CAPUT III.

Et est digressio declarans numerum causarum et modum aliter quam prius.

Subtilius autem ista speculando, eo quod in his consistit magna pars hujus sapientiae, dicimus quod omnis pars quocumque modo dicatur, prior est suo toto, et est causa causandi suum totum : et non e converso totum est causa essendi parti. Hoc autem patet in aceto et melle ex quibus fit oxymel quae causa sunt oxymellis, cum oxymel neque causa sit melli ut sit, neque ut sit acetum. Causam autem voco, quod facit aliud habere esse : (partes autem faciunt habere esse totum, et non e converso, et praecipue partes essentiales. Cum autem causa sit quam sequitur esse, causa est quae facit habere esse. Quae autem sequitur esse, aut intrinseca est ei quod debet esse, et ex quibus pendet esse ipsius, aut extrinseca. Si autem est intrinseca ei cujus esse sequitur ex ipsis, aut est sicut dans esse et rationem, hoc est, cujus esse continue sequitur esse : aut quidem non continue sequitur esse, sed potestate tantum. Et siquidem esse ipsius continue sequitur esse causati, tunc est ea causa quam formalem vocamus. Si autem non continue sequitur ad esse ipsius esse causati, tunc etiam est ea causa quam formalem vocamus. Si autem hoc continue sequitur ad esse ipsius esse causati, tunc est illa quam vocamus causam materialem. Vel sic : cum omne causatum sit hoc aliquid quod est, aut causa ex parte esse, aut ex parte hujus in quantum est hoc . Et primo quidem modo est forma, secundo autem est materia. Si autem id cujus esse sequitur aliud esse, non est in re sed extra, aut est propter quod est, aut a quo. Et siquidem est propter quod, tunc est finis qui distinctus est a forma. Omne enim agens agit propter aliquid, et ex illo pendet esse ejus quod fit, sicut esse scamni pendet ex apta sessione quam intendit ei qui facit scamnum : et si illa non sit, non fit scamnum nec est. Si autem est a quo fit motus ad hoc quod illud fit, tunc est efficiens sive movens. Ex quatuor igitur pendet esse rei, ex duobus intrinsecis, quorum unum sequitur esse in quantum est esse, et aliud sequitur hoc esse in quantum est hoc. Et ex duobus extrinsecis, quorum unum est propter quod est esse in quantum est, et aliud a quo est illud ut movente ad hoc ut fiat. Sic igitur intentio causae, et ratio est cujus esse sequitur aliud, et intentio formae est dare esse, et intentio materiae est facere hoc quod est esse hoc, et intentio efficientis est inducere esse et dare ipsum post non esse, et intentio finis est omnia propter ipsum et sic esse compositi pondere ex ipso : et Ideo oportet quod finis prior sit in intentione agentis, ultimus autem secundum esse rei.

Amplius autem adhuc considerando

modos causae efficientis, sunt quidam modi valde ad considerandum, utiles in hac scientia. Si enim res essent semper uno modo, et motus nullus esset, neque generatio et ingressus rerum in esse et universaliter rei novas inceptio, causa efficiens non quaereretur. Et tunc penderet esse rerum ex forma et materia : quoniam finis etiam tunc propter quem mo-

