta, praefuit eidem Ecclesiae: ejus vero martyrium contigisse dicitur sub consulatu Stiliconis, quem anno 400 et 405 eam dignitatem gessisse comperimus. Itaque pontificatum suum non potuit nisi anno 380 vel 385 inire novus praesul; unde cum anno 380, quo et sequenti etiam Abundantium illius decessorem in vivis egisse Aquileiensis concilii Acta testantur, id non contigisse manifestum sit, relinquitur ut contigerit anno 385. Non tamen sumus nescii Mabillonium nostrum in Praefat. saeculi quinti Benedictini, Acta quaedam ejusdem Vigilii abs se conspecta testatum esse, quibus ipsi non anni 20 episcopatus, sed tantum 12 attribuantur. Verum ne hisce Actis posterioribus fidem habeamus, illud dissuadet, quod in hac hypothesi ejusdem 0855D Vigilii pontificatus iniri debuisset anno 388 vel 393, proindeque alterutro posterior esset haec epistola; quam tamen antequam Theodosii lege Judaeorum cum Christianis conjugia prohiberentur, hoc est, ante annum 388 scriptam agnoscimus. Etenim cum in ea potissimum agatur de hujusmodi matrimoniis, Ambrosius cui eadem lex ignota esse non potuisset, illius uti auctoritate dubio procul hac in causa non omisisset.

((Ann. 385 et 386.)) XX ^a et XXI ^a cum Sermone illis adjuncto e vexatione quam a Justina imperatrice aliisque Arianis passus est Ambrosius, ortum duxere. In confesso est sanctum Praesulem sic fuisse agitatum hac tempestate, ut cum eodem anno quo incoeperat, 0856A sedata esset, iterum sequenti recruduerit. Autumat Baronius priorem hujus persecutionis annum incidisse in 386 reparatae salutis, quo sanctus noster primum suum libellum seu epistolam XXI ad Valentinianum destinavit: proxime autem sequenti anno Sermonem de Basilicis habitum dominica Palmarum, ac postridie scriptam ad Marcellinam epistolam. Attamen rem secus se habere obscurum non est. Enim vero quo tempore eumdem Sermonem pronuntiabat, basilica multos jam dies a militibus obsessa erat, et Ambrosius, ne raperetur, illic a populo diu noctuque asservabatur; cum e contrario intelligatur ex epistola ad Marcellinam ipsum ad aedes proprias hac ipsa dominica cubitum rediisse, paratum, si juberetur, in exsilium proficisci. Exinde 0856B etiam cognoscas eumdem sanctum feria VI, et sabbato proxime superiori summa cum libertate domo in Ecclesiam atque ex Ecclesia domum itavisse. Adde his plurima, quae in Sermone memorantur, in illa epistola reticeri: qualia sunt promulgata lex pro Ariminensi concilio, jussio veniendi ad Comitatum, et cum ei sanctus Praesul non paruisset, excedendi Mediolano, hymni denique ab eo compositi. Neque sane opponi potest omnia illa sorori ab eo aliis litteris esse significata; nam etiamsi ex eodem Baronio non ejusdem anni sint epistola XX, et memorata concio, in utraque tamen acerrime in exsecrandam illam legem invehitur. Postremo cum epistolam illam et concionem synchronas esse ambarum demonstret comparatio, ex eo ipso quod eas separavit idem 0856C Cardinalis, quam parum firma ejus opinio sit, intelligitur.

Sed nec levioris negotii est persecutioni posteriori annum ab incarnato Deo 387 ascribere. Nam potissimum circa paschalia debacchabatur ista procella, cumque postea deferbuisset, legatus ad Maximum missus est Ambrosius, cujus legationem etiam alia legatio deinde secuta est, ac demum irrupit in Italiam cum exercitu idem tyrannus, quod factum esse mense Augusto nonnulli tradunt. His autem omnibus tam exiguum temporis spatium satis fuisse vix quisquam credat. Ad haec Augustinus, ut peritiorum calculis definitur, anno 387 per festa Paschatis genitalis aquae sacramento regeneratus est: quae non ipso tot tantarumque turbarum anno, sed proxime 0856D secuto factum esse idem testatur.

Sed Baronium atque alios in errorem illud induxit, quod legem anno 386 synodi Ariminensis gratia latam arbitrati sunt vexandi Catholicos ansam dedisse. Novimus quoque a Mabillonio, ex eo quod Evangelium de ingressu Christi Hierosolymam olim in multis Ecclesiis prima Adventus dominica recitaretur, et etiam nunc Mediolani mos idem perstet, hoc observari, nimirum eidem anno ita tribui posse duas illas epistolas atque Sermonem, ut quae ad sororem est, in Paschate dicatur scripta, in sequentem vero Adventum alia et memoratus Sermo rejiciatur. Verum ut sileamus tunc temporis non e consuetudine, sed casu quodam lectum esse illud Evangelium, 0857A anni duo persecutioni assignantur ab Ambrosio, quodque ex lege saepius decantata contra Baronium objicitur, et in hanc opinionem pariter valet.

