CAPUT XIV.

De distinctione modorum, falsi

Ex conipo sitione principiorum provenit, verum et falsum, et similiter ex compositione partium entis, ei ex eadem pro- venit ens per accidens, sicut etiam ex ipsa entis et unius divisione, quas supra induximus, est manifestum : et ideo oportet nos in hujus libri fine de his tractare. Primo autem de falso tractabimus : eo quod accidit compositioni, accidens autem magis accidit componentibus. De vero autem non determinabimus : quia de hoc multa jam in quarto libro superius sunt determinata. Dicimus igitur quod falsum est in. complexis primo, et in incomplexis secundo, vel in his quae sicut unum esse dicuntur incomplexorum. Falsum autem in complexis dicitur uno modo, prout dicimus res falsas sibi invicem non attributas, vel ad se invicem divisas : quoniam licet verum et falsum in anima sint sicut in subjecto componente et dividente et accipiente, tamen causa veri et falsi est in rebus ex hoc quod componuntur vel dividuntur : et ideo in eo quod res est vel non est, omnino est vera vel falsa. Falsum autem hujusmodi duplex est. Quoddam enim est causatum per hoc quod res quae significantur componi, non componuntur : vel quando significantur dividi, non dividuntur simpliciter. Aliud autem est quod impossibile est componi vel dividi, quae dividi vel componi significantur, sicut dicitur diametrum esse commensurabilem, vel diametrum non. esse commensurabilem : hoc enim est falsum et impossibile. Et sicut dicitur te sedere quando stas, vel non sedere quando sedes : hoc enim est falsum, sed non impossibile. Et ideo primum quidem semper est falsum : secundum autem quandoque est falsum, sed non semper : et hi modi falsitatis non sunt unus et idem.

Dicuntur item falsa secundum rem, sive sint complexa, sive incomplexa, quorum falsitas non est nisi in anima efficiente ea : ideo quod illa apta nata sint quidem videri, eo quod sunt rerum quarumdam imagines. Sed cum apprehendente non videntur qualia sunt, aut qualia non sunt, aut simpliciter non sunt et videntur esse. Simpliciter enim non

essentia quae tamen esse videntur, sunt sciagrafia, hoc est, umbrae, quae non sunt nisi lucis privatio : et quia lumen usque ad terminum quemdam privatur, ideo umbrae videntur figurari, et videntur motu luminis ascendere et descendere et reflecti, et hujusmodi motus habere, et propter hoc aliquid esse. Talium autem aliquid quidem dicunt esse formam quae apparet in speculo : sed nos de hac jam in scientia de Sensu ei sensato determinavimus. Quae autem aliquid sunt, sed non accipiuntur ut sunt, somnia sunt : illa enim sunt quidem aliquid, sed. non sunt ea quorum faciunt phantasiam : quia sunt motus a sensu secundum actum facti, et in somno phantasiam faciunt rerum praesentium : et ideo anima convertitur super ea sicut super res praesentes. Dico autem illa esse somnia, quae non sunt verae intelligentiae in somniis acceptae vel oracula : illa enim non sunt somnia, neque aliter accipiuntur quam sunt. De his autem jam quantum ad naturalem philosophiam spectat, in libro de Somno et Vigilia est determinatum. Amplius autem haec inquirentur in scientiis de divinatione. Istis igitur modis dicuntur res falsae, aut quia videlicet non sunt, cum tamen esse significantur : aut quia est ab eis phantasia non entis.

Alio autem modo dicitur falsum, eo quod oratio diffinitiva est falsa : quae quidem est non entis in quantum est falsa : omnis enim oratio diffinitiva falsa est, quae attribuitur diverso ab eo cujus ipsa est secundum rei veritatem, sicut diffinitio circuli falsa est de trigono. Iste autem modus in tres subdividitur modos: si enim diffinitio de eo cujus non est, falsa est, tunc etiam nomen de eo cujus non est, falsum est : et iste est modus secundus. Est autem nomen et diffinitio dupliciter attributa diverso : aut enim in toto diverso, sicut si dicatur lapis figuratus Deus, sicut idolum falsum est : aut in parte diversum est, sicut dicitur aurum falsum, vel argentum, quod aliae naturae permixtum est : et iste est modus tertius.