vet efficiens, universaliter nullus esset. Sunt autem modi efficientis qui statim occurrunt, per se, et per accidens. Efficiens antemper accidens est non finitorum modorum : quia infinita eidem accidunt. Movens autem quandoque, et non movens quandoque, necesario movet per accidens, sicut ostenditur in principio VIII Physicorum, aliquid necessario accidit ei, et quod non accidit ante, quod facit eum. movere nunc et non ante : et ideo etiam ipse movens movetur, et ideo non potest esse movens primum. Ante igitur hoc movens est per semovens. In moventibus autem per se aliud est movens simpliciter ; aliud est movens determinate ad hoc in quantum est hoc, sicut dicimus quod est movens univocum, sicut sperma hominis ad hominis generationem. Simpliciter autem movens est id quod est regens et ordinans omne particulare movens, sicut est motus coelestium. Ad hoc autem in simpliciter et universaliter moventibus, omnis multitudo necesse est quod reducatur ad. unum primum movens : et de ipso est adhuc considerandum, utrum ejusdem est facere esse et movere id quod est et mobile est vel non: cum enim omne esse sit necessario ab ente primo, eo quod principium universi esse sit necessario unum, non puto quemquam sapientium dubitare, quin ante movens hunc motum et hoc mobile sit esse hujus moventis et hujus mobilis : hoc autem esse cum jam sit in pluribus et de pluribus praedicatum, et non aequivoce omnino, oportet ad. unum reduci principium quod sit ipsius causa et a quo, ipsum fluit in multa : erit igitur causa, esse ante movens primum secundum ordinem naturae et rationem. Cum. autem causa esse sit, non est causa formalis, quia forma est in omni bus his quorum est forma : et hoc non potest esse primum nec potest esse finis, quia ille est ultimus secundum esse : oportet igitur quod sit causa efficiens : ergo causa efficiens est ante causam moventem secundum naturae et intellectus ordinem : esse autem sibi secundum intellectum nihil ante ponit a quo fit. Cum igitur sit a causa efficiente, necessario fit ex nihilo : jam autem ostensum est quod ipsum est a causa efficiente. Amplius efficiens illud non est nisi efficiens : igitur per essentiam suam est efficiens. Oportet igitur quod sit essentia separata omnia efficiens secundum esse. Si enim detur quod est composita substantia sicut ignis, tunc sequitur quod agit per virtutem aliquam quae in. ipso est, et non per essentiam, sed per aliquid additum essentiae, et sic non est primum nec per se et essentialiter agens : quae omnia sunt impossibilia.

Congregemus ergo omnia quae dicta sunt, quod sit agens per se, et quod sit agens simpliciter, et quod agens per essentiam, et quod sit agens primum, et quod agens unicum, et quod sit ageris primum quod est actum, et hoc est esse in omnibus his quae sunt. Cum autem dicimus quod esse necesse est fieri ex nihilo, sensus est, quod nihil fit ante esse actu eo modo quo nihil potest habere ordinem : consideratum enim in ratione oppositionis qua opponitur ad aliquid sive ad esse, ordinis est particeps. Hoc igitur ante potest dicere ordinem temporis, aut ordinem non temporis, sed existendi simpliciter. Temporis autem ordo physice loquendo esse non potest : quia omnis ordo temporis fundatur in potentia exeunte de potentia ad actum per motum : nos autem jam ostendimus istum causalitatis modum esse ante motum omnem secundum naturae ordinem : igitur oportet quod cum dicitur, esse primum causatum est ex nihilo, quod aut dicat ordinem essendi, et hoc est esse quod nunc primo est, et non ante, vel esse quod ab alio incipit esse, vel secundum aliquem talem modum. Amplius etiam si ponamus quod hujus esse nunquam incepit, sed semper fuit, nihil minus sequitur ex dictis ipsum et ab alio esse, et ex. nihilo esse. Resumamus igitur quod jam ante probatum est, quod causa se-

eundum actum est, et non. est cum effectu secundum actum : et tunc sciemus quod si esse est permanens in actu, oportet eum semper agere et fluere fontaliter esse omnis ejus quod est: ex quo constat primam causam non nisi per essentiam agere. Amplius cum agere sit perfectius quam habitus, secundum quem facultas agendi, et perfectio secundum habitum non sit nisi compositi, et non per essentiam suam agentis, oportet necessario quod primum agens sit agens continue, et non sit agens per intentionem acquisitam in eo. Quod enim agit per intentionem acquisitam, aliquo indiget et est imperfectam : et sicut dicit Algazel, si objiciatur quod aliquis agat intendens aliquid acquirere alii, et non sibi, non est instantia : quia nisi aliquid boni sibi acquiri intenderet, in alio non ageret.

haec ergo est vera consideratio causae agentis secundum hujus sapientiae propriam considerationem : et ex ista consideratione scitur, quod causa movens est intendens, et quod illa est de consideratione physici. Causa autem agens prima est per essentiam separatum agens: et hoc est proprie de consideratione primi Philosophi. Scitur etiam qualiter esse pendet ex causa ista, qualiter ipsa est una de causis quatuor et prima inter eas. Scitur etiam ex his quae dicta sunt, qualiter quidam dixerunt esse quinque causas : eo quod efficientem quam sequitur esse in quantum est esse, diviserunt a causa movente in quantum est movens. Quidem autem quatuor esse dixerunt : eo quod una in communi est ratio efficientis et moventis : et hujus est facere esse quod non est. Patet etiam quod efficiens secundum istam rationem est ante omnes alias substantia et ratione et ordine naturae. Sed non oportet quod movens in eo quod movens sit ante omnes alias substantias, nisi in quodam quod videlicet movetur, sed simpliciter et universaliter accipiendo non est verum, quin potius finis ante erit, et etiam forma quaedam si qua est forma prima :

sed in sequentibus erit de talibus tempus inquirendi.