Quamobrem agnoscendum est duobus distinctis annis a nefaria Justina saevitum esse. Sed nihil vetat, immo vero cuncta persuadent, ut eamdem persecutionem, quae in sola imperatricis impotentia fontem habuit, jam a festis Resurrectionis anni 385 ortam credamus. Hanc sanctus Praesul in ipso initio sorori suae significavit. Justina vero cum caruisse illam effectu moleste ferret, odio solito exstimulata, legem in Ariminensis concilii gratiam ineunte sequenti anno ferri curavit. Cum nec etiam satis hac via ipsi procederet, tum conveniri voluit Ambrosium nostrum, ut cum Auxentio certamen iniret in palatio. 0857B At respuente hanc conditionem sancto Doctore, in apertam vim atque insapiam tandem erupit illa femina. Itaque cum ille in basilica obsideretur, ad populum pronuntiavit dictum Sermonem. Hunc porro ea re distractum noluimus ab hisce epistolis, tum quod ex ea conjunctione historiae series facilius intelligatur, tum quod eumdem Marcellinae ab Ambrosio missum fuisse non dubitemus, ad quam similiter idem duos alios sequenti epistola inclusos destinavit.

((Ann. 386.)) XXII ^a tota est in texenda inventionis, ac translationis corporum Gervasii et Protasii fratrum martyrum descriptione. Alterum e Sermonibus, quos hac epistola contineri supra diximus, injuria Romani editores expulerant e loco proprio, 0857C in quem a nobis postliminii jure restitutus est. Cum porro finem attulerit persecutioni eadem inventio, hanc epistolam anno 387 a Baronio, a nobis autem 386 adjudicatur. Horum corporum translationem Romanum Martyrologium XIII kal. julias renuntiat, quo die habitus etiam ab Augustino in eamdem rem Sermo superest; unde sibi in animum induxerunt aliqui hoc ipso die sacra illa pignora ab Ambrosio translata esse. Verumtamen e persecutionis fine, quem illi ipsi festis paschalibus tributum volunt, satis docemur ejusdem translationis celebrationem propter paschales solemnitates in aliud tempus esse rejectam.

XXIII ^a quibusdam episcopis, qui super Paschatis VII kal. maias anno 387 incidentis difficultate 0857D Ambrosium consuluerant, respondet. Huic annum a Christo nato 381 ideo assignat Bucherius, quod ante biennium Paschae dominicam XI kal. maii celebratam illa testatur, quo die idem hoc festum anno 379 evenisse in confesso est. Verum Bucherio illud reclamat, quod nec Ambrosius de Paschate ante sex annos non redituro dicturus fuit, quod futurum erat proxime: nec ii a quibus ille consulebatur, tam praematura sollicitudine laboraturi. Huc adde in epistola, quam anno 381 scriptam fuisse idem asserit, haec verba temporibus paulo superioribus, quae de solo 380 anno possent intelligi, inepte sonatura; cum pulchre in hypothesi nostra tam de illo anno, quam de 383 accipiantur. Assignandus ergo est huic epistolae 0858A annus 386, agnoscendusque lapsus in voce biennium quam inde factam licet conjicere, quod e numero septenario his notis scripto VII primus character V detritus sit, et remanserint tantum sequentes duo numeri, II videlicet. Erroris originem alio refert Franc. Balbus, ut videbitur proprio loco, ubi etiam de alio quodam cyclo paschali dicendum erit.

((Ann. 387.)) XXIV ^a scripta est in reditu secundae legationis ab Ambrosio ad Maximum susceptae, cujus rationem atque ordinem Valentiniano juniori narrat. Profectus erat sanctus Antistes paulo post sedatas, quas Justina in eumdem concitarat turbas: redeuntem vero in Italiam idem tyrannus cum exercitu pone secutus est 387 salutis anno.

XXV ^a Studio respondet, an aliquem capitali sententia 0858B damnare liceret, ambigenti. Dubitatio omnis in eo vertebatur, quod clericorum nonnulli erant, a quibus communione privabantur ii, qui ultimo supplicio animadverti in reum quempiam jussissent. Agnoscit porro sanctus Ambrosius majorem ex eo accessisse difficultatem, quod inter episcopos etiam non deerant, qui reorum supplicium apud saeculares judices prosequerentur. Cum autem Ithacianos Priscilliani, qui anno 385 securi percussus fuit, supplicio afficiendi auctores designaverit, nec tamen significaverit eos ab orthodoxorum consortio adhuc expulsos, quod non multo post Maximi supplicium anno 388 interempti tandem factum est; necessario hinc afficitur epistolam hanc medio intervallo eorumdem annorum 385 et 388 fuisse datam.

