Prooemium. In quo variis Criticorum censuris ac difficultatibus recensitis, ac separatis subinde certo codicum indicio supposititiis tractatibus, qui potiorum difficultatum origo fuerunt, quidquid de caeteris genuinis hac in dissertatione statuendum est, proponitur.

0025C

Antequam genuina S. Zenonis opera secernimus ab iis, quae ipsi perperam tributa fuerunt, eumque certum ipsorum auctorem statuimus: quid hac super re eruditi homines senserint, quaeque eos moverint argumenta, proponendum nobis esse intelligimus. A Sixto Senensi, qui difficultates non exiguas primus objecit, caeterisque facem praetulit, exordiendum. Hic ergo lib. IV Bibliothecae enumeratis sermonibus, qui in editione Veneta an. 1508 recensentur, hoc de 0025D iisdem judicium tulit: Constat hos sermones majori ex parte collectos esse ex diversis auctoribus, qui ducentis 0026B pene annis fuere posteriores. Hujus autem judicii rationem 0026C subjiciens ait: Nam sermones, qui psalmos a nobis enumeratos (LXXIX, C, CXXVI, CXXVII, CXXVIII, CXXIX, CXXX) exponunt, descripti sunt ex commentariis Hilarii ne verbo quidem immutato: sermo de Attende tibi una cum alia concione de Livore et invidia, quae in eodem volumine hunc subsequitur, D. Basilii est. Caeteri vero sermones, sive magis fragmenta sermonum, ob styli diversitatem varios arguunt auctores. Sed et auctor sermonis de Continentia, qui hoc opere continetur, affirmat se a Christi ortu abfuisse annis quadringentis et eo amplius. Idem porro fretus auctoritate Petri de Natalibus Equilini episcopi, qui in Catalogo sanctorum Zenonis vitam describit, nihil ambigit, quin idem Sanctus sub imperatore Gallieno floruerit; et hac in hypothesi memoratos sermones indicatis jam 0026D rationibus ab eodem abjudicandos existimavit.

Post Sixtum Caesar Baronius, postea cardinalis, in prima Martyrologii Romani editione eadem persuasione occupatus, adeo ut secutus Galesinii sententiam, Zenonem martyribus, qui sub Gallieno passi sunt, in eodem Martyrologio accensendum nihil dubitaverit, 0027A non hunc, sed Zenonem alium Veronensi Ecclesiae, ut putabat, cognitum, qui paulo ante S. Ambrosium vixerit (ut ex hujus epistolis colligi sibi videbatur) eorum sermonum auctorem censuit, cum praesertim serm. 5 lib. III, ex prima Veneta editione, nunc autem tract. 7 lib. II, Arii haeresis aperte notetur, id quod auctorem saeculo IV citius adscribendum ostendit.

