CAPUT I.

De disputatione quaestionis primae et determinatione ejusdem.

Expeditis antem et determinatis his quae secundum Aristotelem de viginti septem problematibus succincte disputantur, videtur nobis rursum de his eisdem a principio inquirendum et latius disputandum secundum ea quae a posteris considerata et inventa sunt, ut ex collatione ipsorum cum praehabitis melius videatur theoria veritatis. In substantiali enim discussione quaestionum inductarum de principiis maxima consistit pars istius sapientiae, et praeter hoc secundum seipsum philosophiam habet ille modus. Quaeramus igitur id quod a principio quaesitum est, utrum unius aut plurium scientiarum sit spe- culari omnium genera causarum? Si enim, sicut in hujus sapientiae primo libro determinatum est, una sit scientia ab aliqua unitate qua subjectum unum immediate substat passionibus, eo quod passiones ejusdem omnes fluunt de substantia una, videbitur non esse unius et ejusdem theoria causarum : eo quod causarum non sunt ejusdem naturae passiones : aliae enim sunt passiones efficientis, et aliae materialis, et aliae formalis, et aliae finalis causae. Nec videtur aliqua esse unitas qua causa secundum genus commune accepta substet accidentibus propriis uniuscujusque causae : eo quod passio immediata efficienti non fit immediata causae secundum se, sicut nec passio trianguli est immediata figurae in eo quod figura est in genere sumpta abstrahens a qualibet specie figurae. Amplius in multis scientis usus est causarum, in quibus tamen nullius causarum est consideratio. In geometricis enim et arithmeticis et aliis doctrinalibus usus est causae formalis : cum tamen nulla sit de causa formali consideratio sive theoria. Sic igitur licet

et primus Philosophus utatur omnibus generibus causarum, eo quod per omnia demonstrat, non tamen propter hoc theoria causarum videtur pertinere ad ipsum. Amplius causa unde motus et causa quae secundum se subjectum mutationis et motus est, non videntur considerari nisi ab illa scientia quae considerat motus principia : haec autem est physica : videtur ergo, quod hae duae causae a sola physica habeant considerari. Aliae autem, sicut formalis causa videtur secundum sui primam rationem non respicere motum si recipiamus formas formantes separatas esse, quarum illae quae sunt in materia sunt imagines : et sic trium causarum quae sunt, unde motus, et materia, et forma, consideratio ad nullam unam scientiam videtur pertinere, eo quod non unius est scientiae consideratio mobilis et immobilis, nec eadem sunt principia mobilis et ejus quod est immobile. Similiter autem causa finalis propter quam fit quidquid fit, et movet omne quod movet, non videtur esse nisi finis motus, et in cujus consecutione et movens cessat a movendo, et id quod movetur quiescit : et sic etiam illa ad physicae videtur pertinere theoriam. Et sic hujus scientiae non erit considerare nisi causam unam, et ad physicam pertinet theoria trium causarum aliarum et formae cujusdam quae posita est in materia, et per mutationem et motum educitur de eadem.

Sed si hoc aliquis confiteatur, objicit in contrarium hujusmodi Avicenna, dicens ens dividi in causam et causatum, et hanc esse divisionem entis secundum quod est ens : entis autem theoria et omnium partium entis quae sunt ejus partes in eo quod ens, est theoria primae philosophiae: et ideo dicit omnium causarum speculationem non esse nisi primi Philosophi. In idem et per eamdem rationem consentit Algazel, et his consentire videtur, quod haec scientia est de primis principiis entis : et haec non videntur esse nisi causarum genera :

unde in primo libro de numero quaesivimus et speciebus causarum, quarum etiam finitatem et statum determinavimus in secundo hujus sapientiae libro : nec posset inquiri status causarum per singula genera, nisi etiam causarum pertineret ad eamdem scientiam consideratio.

Sed hoc dato, iterum omnino inordinatum videtur in primo Philosopho prius quaerere causarum genera et determinare quot et quae sunt, et deinde finita illa est ostendere, et tunc deinde dubitare utrum ad se pertineat hujusmodi consideratio vel non : cum enim sapientis sit ordinare et non ordinari ab alio, omnino judicamus inconveniens aliquid ordinationis esse in eo qui sapientissimus est omnium, et cujus error a nullo unquam corrigi posset superiori.

