In Libros Duos De Excessu Fratris Satyri Admonitio.

1285A Ambrosio praeter Marcellinam sororem, quam perpetuae virginitatis votum professam, Romae ut plurimum habitasse, libri de Virginibus et Ambrosianae ad eam epistolae palam faciunt, fuit etiam germanus frater, cujus obitus hisce opellis causam praebuit. Huic nomen Satyro inditum constat, quo eum sancti Doctoris auctoritate Romanum Martyrologium ad XV Kal. Octob. sanctorum numero inseruit. Sed ipsum insuper Uranium cognominatum esse ex ejus epitaphio, quod tamquam ab ipsomet Ambrosio scriptum refert Dungalus (De cultu Imag. tom. IV Bibl. Pp. part. II) , intelligitur; nisi malueris τῷ Uranio non cognominis rationem attribuere, sed tantum epitheti quo Satyri, jam in coelum recepti, beatitudo significetur. Nos quidem in medio rem relinquemus, epitaphium vero subjiciemus his praemonitis.

Satyrus itaque primum in foro causas oravit (Lib. I, num. 40) , deinde provinciarum administrationi praefectus fuit (Num. 58) , quod utrumque commune habuit cum Ambrosio. Sed multo plura in illis emicuerunt quam simillima, et usque adeo alter alterum vultu, corporis habitu, valetudine, ingenio, moribus referebat (Num. 38, 39, 79) , ut aliud fratrum par tam perfecte sibi consentiens vix umquam exstiterit. Hinc nata illa, quae arctius quam natura ipsa eos colligabat, intima et mutua charitas (Num. 21, 22) ; ex qua factum est, ut cum invitus ac reluctans Ambrosius onus subiisset episcopale, Satyrus omnem rerum domesticarum atque temporalium curam in se reciperet (Num. 20 et seq.) , hac saltem laboris ac sollicitudinis parte fratrem levaturus. Contigit autem ut Prosper quidam in aliqua provinciarum Africae degens, debitam fratribus pecuniam solvere detrectaret (Num. 24) . Eo proficisci, licet fratre admodum refragante ac frequentibus litteris etiam revocante (Num. 25) , constituit Satyrus. Verum soluta in ipso cursu nave qua ferebatur, non sine ultimo periculo (Num. 17, 27) appulit ad oram destinatam. Rem ex animi sententia transegit cum Prospero. At in Italiam atque adeo Mediolanum reversus, vix fraternis amplexibus redditus fuerat, cum in gravissimum incidit morbum, cujus vi et atrocitate exstinctus est (Num. 17) .

Quantum doloris ex ejus morte ceperit Ambrosius, facile quivis ex utriusque amore ac suavissima vitae societate intelligat. Verumtamen hoc casu frangi se nequaquam passus, non modo exanimi corporis oculos manu sua claudere (Num. 19) , atque feretro humeros subjicere sibi imperavit (Num. 1) : sed etiam conscenso ambone basilicae, audiente innumera populi frequentia, et patente praesentis cadaveris facie (Num. 78) , eum laudavit priore harum orationum, cujus summam hic exhibemus. Principio (Num. 1 et seq.) gratias agit quod Ecclesiae periculum in familiam suam conversum videatur; et non tam sibi dolendum quod fratrem amiserit, quam gratulandum quod eum quandoque habuerit, profitetur; maxime autem id sibi esse solatio, quod lacrymas suas prosequantur omnium lacrymae (Num. 5) , quodque jam ne a fratre umquam divellatur (Num. 6) , minime timeat. Hinc ubi multiplicem, quae sibi cum fratre intercedebat, conjunctionem tenerrimo amoris sensu commemoravit (Num. 7 et seq.) , dolorem suum ita excusat, ut eum temperandum potius, quam delendum asserat. Colligit tamen quasdam consolationis causas, et potissimum (Num. 17 et seq.) quod fratri ex Africa reduci ultima pietatis officia reddere sibi licuerit. Tum repetitis ejusdem fratris in se meritis, timorem suum ob ejus absentiam, fallacemque ex ipsius reditu laetitiam describit (Num. 20 et seq.) . Sub haec, instituta inter fratris atque Tabithae luctum comparatione, cur illi resuscitari non conduxisset, exponit (Num. 28 et seq.) . Ubi sua et fratris conditione inter se comparatis 1287 (Num. 31 et seq.) , denuo ad ea quae sibi ejusdem exasperent desiderium, redit (Num. 34 et seq.) . Deinde ad cardinales virtutes sermonem convertens, quantam in Eucharistia fiduciam reposuerit, quantave prudentia caverit, ne a schismatico baptismum acciperet, praedicat (Num. 42 et seq.) . Illic ejus eloquentia, fortitudine, simplicitate, castitate, temperantia, et liberalitate erga pauperes commendatis, qualem se in fratres praebuerit, ex eo quod nec patrimonium dividere, nec uxorem ducere, nec testamentum condere substituerit, demonstrat (Num. 49 et seq.) . His licet augeatur conceptus dolor, cur tamen moderandus sit, rationes proponit; seque promittit illius memoriam numquam positurum (Num. 63 et seq.) . Ultimo nonnullis ad Marcellinae consolationem interjectis, postremum vale fratri amantissime dicit, atque orationem fusis pro ejus pace ac quiete precibus claudit (Num. 76 et seq.) .