Cum autem causae efficientis duplices sint effectus, scilicet univoci et aequivoci: univoci quando in specie una vel genere uno vel secundum proportionem communicant effectus in eo quod effectus est, et causa secundum quod causa est, sicut ignis calidus calefacit et ignit : aequivoci autem, quando communicant dicto modo, sicut motus calefacit , et ignis rarefacit et dissolvit: constat quod primo modo cum effectu communicans causa comparatur causato secundum aequale vel inaequale magis et minus. Est autem haec comparatio aut in his quae communicant in materia una, et est eorum transmutatio ad invicem, sicut est materia generabilium, sicut ignis calidus qui causa est aquae calidae : aut est in his quorum materia non est una, sicut lumen solis, quod est causa luminis in luna. Et sicut quorum materia non est una, tunc aut est ita quod diversa materia nihil penitus habet prohibens ad effectum suscipiendum, aut habet aliquid prohibens. Et primi exemplum est superioris aetheris superficies ad suscipiendum lumen lunae et stellarum : et ideo per totum illuminatur in profundum sui aequali lumine et aequipotente, ut est in stellis. Exemplum autem secundi est lumen in. sole sicut in causa, et stellis et luna sicut in effectu : et non est aeque potens in luminositate, eo quod luna aliquid habeat opacitatis : propter quod de natura terrae esse dicitur. Et similiter propter aliquam substantiae materialis puritatem non est aeque potens lumen in stellis. Si autem est comparatio in his quorum est materia una, aut est in ea materia effectus quae ad effectum habent potentiam adjuvantis, aut potentiam non prohibentis, aut potentiam prohibentem. Et si habet potentiam adjuvantis, aut est potentia completa et perfecta, aut diminuta et imperfecta. Si autem est completa, tunc aequipotens potest esse effectus cum causa : et hujus exemplum est, sicut quando

ignis agit in aerem adjutus calido aeris, tunc enim potest ignire ipsum et facere umenti, sicut ipse ignis generans est ignis. Exemplum autem secundi est, sicut cum ignis agit in aquam calidam, quae virtutem habet caloris incompletam. Et ideo nisi illa virtus perficiatur, non erit aequipotens effectus cum causa. Exemplum autem virtutis non prohibentis est materia ad igneitatem praeparata, quae sine prohibitione parata est suscipere ignem : et in his potest esse aequipoteiitia. Exemplum autem virtutis prohibentis est quando materia in quam agit ignis, est actualiter facta : tunc enim manente eo quo agit in contrarium, non est aequipoteiitia. Ex his patet, quod cum causa prima nihil commune habeat cum causatis suis, nulla est aequipotentia inter causam primam agentem et sua causata. Amplius cum illud quod per essentiam est agens, totum est ageris et nihil patiens in ipso. Et cum illud quod primum est agens, a nullo sit aliquid suscipiens vel habens, patet quod sola prima causa vere est agens, et quod nulla secundarum causarum vere agens est, sed agere suum habet ab alia, vel secundum aliquid agit et secundum aliquid patitur.

haec ergo est consideratio causae agentis. In causa autem finali considerandum est, quod alius est finis operis, alius est finis intentionis : et sic in natura alius est finis generationis, et alius est finis naturae, generantis. In arte enim mechanica alius est finis operis, ut forte domus, vel aliud in quo quiescit operatio operantis. Finis autem intentionis est aliud a fine operis, sicut forte securitas habitationis a pluviis, caumate, et securitate latronum, vel hostium irrumpentium est finis : et hic finis constat quod diversus est a forma artificiali. Et similiter est in natura : quoniam forte finis generationis est forma : finis autem generantis secundum naturam est esse divinum quod participatur per generationem. Et haec non est forma, sed assimilatio primae causae, seundum quod possibile est participare unicuique : et sic patet qualiter causa finalis est divisa a forma, licet aliquando finis et terminus in unam rem coincidat cum forma. haec ergo est determinatio finis quae est terminus operis, et causa finalis quae est finis intentionis. Amplius autem finis dupliciter consideratur, secundum esse videlicet et secundum quod movet efficientem et materiam, et forma etiam ordinatur ad eam, non est in ipsa causa secundum quod accipitur in esse, sed potius est finis, licet multi dicant contrarium : non enim sic est causa omnium, sed potius prout est in intentione, sic est causa omnium : quia sic movet propter eam efficiens, et sic appetit eam materia : et etiam forma talis aptatur materiae per quam finis includatur : secundum esse ergo est finis, sed secundum quod est in intentione causae finalis sic est causa.

