In Hymnos Sancti Ambrosii Admonitio.

1405A Ambrosium hymnos elucubrasse nemini obscurum est. Hoc namque ipse significat sermone contra Auxentium in haec verba: Hymnorum quoque meorum carminibus deceptum populum ferunt. Plane nec hoc abnuo. Grande carmen illud, estquo nihil potentius. Quid enim potentius, quam confessio Trinitatis, etc. (Serm. de Basilicis num. 34) . Paulinus quoque illud testatur in Vita ejusdem Antistitis, ubi Justinae contra ipsum insanientis persecutionem narrans, ita loquitur: Hoc in tempore primum antiphonae, hymni, ac vigiliae in Ecclesia Mediolanensi celebrari coeperunt. Cujus celebritatis devotio usque in hodiernum diem non solum in eadem Ecclesia, verum per omnes Occidentis Ecclesias manet. Instituti hujus initium eodem plane modo sanctus Augustinus, testis oculatus describit lib. IX Confess. cap. 7, qui et alibi (Loc. infra cit.) non raro eorumdem hymnorum versibus in rei quam tractat, confirmationem lubens utitur.

Constat igitur auctoritate tantorum testium et canendorum hymnorum consuetudinem in omnes occidentales Ecclesias e Mediolanensi esse propagatam, et eorumdem argumentum ac materiem in explicando divinae Trinitatis mysterio versari consuevisse. Sed nec minus exploratum est alios etiam hymnos, ubi Ariana illa tempestas saevire desiit, a sancto Doctore compositos fuisse; quandoquidem hoc ipsum cognoscere liceat ex Augustino, Cassiodoro (Lib. de Offic. Eccl. cap. 6) . Isidoro, concilio Toletano IV (Can. 13) , Beda et aliis.

Itaque difficultatis cardo in hoc vertitur, ut hymni vere Ambrosiani seponantur ab alienis, ab illis videlicet quos Hilarius Pictaviensis, Sedulius, Prudentius, Fortunatus, Elpis Boetii conjux, Gregorius, Theodulphus Aurelianensis, Alcuinus ac Paulus diaconus composuerunt. Gillotius qui primus omnium hymnos Ambrosii nomine seorsim evulgatos in editionis suae appendice collectos exhibuit, sexdecim tamquam Ambrosianos admisit. Horum numerum additis octodecim aliis Romani editores adauxere: quem nova accessione amplificarunt sequentes Parisinae editiones. Verum cum in his omnibus editionibus inserti sint hymni Vexilla Regis prodeunt, Veni creator Spiritus et alii quos Ambrosii non esse nemo non agnoscit, manifestum est in eorum censura delectum nullum esse adhibitum: sed quicumque hymni ejusdem Ambrosii nomine insigniti venerint in manus editorum, promiscue admissos. Re quidem ipsa neque Gillotius, neque Romani vadem ullum nobis producunt, cujus fidei credendum putaverint: qui vero curam susceperunt Parisinarum editionum, ab iis istiusmodi testes proferuntur, quibus, si Bedam unum excipias, nulla fides haberi possit. Quis enim hymnum quemlibet propterea inter Ambrosianos censeat referendum, quod vel in chorali quodam manuscripto iisdem editoribus occurrerit, vel ipsum Radulphus Tungrensis (De observ. canon. Propos. 13) , qui ineunte saeculo quintodecimo scripsit, Romae in hymnariis antiquis, aut etiam in Officio Ambrosiano reperiri affirmet? Neque enim satis probatur nullum hymnorum, qui continentur in istis libris, Ambrosio perperam esse inscriptum.

Dionysius Chartusianus hymnorum, quos Ambrosianos existimavit, catalogum texuit (Hymnor. Enarr.) : sed cur eosdem Doctori nostro adjudicarit, praeterquam de hymno, Deus creator omnium, rationem nullam in medium profert, nisi quod Ambrosii phrasin et characterem in quibusdam abs se agnosci testificatur. Quod argumentum quoties solum est, quam in hoc genere parum tutum sit, facile intelligas.

Non majori curae fuit Clicthoveo, ut quos hymnos sub Ambrosii titulo enumerat (In elucidatorio) , illos eidem vindicet allatis argumentis; excepto enim hymno, Aeterne rerum conditor, quem ob ejus cum Hexaemero cognationem, indidem petitum existimat; ad probandos alios non aliam rationem citat, quam communem opinionem.