Cum dies septem elapsi essent (Lib. II, num. 2) , rediit ad Satyri monumentum populus, ceremonias precesque consuetas celebraturus. Hic alteram harum orationum Ambrosius, quamvis ad meditandam eam temporis angustiis coactatus, admodum fusam pronuntiavit hoc ferme sensu. Postquam praemisit priori libro nonnihil dolori indultum esse, in hoc magis omnium hominum conditionem consideraturum se pollicetur (Num. 1 et seq.) . Inde proponit tria tractanda, mortem scilicet communem esse, nos ejus opera saeculi aerumnis tutos effici, ac demum per eam ad resurrectionem aditum dari (Num. 3) . Ut persuadeat communem hanc legem ferendam esse, varia exempla in medium affert, puta eorum qui nativitatem planctu, obitum autem plausu prosequebantur: nec non Lyciorum apud quos viri in luctu vestem induere muliebrem legibus cogebantur (Num. 4 et seq.) . Dehinc, adjectis rationibus nonnullis, feminarum in maritorum funeribus impotentiam graviter castigat (Num. 8 et seq.) : et patientiam in amicorum morte, quam in diutina eorum absentia difficiliorem non esse docet (Num. 15 et seq.) . Mox ad secundam partem accedens (Num. 18 et seq.) , multiplices exponit humanae vitae calamitates, ex quibus nos nisi per mortem non liberari, sanctorum virorum exemplis probat (Num. 23 et seq.) . Ubi vero quantum iidem passi fuerint, amplificavit; metuendam inde colligit (Num. 44 et seq.) mortem non esse, quod requies, lucrum, remedium, ac decus in ea ipsa reperiantur. Transit denique ad postremum membrum, ad quod astruendum triplici genere argumenti utitur, nimirum ratione, universitatis exemplo, testimonio rei gestae (Num. 50, 52) . Rationem exigere ut corpus et anima simul aut poenis aut praemiis afficiantur, paucis perstringit. At vero in secunda parte diu moratus (Num. 53 et seq.) , pulchre de naturae generationibus ac mutationibus philosophatur: post quae, dubiis quibusdam prudenter exsolutis, resurrectionem Phoenicis, atque humanae generationis exemplo, firmat (Num. 58, 60) : expositoque ejusdem resurrectionis ordine ac ratione, indignum esse ait, ut ea non credatur, cum philosophicis de animarum in varia corpora transmigratione deliriis, ac poeticis de serpentinorum dentium in homines conversione ineptiis fides habeatur (Num. 61, 65, 70) . Unde colligit prophetarum testimoniis, quorum locos proponit, atque edisserit, magis credendum (Num. 66 et seq.) . Postremo venitur ad rei gestae testimonia, ubi exposita trium mortuorum a Christo ad vitam revocatorum historia, nec ii qui ab Elia, Petro et in passione Dominica resuscitati sunt, praetermittuntur (Num. 77 et seq.) . Contra philosophos sanctus Praesul rursus insurgens, resurrectionem rationi consonam esse luculenter monstrat (Num. 86 et seq.) . Adjicit (Num. 90, 91) Deo et Christo, qui causa est resurrectionis, fidem praebendam; et quomodo rapiendus sit in aera Paulus, explanans (Num. 92) , patriarchas vivere docet, de quorum virtutibus pie disputat (Num. 95 et seq.) . His qua ratione Christus inter mortuos liber dicatur, ubi subjunxit, quae de tubis Moses praecepit, spiritali enarrat sensu (Num. 95, 117) ; quibus expositionem quorumdam e Canticis et Apocalypsi locorum addit (Num. 118 et seq.) . Contracta demum tamquam in manipulum tota oratione, votisque ut fratrem brevi sequatur, palam conceptis, sermonem absolvit (Num. 130 et seq.) .