0858C XXVI ^a superioris continuatio est, in qua Dominicum de adultera muliere judicium, quod supra tantum delibaverat, uberius expendit. Inde est quod utraque et eodem tempore, et ad eumdem hominem, licet inscriptionis quaedam varietas sit, missa noscitur.

XXVII ^a earum omnium quae inscribuntur ad Irenaeum, prima vel saltem e primis esse eo probatur, quod hisce verbis in ea loquitur Ambrosius: Non erubescas patrem interrogare. Annum vero quo scripta fuit, hinc eruimus, quod quae indicatur pro Christo passus, ea intelligi commodius non posse videantur, quam de Justinae persecutione. Quapropter illam aut huic anno 387 aut superiori 386 tribuendam 0858D existimamus. Et sane tanta est eorum quae in ea tractantur cum argumento epistolae ad Simplicianum secundae affinitas atque consensio, ut alterius aetatem altera quodammodo demonstret ac confirmet.

XXVIII ^a satis concinne cohaeret atque connectitur cum superiore. Namque ubi supra expositum est quam fugiendus nobis sit improborum convictus et societas, hic Irenaeum ad sublimiorem gradum promovet, eum ut pote Ecclesiasticae militiae ascriptum, caeteris christianis vitae sanctimonia praecellere debere patefaciens. Hinc intelligas eadem epistola superiore hanc non esse nisi parvo spatio posteriorem.

0859A XXIX ^a praecepta majoris adhuc perfectionis tradit Irenaeo. Ostendit enim ad tam perfectam cum summo bono conjunctionem aspirare ipsum debere; ut ad inferiora, quae hanc ob causam relinquenda sunt, numquam redeat. Hanc ergo epistolam superiores duas brevi secutam dubium non est. Quod praeterea Gratiani luctuosa mors, quae non obscure ibidem indicatur, multum confirmat.

XXX ^a versatur in exponendo Aggaei loco. Hanc Ambrosius statim atque XXIX obsignasset, tradidissetque tabellario, abs se exaratam primis ejus verbis testificatur.

XXXI ^a, XXXII ^a et XXXIII ^a sic sibi invicem concatenantur. Cum sanctus Praesul quaestioni sibi ab Irenaeo propositae epistola XXXI satisfecisset, in 0859B citatis sub ejus finem Deuteronomii verbis proponendae novae quaestionis occasionem invenit Irenaeus. Illi respondet idem Sanctus ea epistola, quam XXXII esse oportebat. Sed cum antequam ultimas illas Irenaei litteras is accepisset, epistolae XXXI aliam subjunxisset, in locum XXXIII illa rejecta fuit. In inscriptione quidem XXXII a Romanis editoribus facta est mutatio, sed quae melius notis illic addendis explicabitur. Itaque ut aetatem illarum investigemus, advertendum est in XXXIII sententiam illam, omnis sanctus est primogenitus, disputari multo fusius quam in lib. de Cain. et Abel. Hinc conjicimus in libro de Benedict. Patriarch. c. 11, n. 55, ubi agitatur idem argumentum, ad hanc epistolam remitti lectores his ejus verbis; sicut alibi demonstravimus. 0859C Est enim illud admodum probabile hujusmodi epistolas non ea mente scriptas esse ab Ambrosio, ut legerentur ab iis solis, ad quos inscriptione sua destinabantur, sed ut communicarentur etiam cum aliis. At si admittenda est haec conjectura, necessum erit eidem libro, quem anno circiter 387 editum esse existimamus, priorem haberi hanc epistolam. Cum autem ipsa non scripta fuerit, nisi post XXVII, quae prima est responsionum ad Irenaeum; hinc efficitur has epistolas eidem tempori tribuendas esse, cui superiores. Caeterum quae hic diximus satis ostendunt Ambrosii epistolam in Apollinarium, in qua sub finem mentio fit perdicis Hieremianae contra Hermanni opinionem adhuc superesse.

((Ann. 387.)) XXXIV ^a, XXXV ^a et XXXVI ^a statim a 0859D primis verbis abunde produnt, quam parvo temporis spatio inter se distent. Ad Horontiani dubitationes his respondetur. In tertia vero queritur sanctus Antistes martyrii occasiones, cum prope ad voti exitum jam pervenisset, sibi ereptas. Nemo autem non videt hoc non posse alio referri magis congrue, quam ad crudelia Justinae saevientis tempora: et quamvis definire non facile sit, num haec a longo elapsa essent; tamen his verbis sanctus vir loquitur, quae vicinam occasionem quodammodo magis declarent.