Per oppositum modum verum erit indivisio esse et ejus quod est, quando oratio diffinitiva vel nomen attribuitur non diverso, sed eidem cujus est non secundum partem, sed secundum totum. Cujuslibet autem si ratio diffinitiva consideretur, duplex est : contingit enim diffinitionem cujuslibet esse unam simpliciter, et contingit eam non esse unam, sed multa quaedam congregata ad unum : si enim quaelibet res consideretur absolute secundum quod ex propriis suae naturae pendet principiis, sic quidem ratio diffinitiva quae dicit quod quid erat esse, una est simpliciter, nec alicui diversae attributa : et hoc quidem in substantiarum diffinitionibus est manifestum. Est autem etiam verum in accidentium diffinitione, quando secundum se consideratur natura ipsorum. : si enim diffiniatur albedo, quod est color disgregativus visus, ad nihil diversum refertur haec diffinitio : et si dictum est in Topicis, quod si quis bicubitali magnitudine posita, quid dixerit quod positum est quantum esse, quid est dicit, et quantum significat : et si quis albedine posita, dixerit quod positum est colorem esse, quid est dicit, et quale significat : et sic est in omnibus, nisi forte in relatione, et in his quorum essentiae ex compositione relationum causantur, sicut superius diximus. Considerata igitur eo modo quo diffinitiones habent quae ad nihil diversum referuntur : et ideo illae simpliciter sunt vera) : si autem ipsa accidentia considerentur secundum esse, et non secundum quod sunt essentia) quaedam, sic sunt substantia) passiones, et oportet eas per substantias diffiniri sicut omnis passio diffinitur per subjectum : et si substantia hoc modo cadit in diffinitione accidentis, tunc etiam diffinitio substantiae cadit in accidentis diffinitione: et quia subjecti et accidentis sunt diversae natura), ideo tunc diffinitio ad diversas naturas videtur referri : et sic secundum ea quae praedicta sunt, falsa esse videtur, sed non est, quinimo vera est : quia haec diffinitio non datur

de uno secundum naturam, sed datur de eo quod est unum secundum subjecti unitatem : et ideo quando uni subjecto attribuitur, non est falsa, sed vera : et non attribuitur diversa ab eo de quo datur. Licet ergo talis diffinitio sit quasi multae res, illae sunt in eodem subjecto, quod videlicet est idem subjecto : et id accidens quod per ipsum subjectum est patiens, et tale unum, et idem est Socrates et Socrates musicus. Data igitur de uno secundum subjectum et attributa uni subjecto vera est. Falsa autem est oratio diffinitiva, quando nullius simpliciter ejusdem est de quo datur, sed diverso ab illo attribuitur. Propter quod quidem Antisthenes fatue opinatus est : hic enim nihil sermone diffinitivo dicere dignatus est vere nisi oratione diffinitiva,

quae omnino est esse ipsius rei proprium, ita quod non dicebat diffiniri, nisi unum dicatur super unum idem : et ideo cum genus et differentia dicant naturas diversas, dicebat per hoc non posse fieri diffinitionem nisi falsam. Similiter cum universalia sint quae ponuntur in diffinitione magis quam diffinitum, dicebat ad diversum referri diffinitionem et nomen : et ideo omnem diffinitionem esse falsam, et non debere diffiniri nisi unum per unum, et diffinitionem esse dixit nomine incomplexum propria significatione rem declarans. Accidit enim autem ex dictis Antisthenis, quod non contingit contradicere : quia si nomina non significant ea