Extra dubium est hos duos libros constare totidem orationibus, quas in unum opus, indito librorum titulo, et forte etiam nonnullis adjectis aut immutatis, conjungi voluit ipsemet Ambrosius; unde statim initio secundi libri haec verba ponit: Superiore libro aliquid indulsimus, etc. Eadem operi praefigitur in manuscriptis haec inscripto: Incipiunt libri sancti Ambrosii episcopi de Excessu Satyri fratris sui, et de Resurrectione mortuorum. In quibusdam tamen codicibus aliqua varietas est; exempli causa, in nonnullis hoc modo inscribitur: Flebilis querimonia beati Ambrosii antistitis de excessu charissimi sui fratris; sed in similibus librarios maxima licentia usos reperimus. Majoris auctoritatis est, quod Augustinus (Lib. II de Pecc. Orig. cap. 41) librum secundum his verbis allegat: In opere quod scripsit de Resurrectione; utrumque autem Ambrosius (Enarr. Psal. I, n. 51) isto lemmate: In libris Consolationis et Resurrectionis. De priore hujus inscriptionis parte dicemus in Admonitione ad Orationem de Obitu Valentiniani, nunc vero tantum monebimus communi titulo sermonis argumentum liquidius efferri. Quod ad titulum secundi libri, fere is concipitur in illam formam: De Fide Resurrectionis, vel de Resurrectione mortuorum; et eum aptum esse atque congruum praemissa analysis ejusdem libri plane convincit.

Illud operis eo ipso anno compositum fuisse, quo Satyrus migravit ad superos, inficias iverit nemo; sed quoto anno haec eadem mors inciderit, obscurius est. Baronius eumdem illi, quem caedi Gratiani, tribuendum putat, id est 383; suamque opinionem inde communit, quod belli atque barbarorum timorem, de quo hic agitur, alio referri posse non existimat, nisi ad irruptionem, quam exstincto memorato principe, Maximus Italiae minitabatur. Verumtamen praeterquam quod neque Maximus, neque Eugenius 1289 barbaros quales priore libro describit sanctus Praesul, secum adduxisse usquam leguntur; quomodo idem Ambrosius aut mentionem tam recentis doloris praetermisisset, aut tam fidenter in domum suam, quidquid timebatur omnibus, fraterna morte conversum esse atque expiatum pronuntiasset? Accedit quod cum Satyri navigationem Ambrosiani pontificatus initio susceptam esse illud suadeat, quod in occasionem non solvendi debiti eamdem Ambrosii dignitatem trahebat Prosper, cumque Satyrum in ipso aetatis flore Ambrosius sublatum narret (Lib. I, n. 31) ; ex his clarum fit bellicos illos motus ac Barbarorum minas cum exitio Valentis imperatoris anno 378, IV kal. Sept. in tugurio combusti, magis quadrare; hac enim tempestate ingens a Barbaris metus Italiam ac vicinas provincias invasit. Quapropter utrumque hunc librum anno insequenti, hoc est, 379 scriptum esse nulli dubitamus; idque sub aestatis initium contigisse argumento est, quod Ambrosius fratrem et per hiberna frigora navigasse, et paucis a reditu mensibus exspirasse testatum facit.

Antiqui moris fuit apud Athenienses, ut qui pro patria fortiter dimicando occubuissent, publica laudatione honorarentur, quemadmodum Plato auctor est in Menexeno: Romani vero illustres viros atque feminas eodem honore prosequebantur, quam consuetudinem a P. Val. Publicola consule, qui Junium collegam publice laudavit, exortam esse observant historici. Sed antiquiora adhuc ejusdem ritus vestigia exstant in libris sacris. Nam vel Davidis planctus super Saule ac Jonatha, qui libro II Regum capite I describitur: vel Jeremiae lamenta super Josia rege, de quibus libro II Paralipomenon, quid aliud sunt, nisi funebres laudationes? Non igitur mirum videri debet, si tot orationes in laudem eorum, sive qui pro Christi fide ac nomine sanguinem profudissent, sive qui virtutum singularium splendore christianum nomen illustravissent, habitae reperiantur apud Patres Ecclesiae Graecae ac Latinae; sed illud forte videbitur insolentius, quod fratris laudes frater ipse celebrare aggressus fuerit. Verum clarissima exempla habet Ambrosius, quibus se defendat. Namque ut omittamus illud profanis usu venisse, ut magni viri mortuorum sibi arctissimo conjunctionis nexu copulatorum encomiastas se praebuerint, quod factum legitur a Julio Caesare, qui Juliam amitam et Corneliam uxorem laudavit e more pro rostris, ut ait Suetonius in ejus Vita; unus Gregorius Nazianzenus, cujus orationes in patris, fratris ac sororis funeribus dictae supersunt, Ambrosio sufficere posset ad patrocinium: postea vero et Gregorium et Ambrosium Bernardus in laudando Girardo fratre imitatus est.

Admonebimus, antequam de tabula manus tollatur, Dungalum a librariis quibusdam, qui ob nonnullam argumenti affinitatem librum de Paradiso his duobus libris una descripserunt, deceptum, eumdem librum tamquam tertium de Morte Satyri allegavisse, in quo ipsum graviter allucinasse nemo non videat. Quod autem ad epitaphium ab eo memoratum, haec ejus verba sunt Ambrosio nostro (Loc. sup. cit.) non plane indigna:

Uranio Satyro supremum frater honorem
Martyris ad laevam detulit Ambrosius.
Haec meriti merces, ut sacri sanguinis humor
Finitimas penetrans alluat exuvias.