XXXVII ^a et XXXVIII ^a ad Simplicianum datae sunt eum, qui Ambrosium excepit in episcopatu. Baronius cum in Ambrosii vita, tum in Annalibus Ecclesiasticis ad annum 375 ac 385 omnes Ambrosianas 0860A ad Simplicianum epistolas a sancto Praesule primis initi episcopatus annis scriptas asserit, ut a nobis ad epistolam LXV explicabitur. Quae vero ab opinione doctissimi Cardinalis hoc loco nos avocant ea potissimum sunt, 1º quod intelligatur ex ipso exordio epistolae XXXVIII, Ambrosium, cum illam exaravit in medio ipso concionum suarum cursu exstitisse: 2º ethnicos philosophos e sacris nostris Auctoribus plurima mutuatos non quasi aliud agendo, sed ex instituto probare aggreditur, quod argumentum etiam in Exposit. psal. CXVIII et in libris de Patriarchis maxime tractat. Igitur haud parum verisimile est, omnes illas commentationes adversus superbos illos atque imperitos homines, qui sacros eosdem auctores e profanorum fontibus hausisse, uti testatur sanctus 0860B Augustinus, inepte jactitabant, ad idem propemodum tempus esse referendas. Postremo tanta est hujus XXXVII epistolae cum lib. de Jacob. et Vita beata in elocutione atque in sententiis ac toto argumento cognatio, ut facile ab omnibus eidem tempori adjudicentur. Quod vero ad XXXVIII, cum superioris continuatio sit, inter utramque interjectum constat non esse longum spatium.

XXXIX ^a Faustino mortem sororis immodice lugenti destinata est. Ad eum communium calamitatum exemplo consolandum ibi memorantur semirutarum urbium cadavera, quas quidem urbium eversiones ut ad irruptionem Maximi tyranni in Italiam referat Baronius, Pacati utitur auctoritate. Verum tamen non de Italia, sed de Galliis agitur eo Pacati loco, 0860C quem indicare ad id videtur. Sed cum easdem nobilium urbium excisiones ad bellum Eugenii referre haud minus difficile sit, quam ad Maximi, a Baronii sententia non recedimus, hancque epistolam exeunte anno 387, cum verisimilius occurrat nihil, scriptam putamus.

((Ann. 388 aut 389.)) XL ^a tota est in persuadendo Theodosio, ut edictum de synagoga quadam Judaeorum ab episcopo castri Callinici reaedificanda, deque monachis qui fanum Valentinianorum haereticorum ab iis contumelia provocati incenderant, supplicio afficiendis revocaretur. Contendit Gothofredus non aliam legem indicari hac epistola, nisi leg. 4 de Judaeis Constantinopoli III kal. octobr. anni 393 latam; atque adeo eamdem epistolam huic ipsi anno 0860D attribuendam. Confirmandae suae opinioni addere insuper is potuisset ab Ambrosio et incensae dudum Constantinopoli domus episcopalis, et injuriae Antiochenis a Theodosio condonatae mentionem fieri. Nihilominus tamen istis omnibus potior nobis est Paulini auctoritas, in praeceptoris sui rebus testis oculati. Aperte autem hic profitetur, exstincto Maximo, Theodosio constituto Mediolani; Ambrosio vero episcopo constituto Aquileiae scriptam fuisse hanc epistolam. Et re vera in Maximo commemorando Ambrosius ibi multus est, satisque innuit ipsa ratione qua de illo agit, eum non a longo tempore Theodosii armis devictum esse. Constat igitur legem, quae causam praebuit huic epistolae, non Constantinopoli, sed 0861A Mediolani editam fuisse; ac proinde ab ea quam proposuit idem Godofredus, longe diversam. Quod ad veniam datam Antiochenis, eam Sozomenus lib. VII, cap. 23, refert ad illud tempus, quo Theodosius ad bellum Eugenio tyranno inferendum sese parabat: sed ipsum in hoc ecrrare omnes agnoscunt. Quod vero ad episcopi Constantinopolitani incensas aedes, quos anno 388 flagrasse narrat Socrates, eas profecto nihil officere, quominus in epistola ejusdem anni adverbium dudum adhiberi jure potuerit, loco suo demonstrabimus. Statuendum itaque hanc epistolam tunc temporis fuisse scriptam, cum profligato Maximo, Mediolanum rediit imperator. Atqui ex Codice Theod. intelligitur eumdem XII kal. octobres anni 388 nondum recessisse Aquileia, VI vero idus ejusdem mensis 0861B jam venisse Mediolanum, qua in urbe usque ad maium sequentis anni commoratus est. Ex quibus liquet hoc ipso intervallo sanctum Praesulem, qui negotiorum suorum causa Aquileiam se contulerat, super memorati edicti revocatione scripsisse ad Theodosium.

