CAPUT X.

De solertia.

Jam determinatum est de intellectu principiorum quae ingrediuntur demonstrationem in praemissis, et de scientia quae est in demonstratione et conclusione : et quia scientia et opinio sunt circa idem, ideo oportuit determinare differentiam scientiae et opinionis. Ut ergo complete tradatur de his qui in demonstra- tione sunt habitibus, restat nunc ultimo determinare de solertia.

Dicimus igitur quod solertia est subtilitas quaedam medii, hoc est, ad medium inveniendum (qualiter extremum sit in extremo) syllogistice in non perspecto tempore (hoc est, in parvo tempore, sive non magna deliberatione). Cujus exemplum est in demonstrativis in astronomia, ut si aliqnis videns (hoc est, considerans) quod luna semper desinat accessione ad solem, et in luminis sui decremento splendorem semper habet in parte conversa ad solem, et cornua versa in oppositum sint, statim intellexit propter quid (hoc est, propter quam causam) hoc sit: et intellexit quod hoc sit propter hoc, quod luna non habet lumen a illustratur a sole. Aut in communibus moralibus exemplum est aliquem forte pauperem disputantem sive disceptantem cum divite, statim sine deliberatione magna cognovit, quoniam accommodatum est pauperi quod repetit dives. Aut propter id quod amici sunt in aliqua conjunctione, sicut determinatur species amicitiae: aut quia ambo sunt ejusdem alicujus inimici, de cujus tractatur nocumento. Omnis enim qui causam videt, quae sunt media cognovit et ultimas, hoc est, extremitates, quarum una de alia concluditur

per medium quod jam videt per solertiam.

Hujus autem in figura et modo exemplum est id quod ante diximus de lunae accessione. Sit enim in quo a major extremitas, ad solem esse splendidum : sitB medium lucere a sole : c autem minor extremitas sit luna a se lumen non habens : et tunc syllogizetur sic, omne b est a, et omne c est b, ergo omne c est a.

Omnis enim stella non habens de se, sed a sole lumen, splendet in parte conversa ad solem : luna est stella de se non habens lumen, sed a sole : ergo splendet a parte ad solem conversa. Inest enim lunae (quod est c) b medium quod est lucere a sole, per se lumen non habere : et hoc est in minori propositione : ipsi autem B medio inest a quod est ad hoc, hoc est, ad solem esse splendidum, hoc est, in parte ad solem conversa splendere, a quo splendor est in parte quae convertitur ad solem : propter quod sequitur quod et ipsi minori extremitati inest a major extremitas in conclusione : et hoc concluditur per B medium.

De aliis autem habitibus, ut suspicione et existimatione, dicere non oportet: quia non sunt circa ea quae sunt demonstrationis.