Idem pariter statuendum est de Gavanti (Comment. in Rubr., § 5, cap. 6) auctoritate, quippe qui explorandis hymnis Ambrosianis non lydium lapidem adhibeat, sed tantummodo jam citatorum Radulphi Tungrensis, Dionysii Chartusiani, Clicthovei, aut etiam aliorum adhuc aevi posterioris judicium sequendum sibi proponat.

Habemus antiquius de hymnis Doctoris nostri testimonium in Regula beati Benedicti; hic enim sanctus dum in ea divini Officii rationem suis praescribit (Cap. 9, 12, 16 et 17) , Ambrosianum, scilicet carmen, quod etiam alibi hymnum vocitat, ad singulas horas cantari jubet. Verum tamen qui commentaria scripserunt 1407 in eamdem Regulam, vocem Ambrosianum post dictum Radulphum ita interpretantur, ut eos hymnos vel quos confecit Ambrosius, vel alios ad imitationem Ambrosianorum compositos designet. Alioquin etiam non satis constat, an iidem hymni, quibus in Ecclesia hodieque utimur, jam inde a tempore sancti Benedicti cani consuerint.

In hac tanta difficultate hymnorum Ambrosii nostri ab alienis distinguendorum optimum esse nobis visum est, ut pro Ambrosiano nullum admittamus, qui locupletis alicujus testis auctoritate non asseratur; satius videlicet existimantes paucioribus at certioribus hoc in volumine locum tribuere, quam ut eorum numerus multiplicetur, indiscriminatim veros cum falsis in unum confundere.

Primum eorum, quos hic edimus, jure dicimus Ambrosii esse. Testem habemus sanctum Augustinum, cujus sequentia verba leguntur: In hoc libro dixi in quodam loco de apostolo Petro, quod in illo tamquam n petra fundata sit Ecclesia, qui sensus etiam cantatur ore multorum in versibus beatissimi Ambrosii, ubi de Gallo gallinaceo ait: Hoc ipsa petra Ecclesiae canente culpam diluit (Lib. I Retract. c. 21) . Et sane eumdem hymnum ex Hexaemero (Lib. V, cap. 24) desumptum esse a multis auctoribus post Bedam ( De Arte metr.) venerabilem observatum est.

Secundus hymnus ab eodem Augustino etiam indicatur, ubi suum de materno excessu luctum ita memorat: Eram, inquit (Lib. IX, cap. 12) , in lecto meo solus, recordatus veridicos versus Ambrosii tui; tu es enim Deus creator omnium. Quem hymnum etiam lib. VI de Musica, cap. 9, designari non ambigimus.

Tertii quoque hymni citatus doctor ita meminit (Lib. de Nat. et Grat. c. 63) : Quem spiritum memoratus episcopus etiam precibus impetrandum admonet . . . . ubi in hymno suo dicit: Votisque praestet sedulis sanctum mereri Spiritum. Hic hymnus similiter refertur inter Ambrosianos a venerabili Beda ( Loco cit.), et habetur cum in Breviariis Cistersiensibus, tum in ultimis editionibus Parisinis Operum Ambrosianorum, unde illum huc transtulimus.

De quarto hymno dubitare non magis licet, quam de tribus superioribus. Primam ejus strophen in Synodo Romana ex Baluziana Collectione anno 430 celebrata Ambrosio ascriptam reperimus, nec non ab Ildephonso De Perpet. Virgin. Beatae Mariae non semel propositam: quartam vero non modo apud Cassiodorum (In Psal. VIII in Concl. et in Psal. LXXI) , sed etiam apud Faustum Regiensem legas, qui episcopus de eadem his verbis agit (Epist. ad G. Diac.) : Accipe etiam in hymno sancti antistitis et confessoris Ambrosii, quem in natali Dominico per omnes Italiae et Galliae regiones persultat Ecclesia: Procede de thalamo tuo, etc.

Quintus indicatur a Cassiodoro, dum sic loquitur (In Psal. LXXIV) : Ut latices fontium ruborem vini, mutata qualitate, susciperent, quem natura non habuit. Unde beatus Ambrosius in hymno sanctae Epiphaniae mirabiliter declamavit splendidissima luce verborum. Ex hymnis autem duobus quibus mysterium Epiphaniae celebratum etiam nunc habetur, alter quem in ejus diei Officio canit Ecclesia, Sedulii est: alter vero in Breviariis Ordinis Cisterciensis, nec non in postremis Ambrosianorum Operum editionibus exstat. In quem cum aptissime quadrent citata verba Cassiodori, non dubitavimus eumdem inter legitimos tanti Doctoris fetus admittere.