XLI ^a eam ob rem exarata est ab Ambrosio, ut sororem faceret certiorem, quo pacto Episcopi ac Monachorum causa, de qua agitur in epistola superiori, felicem exitum esset consecuta. Eidem adjunxit et eum sermonem, quem reversus Mediolanum, eadem de re coram Theodosio pronuntiavit. Hinc nemo neget hanc epistolam parvo intervallo postquam superior scripta fuisset, secutam esse. Nullus enim locus est dubitandi, Ambrosium ubi primum ei licuit, 0861C ad sedem suam reversum esse, ut iis a quibus decipi potuisset religio imperatoris, aditus praecluderet, et ipse eorum quae peroptabat, fieret compos.

XLII ^a respondet Syricio. Namque hic papa, cum Romae Joviniani haeresis palam erupisset, habito Romani cleri concilio, ejus auctorem ac sectatores anathematis poenae subjecit. Tum vero synodicam epistolam ad Mediolanenses ideo scripsit; ut idem haereticus, quem e monasterio non procul a muris Mediolanensibus posito et Ambrosii vigilantia gubernato profugisse noverat, in illa urbe tamquam anguis quidam in specu suo suffocaretur. Acceptis Syricii litteris, eamdem haeresim in synodo Mediolani coacta damnari curavit Ambrosius, et episcoporum praesentium nomine id ita significavit pontifici, ut 0861D simul haeresim validis rationibus confutaret. In cognitionem aetatis hujus epistolae deducimur his ejus verbis: impietas Manichaeorum, quam clementissimus imperator exsecratus est. Quae quidem verba ad legem 20 de Haereticis ann. 391 promulgatam referuntur a Godofredo; attamen cum ibi nulla Manichaeorum mentio fiat, illis ad legem 18 de Hoereticis allusum esse cum Baronio existimamus. Cum ergo haec ultima lex anno 389, V kal. julias, lata prodatur, non incongruum putamus fore, si concilium ac epistolam eidem anno vel potius 390 adjudicemus.

((Ann. 389.)) XLIII ^a et XLIV ^a Horontiano inscribuntur. Hic post lectum Hexaemeron eam ob causam scripserat Ambrosio, ut quia ibidem non 0862A satis explicatum viderat, cur postremus rerum omnium homo creatus a Deo esset, illud sibi planius aperire non gravaretur. Primis ejus dubiis cum satisfecisset sanctus Antistes, aliam difficultatem ex ejusdem Operis lectione sibi exortam iterum idem illi proposuit. Hanc similiter Ambrosius dissolvit: ex quibus responsis constant hae duae epistolae. Constat igitur utramque Hexaemero posteriorem esse, id est anno 389, circa quem illud Operis in vulgus exiisse declaravimus: easdem tamen haud interjecto longo tempore illud secutas hinc evincitur, quod cum Horontianus Ambrosio, cujus manibus in diaconum aut presbyterum fuerat consecratus, arctissima necessitudine conjungeretur, nullum dubium est, quin idem ille Hexaemeron, mox ubi editum fuit, ab eo acceperit evolveritque.

0862B XLV ^a earum quae ad Sabinum scriptae habentur, ordinem ducit. Fuit autem Sabinus ille Placentinus episcopus, qui Aquileiensi concilio subscripsit, cujus miraculum quoddam refertur lib. V Dial. sancti Gregorii cap. 10, et nomen in Martyrologio Romano ad III idus decembris commemoratur. Hexacmeri quoque lectio ipsi moverat quamdam propter hoc difficultatem, quod nihil ibidem de paradiso disputaretur. Cognito ex ejus litteris illo dubio, Ambrosius cur illud caput praetermisisset, hanc causam reddit, quod videlicet idem argumentum ante plures annos jam tractavisset. Hinc intelligas epistolam hanc librum de Paradiso non paucis annis, librum vero Hexaemeron brevi spatio secutam esse.

