CAPUT IV.

De his quae per plures causas demonstrantur.

Contingit autem idem et unum in conclusione vel effectu demonstrari, et per quid est, hoc est, per formam : et propter quid est, hoc est, per finem : et ex necessitate, hoc est ex materia, quae est necessitas demonstrati : sicut est exemplum in hoc effectu vel conclusione per lucernae pellem lumen transire : et hoc patet : et namque ex necessitate disceditur, quod in parva est partihilius, et per majores poros, hoc est, per majores poros disgreditur ex materiae necessitate, quod partihilius est, hoc est, valde partibile. Et hoc potest esse necessitate pellis per quam egreditur lumen, vel ex necessitate materiae luminis, vel forte ex necessitate utriusque. Et melius exponitur si ex necessitate pellis : quia pellis dividitur per majores poros, quam terrestres soliditates poris interpositae : ita quod majores habet poros, quam sint continuitates interpositae : et ideo luminis emissionem non impediunt, sed pori transducunt lumen emissum. Ex parte luminis sic . quod lumen propter suae substantiae subtilitatem divisibile in subtiliores radios a luminoso corpore (quod in lucerna est) emissos, quam sint pori pellis : et ideo radi ales lineae ubique pertranseunt poros : et sic egreditur lumen, et lumen sic emissum disgreditur et late illuminat : quia a quolibet puncto luminosi protractum, a quolibet poro egrediens disgreditur in figuram pyramidis, cujus conus est in puncto luminosi vel in poro pellis : basis autem locus illuminatus : radius enim inferius adveniens a luminoso, ascendit sursum : et radius superius a luminoso ad porum veniens, descendit deorsum : et a dextro veniens, vadit ad sinistrum : et a sinistro veniens, vadit ad dextrum : et sic efficitur pyramis latior, quo magis distat a luminoso vel a poro : siquidem ignis luminosus plus et plus fit disgrcdiendo, hoc est, per reflexiones ad porosum se spargendo. Hoc est de forma et natura luminosi, quod sic spargitur et multiplicatur ad porosum. Hoc est commentum.

Quidam autem dicunt quod lumen vel lux est substantia, cujus natura formalis est se multiplicare per emissionem partis a parte : sed hoc nunquam aliquis dixit

auctor : sed fictiones sunt quorumdam ita dicentium. Et sic conjunctae sunt duae causae : formalis, et materialis ad idem ostendendum, ut sic per aliquod genus causae vel per aliquot numero plura unum ostendamus effectum. Siquidem per materiam arguitur, tunc talis erit demonstratio : omne corpus divisibile per poros majores, quam sint soliditates interpositae poris, transducit luminis transitum. Per causam autem formalem sic : omne corpus ex sua forma penetrativum et reflexibile, pertransit pellem lucernae ad majorem illuminationem : forma ignis vel alterius lucentis est talis : ergo pellem lucernae pertransit ad majorem illuminationem. Propter aliquid autem et propter finem sic : quod est conservativum vel contentivum luminis, faciens ne ambulans offendatur, luminis permittit transitum : tale est lucerna : ergo permittit et multiplicat transitum luminis. Et sic idem per tres causas demonstratur. In talibus autem si esse contingit (hoc est, demonstrarD aliquid per plures causas secundum esse : tunc etiam contingit fieri, hoc est, demonstrari per plures causas secundum fieri.

Hoc autem patet in alio exemplo praehabito (hoc enim exemplum quod jam induximus, fuit in perspectivis) sicut si tonat extincto igne in nube aquosa, sicut dixit Democritus : tunc enim sonus tonitru probatur per ignis extinctionem sicut per causam efficientem : extincto enim igne in nube aquosa necesse extinctum et ignitum sisinire et sonare : sisinum enim vocatur strepitus et sonus quem ignis extinctus facit in humido : sic ergo demonstratur per causam efficientem.

Et si quemadmodum Pythagorici dicunt, tonitru fit minarum et terroris causa his qui sunt in Tartaro, quatenus timeant illi qui sunt in Tartaro juxta fluvios infernales : tunc potest demonstrari per causam finalem : quia tunc tonat Jupiter quatenus timeant illi qui in Tartaro sunt.

Plurima autem hujusmodi sunt, quae sic efficiente ei fine et materia demonstrata sunt in his quae natura dicuntur subsistere. In his enim et efficiens et materia et forma et finis sunt in natura constantibus : hoc quidem (hoc est, quaedam) propter hoc determinatum scilicet finem natura fecit : illa vero fiunt ex necessitate. Necessitas autem duplex : haec quidem secundum naturam, sicut est necessitas materiae : et alia secundum motum alicujus exterioris violenter moventis, sicut lapis ex necessitate violentiae fertur sursum, et ex necessitate materiae fertur deorsum. Sed non sic sit propter eamdem et unius rationis necessitatem : quia illa quae est secundum violentiam, est necessitas efficiens. In naturalibus autem est necessitas materiae.

Sed in his quae fiunt ab intelligentia agente sive a proposito, alia quidem, hoc est, quaedam nequaquam fiunt ab eo quod est per se frustra (hoc est, sine causa finalli) ita quod fiant frustra, sicut artificialia in quibus vel actio ipsa vel opus factum finis est, ut domus effigies (hoc est, imago vel idolum) quod fit ut repraesentet absentem. Neque ex necessitate materiae fiunt: quiamateriaenecessitas non est nisi ad naturalia, quae potentia sic sunt in materia, quod. motore naturali educuntur de illa : sed sunt talia propter hoc quod determinant finem : et ideo talia per finem habent demonstrari. Alia vero talium sunt a fortuna vel casu quae sunt per accidens, ut sanitas aliquando, et salus aliquando : ut qui non intendens sanari ambulavit, et ambulando sanatus est : et qui intendit exire de domo non ut salvetur, domo postea cadente salvatus est exeundo.

Maxime autem attenditur finis in quibusdam naturalibus et artificialibus in quibuscumque possibile est fieri et sic et aliter : quia contingentia sunt, in quibus fortuna non est causa : quia in illis non intenditur finis in quibus generationis (hoc est, effectus) fortuna est causa : in illis enim non est finis. Propter quod pa- tet, quod finis bonus (hoc est, finis qui est bonum) semper est in eo quod propter aliquid fit : et fit tale quid aut natura aut arte: et in talibus est demonstratio ex efficiente vel fine : a fortuna autem nihil propter aliquid: et ideo in talibus nihil per finem demonstratur.