Propter quod absque praejudicio sententiae melioris nobis videtur, quod tota theoria causarum ab una eadem scientia potest inquiri, scilicet ut quaesitum et conclusum per consequens, et ut par subjecti sive subjectum de quo aliquid concluditur, et tertio ut medium sive principium per quod concluditur id quod concluditur de subjecto vel de parte subjecti. In hac autem quaestione non quaeritur de causis primo vel secundo modo, licet hoc videatur innuere ratio Avicennae, sed solum tertio modo quaeritur hoc, utrum unius et ejusdem scientiae sit consideratio causarum, et in hac intentione a nobis in praehabitis secundum intentionem Aristotelis disputata est quaestio, et oritur ex hoc quod ex praeinductis scitur, quod causarum genera ut partes entis et passiones ejus pertinent ad hanc sapientiam : ideo necessarium est quaerere, utrum etiam per omnia haec demonstret, aut non, eo quod ipse est de separatis ratione et re : et quae sic separata sunt, principia habent separata. Causarum autem genera

non omnia separata esse videntur, sicut in objiciendo ostensum est. Quod igitur dicitur, unam scientiam esse ab unitate aliqua substandi passionibus, omnino concedendum est : sed secundum hoc causalitatis vel causarum esse sunt passiones quae insunt enti, et sic quaesitae sunt in scientia de ente secundum omnes causalitatis et causarum esse differentias, sicut in primo et secundo libro docuimus, et sicut docent verba Avicennae et Algazelis. Et quod dicit esse non unitatem aliquam qua causa in genere substet passionibus causarum, dicendum est quod passionibus quae sunt communes omnibus substant causae in genere, et passiones specialium causarum per se insunt specialibus causis quae per divisionem sub communi genere causae accipiuntur, sicut in ante habitis diximus, in una et eadem scientia diversi sunt modi sciendi, ita quod primum subjectum quod prius non habet ex posterioribus quae potestate sunt in ipso, scitur per divisionem, eo quod per priora sciri non potest : et partes ejusdem subjecti quae priora se habent sciuntur per diffinitionem : et passiones tam subjecti quam partium subjecti, per collectivam sive syllogisticam demonstrationem sciuntur. Sed secundum hoc scientia non est effectus demonstrationis sive habitus conclusionis tantum, sed est habitus omnium eorum quae ad idem immediate ordinantur. Hoc autem quod inducitur de usu causarum, non habet rationem : quia non est aliqua scientia quae in suis demonstrationibus causis non utatur, sed ejusdem scientiae quae utitur causis, si est essentialis pars theoriae, est determinare modum causae qua utitur, secundum modum separationis subjecti et passionum quas communicat: et ideo in praehabitis ubi secundum verba Aristotelis disputavimus, induximus quod geometra nihil demonstrat per causam unde motus vel finalem :

quia cum sit geometria de conceptis cum materia secundum esse, et separatis secundum rationem, et efficiens et finis sunt causae esse potius quam rationis, et non posset considerari in mathematicis causa unde motus vel finalis, nisi quae sunt principia concepti cum materia mobili, quae consideratio non pertinet mathematicis, sed in divinis est consideratio esse praecipue, et hujusmodi sunt principia ante esse mobile, et sunt ejus principium omnia genera causarum : et ideo cum haec scientia utatur his, oportet inquiri in ea qualiter demonstret per omnia genera causarum : et ideo simile non fuit quod pro simili inducitur : licet enim causa unde motus et materia et finis videantur mobilis in eo quod mobile est esse principia, tamen et causa unde motus immobilis praedicatur, et est materia non determinata per subjectum mutationis et motus, sed potius per hoc quod ipsa est fundans ens et individuans et substans entitati et hujusmodi quae sunt ante motus subjectum, eo quod non subjicitur mutationi et motui nisi fundatum et individuum et substans, et non convertitur quod causae fundamentum et individuatum et substans in seipso mutationi subjiciatur et motui : . et similiter est finis qui est in primo motore universum esse immobili, qui est in eo sicut in duce exercitus, quam non includit aliquis motus secundum se : et quoad hujus considerationes determinatur primum movens et prima materia substans et abstractus ab omnibus finis : et sic illae causae sunt, quarum modum determinare habet primus Philosophus, et secundum eumdem modum utitur eisdem : et per hoc satis clare patet et necessitas et intellectus et determinatio quaestionis primae .