0862C XLVI ^a et XLVII ^a Sabino quoque se missas ferunt. Harum priori occasionem dedit nescio quis Apollinarista, qui ad suam haeresim proseminandam terras ac maria peragraverat. Idem cum venisset Mediolanum, quaedam in Ambrosii libris carpere coepit: quem publice a se confutatum hac epistola nuntiat sanctus Doctor. In sequenti autem ubi de libro quem distinctius quam antea scriptum, ad Sabinum deferri curaverat, pauca praemisit, de mutui commercii epistolarum, in quibus potissimum aliquid e Scripturis discutiatur, utilitate fusius agit. Porro cum prorsus verisimile sit commentationes Ambrosianas, quas arrodere ausus narratur ille Apollinarista, quasque peritiori manu descriptas se transmisisse Ambrosius memorat, easdem esse ac 0862D libros de Fide, ac de Incarn. Dom. sacram., cum praeterea is de se quasi jam sene mentionem faciat, eis de causis non arbitramur utramque epistolam ad alium annum melius, quam ad hunc 389 vel circiter referri posse.

XLVIII ^a ut argumento sic et aetate conjuncta est superioribus. Libellos enim quos hic testatur Ambrosius sibi redditos, non alios ab his esse credimus, qui missi Sabino supra dicuntur. Idque hinc etiam astrui potest, quod aetatis suae provectioris nec in hac epistola mentionem omittat beatus Praesul.

XLIX ^a e superiore etiam pendet. Etenim cum epistolis, maxime vero quibus aliquid e sacris libris 0863A examinetur, operam se daturum frequentiorem illic testetur Ambrosius noster, in hac epistola, quae in sententiis divinis pene tota est, fidem profecto liberat suam; proindeque ab aliis eam abstrahi non oportere negabit nemo.

L ^a Chromatii precibus concessa est Aquileiensis episcopi, qui Ambrosium, ut sibi aliquid e sacris codicibus epistolari familiaritate disputatum mitteret, obsecraverat. Ejus optatis ut Sanctus noster satisfaceret, e prophetia Balaam elegit argumentum. Propterea vero hanc epistolam superiorum ordini accensuimus, quod in ea quoque suae senectutis mentionem injiciat.

((Ann. 390.)) LI ^a Theodosio imperatori Mediolanum postquam Thessalonicae strages edita esset, 0863B venienti ob id missa est, ut Ambrosius cur non exspectasset ejus adventum, causas proponeret. Caedem autem illam anno 390 patratam fuisse in confesso est.

((Ann. 392.)) LII ^a eo tempore datam se prodit, quo Rufinus ex Magistro Officiorum consul et praefectus praetorio creatus fuit. Cum autem eum anno 392 ad has dignitates gradum fecisse non ambigatur, hanc epistolam eodem anno ad Titianum perlatam constat.

LIII ^a immaturam ac tristem Valentiniani minoris mortem amanter luget, de cujus etiam sepultura acceleranda interpellat Theodosium. Certum autem est anno 392 eumdem illum Valentinianum idibus maii exstinctum esse; unde hanc epistolam non ita multo post missam fuisse intelligimus.

0863C LIV ^a et LV ^a Eusebio, qui caput erat nobilis familiae Bononiensis, destinatae sunt. Agitur in earum altera de quodam apparitore, deque tussi Faustini pueri: at in altera eumdem puerum cum Faustino ipsius patre ad eum Bononiam profectum, Mediolani autem secum remansisse Ambrosium atque Ambrosiam scite nuntiat noster Ambrosius. Porro cum eamdem hanc Ambrosiam non ob aliud spiritalem columbam vocet, nisi quia ipsam virginali velo, sicut ad lib. de Instit. Virg. annotatum est, consecraverat: hinc colligitur eidem libro, cui nos annum 392 atribuimus, posteriores esse has epistolas.

LVI ^a Theophili Alexandrini respondet epistolae. Materia scribendi fuerat Antiochenum schisma, de quo plura ad Ambrosii epistolam dicenda erunt. Observandum 0863D interim in eadem culpari Flavianum, quod se adversus Capuanae synodi auctoritatem rescriptis a Theodosio, qui tunc in Orientem reversus erat, impetratis communiisset. Exacto in Italia prope triennio, imperator non nisi VI kal. decembris anni 391 redierat Constantinopolim; proindeque synodum illam intra eum diem atque idus maias anni sequentis, quo die necatum diximus Valentinianum, habitam fuisse necesse est. Nam post id temporis conventus episcopales in Italia haberi per excitata ab Eugenio tyranno bella neutiquam licuit. Finita synodo, quod in ea super memorato dissidio statutum fuerat, Theophilo significarunt Capuani Patres. At ipse cum postea litteras eamdem ob causam 0864A destinasset ad Ambrosium, a Viro sancto epistolam, de qua hic agitur, elicuit. Quis igitur eat inficias vix illam ante anni 392 exitum scribi potuisse?

