In Consolat. De Obitu Valentiniani Admonitio.

1355 In procinctu erat Valentinianus junior, ut e Galliis in Italiam, quo eum barbarorum irruptionem minitantium metus vocabat, reverteretur, cum e vivis Arbogastis comitis fraude sublatus fuit idibus maiis anni 392 in vigilia sacri Pentecostes. Illius corpus non ita multo post relatum est Mediolanum, ibique tantisper, quoad Theodosii mandata de sepultura ejus acciperentur, in palatio suo servatum. Allatis demum ab imperatore de hoc litteris, Valentiniani parentalia celebrata sunt, in quibus Ambrosius principem illum anno aetatis vigesimo ex imperio et vita raptum sequenti oratione prosecutus est.

In ea, quibus causis ad dicendum adduceretur, strictim exposito (Num. 1) , Valentinianum venisse ait (Num. 2) , sed omnium qui tamquam parentem publicum (Num. 3) eum lugebant, lacrymis circumfusum. Deinde (Num. 3 et seq.) ab Jeremia threnos mutuatus, ut principem defleat, qui consiliorum maturitate cum adolescentiae flore in se conjuncta, etiam barbaros in sui venerationem pertraxerat, asserit totius quidem Italiae luctum esse communem; ad Ecclesiam tamen potissimum spectare (Num. 5 et 6) , quippe quae Gratiani ac Valentiniani obitu in utramque maxillam percussa esset. Post illa, ubi patefactum est quam rari in adolescentia vel prorsus a vitiis se contineant, vel maturius redeant ad bonam frugem, ostendit (Num. 9 et seq.) eumdem Valentinianum jugo Domini collum subdidisse adhuc juvenem; et si fuisset in ejus moribus, quod obtrectandi locum praeberet, hoc tam celeri emendatione deletum esse (Num. 14 et seq.) , ut ora maledicis opprimerentur. Tum ad virtutes hujus principis verba convertens, ejus pietatem, cujus virtutis pulcherrima exempla in medium profert, egregie laudat (Num. 18 et seq.) . Huic annectit (Num. 21 et seq.) amorem ejus erga populos, quos nec onerare novis tributis induci poterat, et a barbaris defendere cum evidenti vitae periculo paratus erat. Illic vir sanctus animum Valentiniani in se memorans (Num. 23 et seq.) , quantoque ardore abs se baptizari, et apud Arbogastem se vade uti exoptaverit, eleganter explicans, tenerrimos amoris ac doloris sui motus erumpere patitur; ut quae in gratiam ejus principis, a quo parentis loco diligebatur, vota et consilia sua fuerant, palam faceret. De hinc quanta benevolentia amicos, quanta charitate germanas suas imperator complexus fuerit, scite amplificat (Num. 35 et seq.) . Et oratione ad has conversa quis tenendus sit in lugenda fratris morte ab eis modus, docere aggreditur (Num. 41 et seq.) ; illudque lenit diligentius (Num. 51 et seq.) , quod in eo magis deflebant, ipsum videlicet antequam baptismo initiaretur, vita defunctum. Ab ea consolatione ad preces venit, atque obnixe divinam clementiam, ne Valentinianum a Gratiano sejungi vellet, orans et obsecrans, auditores suos ut votis communibus utrique Deum placarent, exhortatur (Num. 54 et seq.) . Post quae amborum dotes majori splendore illustraturus, illis applicat Canticorum locos aliquot, sed tantam cautionem religionemque isthic adhibet (Num. 58 et seq.) , ut omnem offensionis aut calumniae ansam praecidat. Ad extremum ubi persancte contestatus est nullam sibi umquam nec in precibus nec in sacrificiis obrepere posse oblivionem horum principum, rursus dolori frena permittit (Num. 77 et seq.) : sed hic quoque ad Deum confugiens, ab eo efflagitat (Num. 81) , ne se ab illis in futuro aevo sinat distrahi, at immaturam illorum mortem maturioris suscitationis dono compenset.

Ex hac oratione haud aegre cognoscimus eam tum temporis habitam esse, cum Valentiniano justa solverentur. Quod autem ad annum, et diem, quibus humatus est, eorum definitio ex anni ac diei, quo idem princeps necatus fuit, cognitione omnino pendet. At vero in iis statuendis non semel peccat Marcellinus comes; sic enim scribit in Chronico: Tatiano et Symmacho coss. Theodosius imp. Italia decedens, Constantinopolim remeavit. Valentinianus imp. apud Viennam dolo Arbogastis strangulatus interiit idibus Martiis. Sed primus ejus in hoc error est, quod Tatiano et Symmacho coss. hanc necem ponit. Constat siquidem anno 391, quo eam dignitatem illi gesserunt, Theodosium idibus Aprilis adhuc fuisse Mediolani, Aquileia vero, quo ipsum comitatus erat Valentinianus, mense Julio nondum abiisse. Iterum autem Marcellinus in eo errat, quod Arbogastis scelus contigisse ait idibus Martiis; hoc enim tempus cum iis, quae Ambrosius epist. 53 (Num. 5) de caloribus aestivis habet, congruere neutiquam possit. Inde est quod ab eruditis Epiphanii praefertur auctoritas, eamdem necem idibus Maii Arcadio secundum et Rufino primum coss. pridie Pentecostes patratam esse asseverantis (De Mensur. et Pond. num. 20) , hoc est, ut ante jam diximus, anno 392, die autem Maii 15. Quapropter si duos menses, quibus Justam et Gratam fraternum flevisse interitum narrat Ambrosius (Num. 49 et 50) , Epiphanii numero adjeceris, hinc intelliges funus ejusdem imperatoris interea dum Theodosii mandatum exspectaretur, usque ad idus Julii mensis prolatum esse.

Verum tamen et in hac opinione dubium aliquod hinc nasci potest, quod Ambrosius dum epist. ante citata sepulturam Valentiniani maturandam scribit, hanc ejus rei afferat causam; ne reliquiae mortui principis aestivo calore penitus solvantur, vix enim superiorem aestatem transegimus (Num. 5) . Fatendum quidem est his verbis, non tam Julii mensis medium, quam autumni initium significari, si ea secundum communem usum 1357 interpreteris: certius tamen est idibus Maiis Valentinianum elisis faucibus inventum esse, ac non nisi per duos menses inhumatum mansisse, quam ut in autumnum rejici possint illius exequiae. Dicendum igitur has duas voces, superiorem aestatem, nihil aliud nisi peractam aestivorum calorum partem illic sonare.

In antiquis editionibus hujus opellae inscriptio erat: Oratio funebris de Obitu Valentiniani imperatoris; in Romana editione: In Obitu Valentiniani junioris augusti Concio funebris. Variant quoque in hoc titulo scripti codices; non enim desunt, qui illam exhibeant in eam formam: Incipit tractatus de Obitu imperatoris Valentiniani junioris; sed in multo pluribus ita exprimitur: Incipit de Consolatione (in quibusdam epistola de Consolatione) Valentiniani, alicubi additur τὸ junioris. Hinc autem liquet in lemmatis Operum multa pro libitu adjici solere a librariis, sed inter istas leviculas diversitates facile dignoscitur germana inscriptio. Et in hac sane magnos auctores habuit Ambrosius, quos sequeretur. Commentationi, quam de morte filiae scripsit Cicero, titulus praefigitur Consolatio. Plutarchus etiam librum edidit de Consolatione ad Apollonium Sed nullius auctoris plures scriptiones eo titulo insignitae sunt, quam Senecae philosophi, a quo eamdem epigraphen tribus libellis inditam reperias.