CAPUT III.

Qualiter fit per causam efficientem, et qualiter per causam finalem.

Hoc autem propter quid (sicut efficientem causam) Medorum (hoc est, contra Medos) bellum factum est Athenis (hoc est ab Athenis), sicut si quaeratur, quae causa efficiens est praeliari (hoc est, quare praelientur Arthenienses contra Medos ?) et respondetur causa efficiens quae facit praeliari Arthenienses, haec, scilicet quoniam primo in Sardos amicos et socios Atheniensium commiserunt bellum Medi : propter hoc enim sicut per causam efficientem et inductivam, primum est bellum Atheniensium contra Medos. Et si hoc in terminis demonstrativis ali quis vult ordinare, sit bellum quod est major extremitas in quo a medium quod est causa (quod est prius commitens bellum cum Sardis) in quo est b ; Athenienses autem minor extremitas sit c. Est igitur b medium in c minori extremitate in minori propositione: prius enim committere bellum Atheniensibus (hoc est, contra Athenienses) Medos, per hoc quod contra Sardos prius commiserunt : a vero est in c in conclusione : quia Athenienses debellant eos, qui prius injusti fuerunt in eos bellum Sardis moventes. Est itaque etiam in b a in majori propositione : quia Athenienses debellant prius incipientes bellare, per quod ad bellum moti sunt Athenienses : b autem est in Atheniensibus sicut causa movens eos ad bellum : eo quod Medi prius bellum inceperunt. Medium itaque hoc in hac demonstratione causa est movens et efficiens : finalis autem causa esse non potest, quia nemo bellat propter bellum : et sic arguitur : omne b a, omne c b, ergo omne c a ; omni enim moventi prius bellum ad rebellandum movendum est. Atheniensibus prius illatum est bellum. Ergo Atheniensibus bellum movendum est.

Quarumcumque autem efficientium cau- sanim est propter aliquid (hoc est, propter effectum vel finem) in his et linis concluditur per efficientem, et e converso efficiens per finem. Et dicatur gratia exempli, ut propter quid ambulat post caenam? sic enim interroganti dicimus, ut sanus fiat: hic enim finis intentus est illud quod sanus sit. Ulterius est ad hunc finem ut salvet substantiam individui. Dicere autem propter quid sicut efficiens oportet post caenam ambulare, et cujus gratia oportet ambulare, in talibus quoad demonstrationem nihil differt: quia utrumque habetur per alterum. Si autem in terminis demonstrativis ostendi debet, oportet ut causa efficiens sit medium sic: ambulare post caenam sit in quo est c quod est minor extremitas : non eminere cibos sive superius esse (quod est causa et medium) sit in quo b, sanari autem (quod est major extremitas) sit in quo a ; in eo enim quod est post caenam aliquis ambulat (quod est minor extremitas) est facere non eminere cibos ad os stomachi: et hoc est causa inductiva et factiva ejus quod est sanum esse : in hoc enim quod est ambulare (quod est c) videtur inesse sicut causa id quod est b medium in minori propositione, b enim est non eminere cibos. In hoc autem quod est b videtur esse a, quod est sanativum esse in majori propositione. Quaeratur quae sit causa efficiens vel inductiva, quod a major extremitas sit in c minori extremitate in conclusione, quae in quantum causa sit propter quid, sive propter quam sit talis effectus : illa est b quod significat non eminere cibos : et formatur sic demonstratio : omne b a, omne c b, ergo omne c a, sic : omne faciens non eminere cibos ad os ventris, est sanativum: deambulare post caenam, facit non eminere cibos ad os ventris : ergo ambulare post caenam est sanativum. Hoc autem ultimum (quod est sanativum) est sicut ratio (hoc est, causa finalis) ad illud quod est deambulare : finis enim est ratio motus efficientis : a enim (quod est sanarD sic demonstrabitur et concludetur per

causam dicentem propter quid, quia si b est in c, quoniam haec littera quae est a est sanari vel sanativum esse.

Oportet autem in tali demonstratione (quae est per causam finalem) commutari propositiones et terminos propositionum: quia finalis causa dicitur esse medium, quae prius fuit majus extremum : et quae fuit medium, erit majus extremum sic : omne a b, omne c a, ergo omne c b, sicut in materia speciali : omne sanativum facit non eminere cibos : deambulatio sanativum : ergo deambulatio facit non eminere cibos. Sic enim commutatis rationibus de causa efficienti in finalem, et e converso, magis apparebit et manifesta erit unaquaeque demonstratio, utrum sit per causam efficientem vel finalem.

Generatione autem et tempore e contrario hic se habet medium, hoc est, in causis finalibus et in causis secundum motum sive efficientibus : siquidem enim in causis efficientibus medium (quod est causa) oportet primum esse generatione et tempore : hoc autem ipsum c (subjectum scilicet in quo major extremitas) erit ultimum generatione : et ideo concluditur ex illo. Ultimum autem generatione et tempore est propter quid est, hoc est, causa finalis. Et hoc est ultimum generatione, et primum intentione: et ideo cum fit demonstratio per causam finalem, tunc ponitur primum, quamvis generatione sit ultimum. Sic igitur demonstratur per causam efficientem et finalem, ut prius dictum est, qualiter demonstratur per causam materialem et formalem : et ideo de causis per singulas causas dictum est.