Superiori epistolae aliam subjecimus in Bonosi haereseos postulati causa versantem. Jam tota res in Capuano consessu, de quo proxime ante dicebamus, tractata fuerat; ejusque cognitio vicinis istius haeretici episcopis ad maturius et accuratius examen demandata. Cum vero iidem antistites consuluissent auctorem hujus epistolae, ac ei judicium hoc viderentur permittere; hic non sibi, sed ipsis ut pote quibus commissum erat a concilio, id competere responsum dedit: ac simul etiam errorem Bonosianum circa perpetuam Deiparae virginitatem valide confutavit. 0864B Illa quidem planum faciunt hanc epistolam superiori synchronam esse, et ab eadem non solum hoc nomine, sed etiam quod Capuanae synodi tamquam pars altera sit, in editione Romana male abstractam. Illud vero difficilius, cuinam auctori haec debeatur, patefacere. Sunt rationes in utramque partem haudquaquam leves, quas loco proprio excutiemus.

((Ann. 393.)) LVII ^a Eugenio tyranno, cur eo Mediolanum accedente, Ambrosius hinc recessisset, causas aperit. Est autem perquam verisimile tyrannum illum non statim atque, Valentiniano idibus maii e vivis sublato, in solium ab Arbogaste collocatus est, in Italiam impetum fecisse, at prius alias quasdam absolutas ab eo esse expeditiones. Id quidem 0864C tum e Paulino in Ambrosii Vita, et Severo Alexandro apud Gregorium Turonensem Hist. lib. II, c. 9, intelligimus, tum ex hac ipsa epistola, ubi Ambrosius eumdem Eugenium in primordiis imperii ad se scripsisse, ac se postea, si quando emersisset aliqua necessitas, ad eum quoque litteras dedisse testificatur. His ergo ducti eam tyranni irruptionem non nisi exeunte anno 392 vel potius ineunte 393 factam putamus; atque adeo hanc epistolam eidem tempori attribuendam.

LVIII ^a in argumento versatur plane celebri. Nihil enim ea tempestate Paulini avitis atque propriis honoribus nobilissimi abdicatione ac secessu illustrius. Non tamen scripta est haec epistola, postquam ille Nolam jam recesserat, id est, anno 394, ut opinatus 0864D videtur Baronius. Nam praeterquam quod ex epistolis ejusdem Paulini ad Alypium atque Augustinum, nec non utriusque ad eumdem Paulinum haud male colligitur ipsum ab anno 393 Nolam venisse; haec ipsa epistola satis indicat Ambrosium, cum eam scripsit, illius conspectu nunquam potitum. Vidit autem postea eumdem Florentiae, quo tempore Romam iter habebat, statim hinc Nolam se recepturus. Huc etiam accedit, quod primis annis, quos egit Barcinone idem Paulinus, non omnes simul suas facultates publicaverit, vendideritque, sed illas in plures partes sensim distraxerit. Itaque cum venditis illis omnibus, Paulinum ipsum jam factum pauperem testetur Ambrosius, illum in procinctu ad iter suum, 0865A cum Sanctus noster ista scriberet, jam tum fuisse existimamus. Et hinc clarum fit hanc ipsam epistolam adjudicari non posse melius, quam aut anni 392 postremis mensibus, aut primis 393.

LIX ^a illud observatione dignum prae se fert, quod nempe quoto aetatis Ambrosii anno data fuerit, planum faciat. Aperte enim testatur sanctus Antistes annum tertium et quinquagesimum se peregisse, cum haec scriberet. Verum quae praemittuntur paulo superius, multo plus negotii verba facescunt. Sic autem habent: Objecti, ait ille, barbaricis motibus, et bellorum procellis, in medio versamur bellorum freto. Hunc locum ad Maximi tyranni bella referendum autumant Baronius in Ambrosii Vita et in Annalibus, Ughellus in Italia sacra, et Bollandistae in Actis hujus 0865B sancti Severi. Hincque colligunt et hanc epistolam anno 387 esse tribuendam, et cum eodem concurrisse annum Ambrosianae aetatis 53. Addunt insuper sanctum Praesulem, cum vitam ad usque mensem aprilem anni 387 produxerit, annos implevisse quatuor supra sexaginta. Illud autem opinioni suae impendio favere putant, quod in Maximiano bello fusum fuerit multo plus sanguinis, quam in Eugeniano. Sed tamen haec eorum ratio nihil efficit: namque in epistola de qua loquimur, barbarici motus ac bellorum procellae commemorantur, an vero eadem bella exstiterint aliis quibusdam crudeliora, nemo hinc probet. Mavult Hermannus locum Ambrosii a nobis propositum de bello Eugenii scriptum fuisse: idque contendit cum Ambrosianae vitae historia magis 0865C congruere, quam quidem ultra 57 annum productam negat. Sed hoc non usque adeo perspicuum est. Fatendum ergo memorata verba sive Eugenii, sive Maximi bello accommodentur, perinde esse. Illud autem Baronii opinioni magis favere forte videatur, quod Ambrosius in non paucis epistolarum superiorum locis senectutis suae mentionem subinde iteret, quod sane illi viro minus convenit, qui vitae curriculum anno 57 quam qui 64 terminaverit. Verum tamen non ignoramus illud Basilio aliisque sanctis quibusdam usu venisse, ut quamvis in aetate minus provecta diem obierint, de se tamen quasi jam senibus loqui amarent. Inde est quod lectoribus integrum relinquere velimus rei judicium. Monemus tamen illud discriminis in episcopatus Ambrosii annis 0865D nihil mutare, sed solum in actis ante episcopatum: hos tamen ipsos plus aequo producere videtur Baronius.