Sicut alitem jam consideravimus modos efficientis et finis, sic iterum considerabimus modos materiae. Sunt autem modi materiae multi : aliquando enim materia dicitur quod sine omni sua mutatione est receptibile alicujus, sicut tabula rasa receptibilis est imaginis. Aliquando fit receptibilis cum aliqua permutatione : et hoc fit dupliciter : aut enim est causa cum permutatione situs partium, aut cum permutatione situs et alteratione. Si autem est cum permutatione situs, hoc est dupliciter : aut enim est permutatio cum transpositione partium materiae tantum, aut cum abjectione partium aliquarum. Et cum transpositione partium est materia sicut cera sigilli , et sensibilia receptibilia sunt imaginum, et similiter illa quae dicuntur productibilia. Si autem cum ablatione et additione vel altero istorum, tunc est sicut figura incisionis, sicut ex ligno lectus vel ex ligno aesculapius. Si antem est cum alteratione, hoc potest esse duobus modis : aut enim est solum unicum alterationis subjectum, aut unum cum aliis. Si quidem unum est cum aliis, tunc est sicut miscibilia sunt materia mixti Si

autem per se solum, tunc aut est materia ex qua fit, aut postquam , sicut ostensum est in libro secundo hujus sapientiae superius. Et siquidem est ex. qua fit, tunc aut subjicitur cum privatione, aut cum contrario, aut simpliciter. His enim tribus modis subjectum motus consideratur cum dicitur: ex non albo, aut ex nigro, aut ex. eo quod fit album, fit album : hyle enim est substantia generationis et corruptionis primum, et per consequens aliorum motuum est subjectum. Ei si est ut post quod fit id quod fit, tunc est sicut ex puero fit vir, et sicut ex addiscente et disposito fit sciens. In his omnibus est commune accipere quod id quod est potentia aliquid et non actus, dicitur materia cum fit potentia quod recipiat id quod fit ex ipso, vel habeat illud ut subjectum., vel mutetur ad ipsum. Et ideo materia est subjectum mutationis per hoc quod est in potentia, et fundamentum rei per hoc quod est suscipiens et habens et substans. Et per haec et similia satis cognosci potest materia.

Forma vero etiam dicitur multis modis. Et tamen proprie dicta forma quae principium est constituendi id quod est secundum actum et esse : et ideo quia separata sunt prima quae constituunt id quod est in actu, separatae dicebantur formae principaliter ab Antiquis : et deinde dicebantur formae imagines harum quae constituunt in actu materiam. Et hae quidem duplices sunt : quia aut constituunt in actu perfecto, aut imperfecto. Actus enim perfecti sunt qui dant esse et rationem ei quod constituitur in actuali esse, sicut formae materiae quas vocamus formas. Imperfectus autem actus et imperfecta forma motus est. Actus autem perfectus, aut respicit et perficit materiam simpliciter, et sic dicitur forma : aut respicit materiam in multitudine quadam compositionis existentem, et sic dicitur totum sive forma totius : tunc enim forma virtutum habet multiplicitates per quas est perfectio partium materiae, sicut per seipsam est perfectio mate- riae secundum se acceptae. Ad imitationem hujus dicuntur formae accidentia, quia constituunt secundum quid in esse quodam. Et quia formam dantem esse propriam in omnibus sequitur figura quae est determinatio quanti, ideo figura dicitur forma extra circa aliquid consistens. In artificialibus tamen figura est principalis forma, sicut patet cuilibet, nisi forte ars sit naturae juvamentum, sicut in alchimicis et in his artibus quarum operationes sunt mixturae digestiones et corporum transmutationes. Ex his ergo et hujusmodi formarum sciuntur diversitates. Qualiter autem tres causae aliquando in unam coincidunt, in secundo Physicorum est determinatum. haec ergo dicta sint de causis et causarum differentiis et modis.