quae in diffinitione explicantur, non est contradictio, sicut ostendimus in quarto hujus scientiae libro in praehabitis. Accidit etiam ex dictis ejusdem Anthistenis, quod fere semper necesse est mentiri in omni oratione diffinitiva. In omni enim oratione diffinitiva compositorum oratio refertur ad diversa, quia nihil componitur nisi ex diversis : sed si quae sunt secundum Anlisthenem, qui. dicit unum, per linum diffiniri, diffinitiones simplices simplicium in illis mentiri secundum dictum ejus non est necessarium. Relictis igitur his tanquam absurdis, dicamus quod unumquodque contingit diffiniendo dicere non solum sua oratione diffinitiva quae

dicit quid erat esse, sicut est diffinitio data ex propriis rei principiis : verum etiam unumquodque est diffiniendo dicere oratione diversi, oratione diverso modo dicta, quae est subjecti et passionis. Et contingit quidem omnia falso dicere diffiniendo oratione ad diversa relata. Et contingit etiam omnia vere hoc modo dicere per diffinitionem, diffinitione quae ad diversa secundum naturam refertur, sed ad idem subjecto, sicut superius diximus : quia tunc subjectum oblique cadit in diffinitione passionis, sicut dicimus simum quod est curvitas nasi : et sicut dicimus, quod octo sunt dupla ratione proportionis multiplicationis dualitatis : quia octo sunt bis quatuor, licet octo nec sint quatuor, nec duo, sed sint ipsa multiplicatio quatuor per duo. Ista igitur hoc modo quo dictum est, falsa dicuntur.

Praeter omnes autem qui dicti sunt falsi modos., dicitur homo falsus, qui secundum prohaeresim sive eligentiam libens est hujusmodi orationum quae semper diversis quam conveniunt, attribuuntur, praecipue quando fictor est talium orationum falsarum, non propter aliud aliquid, nisi propter idipsum, hoc est, ut mentiatur, quod libidinosum mendacium a nonnullis consuevit appellari : hoc autem est, cui placet mendacium, non ut per mendacium doceat, ut poeta : vel ut lucretur, vel ut noceat per mendacium, sicut mercator : sed libet ei. mentiri apud se, et ad alios loquens est factor et inventor talium orationum mendacium. Hoc autem homo dicitur falsus, sicut res dicimus falsas quaecumque falsam faciunt phantasiam, sicut illae quae apparent et non existunt. Propter quod oratio impia merito refutatur, quae nihil habuit nisi prohaeresim et voluntatem mendacii. Dicebat enim Leucippus, quod omnia eadem sunt vera et falsa : hoc enim Philosophus dixit esse falsum, qui potest ex. facultate mentiendi mentiri : et talis est,

qui sciens et prudens mentitur : et hunc talem dicit etiam esse verum, quia qui volens et sciens mentitur, melior est secundum istum quam ille qui nolens mentitur et volens verum dicere. Sic igitur qui volens mentitur, volens verum dicit, et est idem falsus et verus, sed mendax melior quam verax. Amplius idem Leucippus accipit et hoc falsum, quod volentes turpia sunt meliores quam qui inviti et ignorantes aliquid turpe committunt.

Probat autem quod dicit per inductionem malorum corporalium. Claudicans enim sola voluntate, dignior et melior est illo qui non voluntate claudicat : quia qui claudicat non volens, claudicat per necessitatem curvae tibiae cum habet curvam tibiam. Voluntate etiam claudicare dicimus hoc imitari claudicantem : imitans autem claudum, non habet tibiam curvam : et sic dixit in aliis. Si autem aliquis libens et secundum prohaeresim sibi faceret necessitatem claudicandi, sicut qui sibiipsi volens tibiam instringit, hic forsan indignior esset etiam eo qui per necessitatem esset claudus : et talis claudicans voluntarie in corpore esset indignior : sicut etiam in more turpior est, qui voluntate turpior est, quam qui invitus. In more autem semper sic est, eo quod nos per voluntatem domini sumus nostrorum actuum : et ideo Leucippus sponte dixit mendacium, et non erat simile quod pro simili induxit.