LX ^a Paternum deterret, ne filium cum nepte ex filia, id est avunculum cum filia sororis, matrimonio jungat. Nititur autem in dissuadendo potissimum his argumentis Ambrosius noster, quod hujusmodi conjugium et divinis legibus contrarium sit, et prohibitum constitutione Theodosii, a quo amplissimum, inquit, accepisti honorem. Haec porro verba cum aptari non possint commodius, quam dignitati comitis sacrar. Largit. qua Paternum ornatum fuisse ex multis Symmachi epistolis cognoscere est, quamque ab eodem administratam anno 393 indicat lex 14 de Metallis, 0866A hanc quoque epistolam eidem anno 393 attribuamus, nobis persuadent. Quod autem ad prohibitionem Theodosii supra memoratam, ea quidem ad aetatem nostram transmissa non est, sed ejus in aliis quibusdam exstat mentio, quemadmodum a nobis declarabitur proprio loco.

((Ann. 394.)) LXI ^a ad Theodosium, a quo sanctus vir de gratiarum actionibus ob profligatum non sine miraculo Eugenium tyrannum Deo reddendis litteras acceperat, responsio est. Hac ergo Ambrosius imperatorem eorum quae exsequendis ejus postulatis ipse praestiterat, certiorem facit. Unde haec epistola per se loquitur non alio anno nisi 394 se missum esse: cum tyrannus ille hoc ipso anno mense septembri luerit supplicium.

0866B LXII ^a eidem principi, eodem tempore, et in argumento non absimili exarata est. Quippe qua illis Ambrosius ab imperatore veniam petit, qui cum tyrannum essent secuti, eo interfecto, confugerant in ecclesias, criminis sui poenam declinaturi.

((Ann. 396.)) LXIII ^a postremum primae nostrae classis locum obtinet. Ejus scribendae haec causa fuit. Morte Limenii, non autem, ut quibusdam videtur, Eusebii, quem anno 371 vivere desiisse Hieronymus in Chronico et in Scriptoribus ecclesiasticis docet, episcopo destituta erat dioecesis Vercellensis. Tanti mali originem, nimirum cleri atque populi contentiones resecare cupiens Ambrosius noster, hanc epistolam ad eos misit. Extra dubium est eam Aquileiensi 0866C synodo, anno 381 cui subscripsit idem Limenius, posteriorem esse: at praeterea non nisi anno 396 ponendam fatebitur, qui noluerit Actis Gaudentii Novariensis, quae a Mombritio atque Bollando ad XI kal. februarias referuntur, fidem abrogare. Legimus enim in illis Actis Ambrosium paucis mensibus antequam e vita excederet, Vercellas componendi cujusdam dissidii causa se contulisse. Quod quidem iter commodissime intelligemus, si dixerimus sanctum Praesulem, cum litteris suis parum profecisset apud obstinatos animos, eo profectum; ut demum eorumdem pervicaciam praesens expugnaret.

Qui ob mentionem Venetiarum hanc epistolam Ambrosio putant suppositam, ii non advertunt cum apud alios ejusdem aetatis, tum apud Ambrosium ipsum 0866D in certis operibus (Epist. 18, num. 21) usurpari eamdem vocem. Majori forte an veri specie maxima fragmenta ex aliis Doctoris nostri commentationibus in hanc translata atque inserta, quae nos suo quaeque loco indigitabimus, iidem obtenderent. Verum tamen id non abhorret ab Ambrosii consuetudine, et ut maxime nusquam is alibi hoc usurparet, hic nihilominus mirum non esset, si quae meminisset de continentia, de jejunio, de vigiliis non segniter abs se alibi disputata, eadem contra Sarmationem ac Barbatianum harum virtutum infensissimos adversarios rursus instrueret intenderetque. Caeterum quidquid dicitur de istis haereticis, aetatem hujus epistolae liquido confirmant: ejus vero dictio, character atque 0867A argumentum illam Ambrosio tamquam vero parenti validissime asserunt.