CAPUT I.

De disputatione primae quaestionis et quartae.

Disputando autem de quaestionibus inductis, non eumdem tenebimus ordinem, sed conjungemus eas quarum ad invicem manifestatur determinatio. Primum igitur disputemus de quibus in primis diximus, scilicet utrum unius vel plurium scientiarum sint omnia genera causarum quae speculandae sunt? Et quia logice disputabimus, et logici est inquisitive procedere, quaeramus quomodo erit unius et ejusdem scientiae principia cognoscere quae non sunt contraria existentia ? In Analyticis enim posterioribus determinatum est , quod una scientia quae est unius generis subjecti, et quaecumque considerantur in scientia, per divisionem contrarium exeunt a genere illo. Quae- cumque igitur per divisionem contrariorum non reducuntur ad genus unum, non sunt considerata in scientia una. Genera autem causarum, licet diversa sunt, non tamen per modum hujusmodi contrariorum reducuntur ad. genus unum. Non igitur una de ipsis est scientia : quia omnium hujusmodi contrariorum est scientia una, et non aliorum, ut per se patet in omnibus.

Amplius cum una scientia sit de ente aliquo uno secundum genus, facile est videre quod non omnis scientiae considerare de omnibus generibus causarum : quia multa sunt de numero existentium quibus non omnia insunt genera causarum. Quo namque modo possibile est causam quae est motus principium sive movens, quae vocatur efficiens, inesse his quae sunt immobilia ? et cum omne quod participat bonum, non participat ipsum nisi exeundo ad finem motus qui est appetitus ejus quod movetur appetita perfectio, quomodo possibile est inesse boni naturam in his quae sunt immobilia ? Omne enim quod secundum se et sui naturam bonum est, Unis est : et secundum quod est finis et ultimum appeti-

tum, est causa : et ideo, sicut jam ante diximus, illius causa, et propter illud fiunt et sunt omnia caetera. Non enim loquimur hic de puro et primo bono, quod secundum quod ait Plato, per substantiam est bonum. Nec loquimur de bono quod secundum supposita cum ente convertitur : hoc enim eo quod a bono est, boni sumit rationem, quia boni est bona adducere. Nec potest intelligi, quod non est bonum, quod ab eo bono est, quod essentialiter bonum, et quod non aliud disponit ad causandum nisi bonitas . Causa enim prima quia bona est, diffundit causata. Et ideo omnia quae ab ipso sunt, bona sunt : quia prima bonitatis ratio, quantum possibile est, resultat in ipsis. Sed nos hic non de tali loquimur bonitate, sed de eo quod est ex ultimo et optimo quod res appetit ab ipsa : haec enim est finis. Finis autem talis in quid est appetitus et cujus causa fit totum quod fit, est finis actus et complementi cujusdam. Omnis enim talis actus est cum motu, quia est ultimum motus. Ergo tale principium boni et finis non convenit esse in immobilibus. Nec in talibus convenit aliquid esse autoagaitum, hoc est, per se bonum in quantum hujusmodi sunt. Propter quod In signum hujus etiam in mathematicis nihil ostenditur per eam causam quam finalem vocamus. Non enim in mathematicis est demonstratio aliqua, eo quod melius aut deterius sit aliquid. Nec omnino ullus mathematicorum talium alicujus reminiscitur causarum : quia nulla conclusionum mathematicarum posset concludi. quae enim separantur, secundum formam et rationem separantur : secundum finem autem et efficientem et materiam semper volunt esse concepta et conjuncta, et non separata. Propter quod etiam sophistarum quidam., ut Aristippus, causam in genere causarum ponere praeneglexit: opinatus est enim omnia causari naturalia mathematicis, sicut et multi alii: in mathematicis autem non videns eam , etiam in aliis dixit non inesse hanc causam : sed casu fieri ea quae fiunt. In aliis autem artibus illiberalibus quae mechanicae vocantur, ut est tectonica sive aedificativa, et coriaria, dicit omnia dici ita quod aliquid in eis est melius et aliquid vilius sive deterius : mathematicas autem scientias nullam de bonis vel de malis rationem facere. Ex his igitur patet non esse unam aliquam scientiam de particulari ente tractantem, quae de omnibus inquirat generibus causarum.

Sed si propter hoc dicatur, quod scientiae considerantes diversitates causarum sunt plures, ita quod diversa principia sive causae sint attributae diversis scientiis, sicut mathematicis attribuitur forma per quam demonstrant, et physicis movens et materia per quam specialiter demonstrantur physica, et isti scientiae attribuitur ultimus finis et forma principalis: tunc antequam ad istam disputemus , oportet nos quartam superius motam hic inducere quaestionem : quia ex ejus determinatione dependet determinatio quaestionis primae. Quaeramus igitur, si diversis scientiis speculativis diversae attribuuntur causae, quae illarum scientiarum dicenda est sapientia illa quae hic quaeritur, aut quis illorum Philosophorum est maxime sciens rem. quamcumque de qua quaeritur habentium causas illas quibus causae attribuuntur ? Aliquando enim contingit uni et eidem inesse omnes quatuor modos causarum, sicut domus causa unde motus sive movens, formaliter quidem movens est ars tectonica, efficienter autem movens est aedificator. Cujus vero causa sit sive finis est operatio sive utilitas domus, sicut operire a caumate et a pluviis. Materia vero domus est terra, lapides, et ligna. Species vero sive forma domus est ratio, quae dat esse et rationem quae est figura in talibus artificiatis. Nec potest esse, quod per quamlibet istarum causarum notificata aequaliter sciatur . Quaeramus igitur, si diversis scientiis diversa attribuuntur genera illa causarum, quam ipsarum scientiarum secundum

dudum a nobis de sapientia et sapiente in primo libro determinata decet vocare sapientiam ? Cum enim sapiens sit qui causam cognoscit, quia doctissimum causarum sapientem esse dicimus, videtur quamdam rationem habere quamlibet scientiam vocari sapientiam, quae docet per aliquam causam.