Sextum hymnum aut potius hymni fragmentum auctoritate ejusdem Cassiodori (In Psal. CI) repraesentamus, ejus quippe de illo testimonium legimus in haec verba: Hinc etiam sancti Ambrosii secundum Apostolum horae sextae roseus hymnus ille redoluit; ait enim: Orabo mente Dominum, etc. Neque vero his Senatoris laudibus hic hymnus indignus est, si tantummodo spectetur sensus; verumtamen in dubium non immerito revocari potest, num vere ab Ambrosio fuerit compositus, cum in eodem leges carminis prorsus negligantur. Etenim ex iis omnibus, de quibus jam ante a nobis dictum est, clare ostenditur peritiorem exstitisse in hoc genere sanctum Antistitem, quam ut tam crebro impingeret. Sed Cassiodori non putavimus negandum auctoritati, ut inter Ambrosii nostri carmina suavissimum illud poematium recipiatur.

Septimi hymni primus versiculus ita memoratur apud Bedam ( De Arte metr.): Sed et Ambrosiani eo maxime currunt: Splendor paternae gloriae. Cui versiculo ubi subjecit primos tres alios trium hymnorum, de quibus jam egimus, hoc modo prosequitur: Et caeteri perplures, in quibus pulcherrimo est decore compositus hymnus beatorum martyrum: Aeterna Christi munera, etc. Non videtur autem commodiori sensu accipi posse hoc testimonium, quam si eumdem hymnum Ambrosio per illud attribui interpretemur: quo quidem nomine ipsum admisimus octavo loco.

Nonum, decimum, atque undecimum nobis indicavit Hincmarus Remorum episcopus ( De non trina Trin.), cujus auctoritatem hac in re sequendam eo usque ducimus, quatenus vel hymni tanto nomine digni videntur, vel nulla ratio ut ab ejus recedamus sententia, animum impellit. Nam, exempli gratia, hymnum: Nunc sancte nobis Spiritus, qui canitur ad horam tertiam, ab Ambrosio profectum esse nobis non persuadet; cum videlicet alium habeamus, quem a sancto Praesule, ut ad eamdem horam concineretur, constat fuisse compositum. Caeteri vero quorum versiculos, aut etiam strophas tamquam Ambrosianas subinde refert, tam crebris mendis inquinati sunt, ut ab ejus viri elegantia longe abhorreant: nonnulli etiam illius concinnitatis nihil praeferunt, quae singulis versibus singulos sensus ab Ambrosio includi consuevisse Beda testatur.

Duodecimi cognitionem debemus beato Ildephonso, qui semel ac iterum in sermone de Parturit. et Purificat. B. Mariae Virg. primam ejusdem hymni stropham tamquam ab Ambrosio compositam citat: unde 1409 in posteriores Operum sancti Doctoris editiones fuit translata: secundam vero ac tertiam stropham ex Georgii Cassandri libro de Hymnis ecclesiasticis, ubi sine auctoris nomine idem hymnus legitur, exscripsimus. Quamvis autem subinde peccatum in eo fuerit adversus prosodiam, non tamen Ambrosio propterea indignum judicamus; cum in hymnis ejus indubitatis hujusmodi errata reperire sit, sed non frequentia.

Hymnus Te decet laus Ambrosianus vocatur lib. I Miraculorum sancti Richarii, sed quonam sensu ita dictus sit, haud satis liquet; cum enim ille non constet metris, neque ab Ambrosio, neque ad formam Ambrosianam factum oportet. De cantico eucharistico Te Deum laudamus, pigeret hic anxie dicere; nemo quippe est hac nostra aetate non plane rudis, qui fabulam esse inficiatur, quod eumdem hymnum post baptizatum ab Ambrosio magnum Augustinum ab utroque alternis vicibus decantatum olim jactabant. Non negamus autem hymnorum qui vulgati sunt in superioribus editionibus, maxime vero eorum qui ad horas diurnas et feriarum vesperas decurruntur, aliquos pertinere ad Ambrosium: sed quia eos ab alienis dignoscere hoc opus, hic labor est, eo minori cum dubitatione illos omisimus, quod fere in omnibus Breviariis, aliisque libris maxime obviis circumferuntur .