Sed haec omnia facile determinantur, si considerantur in modo causarum quas considerant scientiae theoricae : in quantum enim causa considerata Id scientia senior est et prior, in tantum est principalior, et ipsa et scientia quae eam considerat : et hoc est cujus veluti servientes et famulantes existentes alias scientias

quae famulantes causas considerant, non convenit contradicere, sed in omnibus obedire et famulari. Talis autem juste est, qui est ultimi finis et boni ejus quod totius universalitatis est bonum : hujus enim causa sicut ducis et ordinantis fiunt omnia caetera Ad hoc enim famulatur efficiens et materia et forma omnis, et ad hoc bonum ordinatur omne quod est in prima universitatis causa sicut in duce exercitus, sicut saepius diximus : et ideo cum ista scientia principaliter consideret hunc finem, ipsa erit vocata sapientia. In quantum vero haec eadem sapientia est primarum causarum, sicut in ante habitis determinatum est, et in quantum diffinita est esse ejus quod maxime scibile est, secundum suam naturam maxime etiam faciens scire : sic etiam post considerationem ultimi finis, erit etiam considerativa substantiae quae est forma et quidditas rerum. Cum enim multis modis aliquis idem sciat, magis quidem dicimus scire eum qui per demonstrationem rem Illam in ipso esse formali quid Ipsa res est secundum substantiam, quae quid est et propter quid dicit, quam qui non novit rei substantiale esse. Et horum et eorumdem qui sic diversimode per diversa noverunt rem, dicimus alium alio magis et certius nosse, in quantum novit per formam priorem, sed maxime Illum nosse dicimus, qui novit primum quid est. Non autem dicimus illum maxime nosse, qui novit accidentia rei, sicut qui novit quanta, et qualis est, aut quid facere, aut quid pati apta nata sit. Amplius et in aliis speculativis scientiis, quae non adeo post formas considerant sicut ista : tunc putamus scire ea quae singularia sunt, hoc est, determinati entis accidentia, quorum sunt mathematicae demonstrationes, quando scimus formaliter quid est, sicut patet ex ultimo secundi Geometriae. SI enim quaeramus, quid est tetragonizare ? hoc est altera parte longiori quadrangulo et dato trigono aequum quadratum describere ? Dicemus, quia mediae Intentionis proportio Inter latus longius et brevius, dat lineam quae in se ducta tale describit quadratum : et hujus causa est formalis talis aequalitatis quadrati. Similiter est in aliis omnibus demonstrabilibus. Igitur Ista scientia princeps erit ex consideratione nobilissimi finis, et certissima ex consideratione formae quae principalis et vera rei quidditas est. Hoc enim est principium substantiae in eo quod substantia est entis in eo quod ens, sicut saepius dictum est. Considerat haec scientia etiam efficientem, sed non ita principaliter : sed considerat moventia prima et facientia. Et considerat ultimo loco materiam secundum redditionem in substantiam et ens. Et considerat omnes causas : eo quod est de ente, et id quod consequitur ad ens In quantum est ens, et causa vel causatum : quia omne ens vel est causa vel causatum. Et sic prima quaestio est determinata : quia causa et causatum sunt generis subjecti hujus scientiae quod est ens. Nec tamen sic uniuntur tantum quae sunt unius scientiae, sed potius ejusdem scientiae sunt quae sunt ad finem ultimum unum, qui est finis Illius scientiae, sicut patet In medicina quae scientia una est, et omnia considerat quae sunt ad sanitatem quocumque modo, aut judicandam, aut faciendam, aut conservandam, et sic de aliis. Et sic etiam ista scientia de omni-

bus causis ultimo fini famulantibus. Est igitur vocata sapientia, quia doctissima causarum est : et est princeps, quia filiis ejus intus est et sciendi : igitur et certissima propter quidditatis primae considerationem.

Physica vero etiam considerat causas omnes, ut in secundo diximus Physicorum : sed quia principaliter est circa generationes et actus sive actiones geneneratorum et generantium proprias, et circa omnem quam cognoscimus ex sensibiliter agentibus transmutationem, principaliter considerat motus principium quod vocatur causa movens : eo quod motus secundum sui primam causam et rationem est actus moventis : principium autem sic movens est in modo causalitatis oppositum fini : eo quod sic movens famulatur ad finem : hoc enim movens physicum movetur dum movet, et dum agit patitur : quorum nihil convenit fini ultimo, propter quod est quidquid est et fit quidquid fit, et cui nihil contradicit ex omnibus causis, sed omnes coaptant se ad serviendum sibi. Quapropter videbitur alterius esse scientiae harum causarum singulas speculari principaliter : quoniam physicus principaliter considerat quoddam movens et materiam, et secundario considerat formam et finem : nec considerat nisi quamdam formam, cum. motu et materia scilicet conceptam, et quemdam finem qui est ultimum transmutationis et motus : mathematicus autem principaliter considerat quamdam formam cum quantitate conceptam, licet a motu et materia sensibili separatam : primus autem Philosoplius considerat simpliciter finem rei quae simpliciter est forma principaliter, et considerat movens immobile, et materiam secundum quod est aliqua substantia. Consideratio igitur causarum aeque principaliter de qualibet causa accepta, diversarum est scientiarum. Sed si principaliter et secundario accipiatur, tunc est sapientiae primae simpliciter, et phy- sicae secundum quemdam modum, ut patet ex inductis.