Haec cum ita se haberent, S. Zenonis sermones Veronae jubente cardinali Augustino Valerio Raphaelis Bagatae et Baptistae Peretti studio iterum prodeunt; hi autem intelligentes Veronensis Ecclesiae perpetua traditione nullum alium Zenonem episcopum ei cognitum unquam fuisse praeter Zenonem episcopum et martyrem, ut hunc, qui sub Gallieno martyrium 0027B obiisse tradebatur, sermonum auctorem esse defenderent, Sixti Senensis aperte, Baronii autem suppresso nomine argumenta diluere in praefatione conati sunt. Ad id igitur, quod ex Ambrosii epistolis Baronius objecit, reposuerunt nihil esse, quod Zenonem ibidem memoratum ((XXXIV)) Veronensem episcopum esse convincat. Arianismi porro errores satis aiunt potuisse a Zenone impugnari adversus Origenem, qui ex Epiphanio Arii pater fuit. Quod autem ex quadrigentorum annorum notatione in tract. 5 de Continentia Sixtus Senensis collegit: mendum irrepsisse in numerum nihil dubitant, ac proinde eo in tractatu ducentos pro quadringentos supposuere. De quatuor vero sermonibus, qui inter S. Basilii homilias Graece scripti reperiuntur, argumenta sibi non deesse inquiunt, 0027C quibus probare liceret eos quoque Graecos sermones ad S. Zenonem nostrum pertinere, ex eo scilicet, quod hunc multo ante S. Basilium in Oriente praedicasse existiment. Sed hac re derelicta, quod contentiosi esse nolint, transeunt ad quinque tractatus, qui in S. Hilarii commentariis totidem verbis recensentur; cumque praeter hos quinque unus alius exstet in psalmum CXXX ab ipsis inscriptus (a nobis autem ex mss. de Humilitate, tract. 7 lib. I) qui dubio procul Zenonianus est, quippe qui in Hilarii operibus non legitur: Zenonianum quoque esse alium tractatum similem in eumdem psalmum nequaquam ambigunt, propterea quod easdem sententias eademque non nunquam verba refert, et sicut hunc, ita et alios quatuor eidem auctori tribuendos colligunt, omnesque 0027D in Hilarii commentarium ab aliquo fuisse insertos arbitrantur. Omnes vero tum Basilii, tum Hilarii, uti a censoribus vocabantur, tractatus, cum in vetusto, quem appellant, codice una cum Zenonianis repererint, defraudare, inquiunt, S. Zenonem debitae suae laudis possessione ausi non sumus. Quae porro objectio ex stylo et brevitate a Sixto urgetur, satis bene diluitur. Tandem confirmaturi sanctum Zenonem III saeculi auctorem eos sermones scripsisse, quaedam ex iisdem antiquitatis indicia colligere student, quorum praecipuum persecutionum martyrumque mentionem spectat, Petrique de Natalibus episcopi Equilini ac Flavii Blondi, qui primae editioni praecesserunt, testimonia allegant. Perettus vero in Latinis scholiis ad 0028A Zenonis vitam subinde editam an. 1597 suffragia addidit Guillelmi Pastrengi et Michaelis Fossati; qui omnes ante eamdem editionem Zenonis sermonum mentionem fecerant.

Hanc praefationem cum legisset Baronius, intelligens a Veronensi Ecclesia unum tantum agnosci Zenonem episcopum, eumdemque esse illum, qui sub Gallieno martyr colitur, sermonumque auctor habetur, priorem repudiavit sententiam, decrevitque Martyrologii notationes ea in parte emendare, idque ipsum se facturum cardinali Valerio Romae tum degenti recepit, ut liquet ex hujus epistola ad editores Veronenses data die 17 januarii an. 1587, cujus fragmentum Perettus in scholiis ad vitam Zenonis edidit. Enimvero id, quod pollicitus est, praestitit in additionibus 0028B ad Martyrologii notationes, quae secundae editioni insertae sunt, ubi Zenoni martyri sub Gallieno tractatus omnes ejusdem nomine inscriptos vindicare non ambigit, iis tantummodo exceptis, qui contra Arianos explorate disserunt, et hos quidem inter Zenonianos ab amanuensibus perperam intrusos opinatur, cum novum non sit in operibus unius veteri scriptoris aliquid alterius admisceri. Haec autem opinio ita Baronii animo inhaesit, ut scripserit, errare certe illos sibi videri, qui unum adserentes Zenonem, eum Ambrosii temporibus vixisse volunt, eaque potissimum ratione, quod auctor in serm. de Pudicitia (melius de Continentia) numeret ab apostoli Pauli ad Corinth. primam scribentis epistolam tempore annos, ut ait, ferme Cccc et eo amplius. Cui oppositioni responsurus 0028C addit: Certe si quis numeret annos quadringentos ab an. Domini 57 quo illam esse a Paulo scriptam epistolam in Annalibus demonstravimus; oportuit auctorem eum scripsisse an. 457, post obitum vero Ambrosii, qui, ut habet Marcellinus in Chronico, obiit an. Domini 397. Quamobrem cum illa numeri nota nec, ut volunt, Ambrosii temporibus aptari possit, mendosam esse neminem puto jure posse negare: et ita emendationem ducentos ab editoribus Veronensibus factam probat. Zenonem autem tertii, non quarti saeculi scriptorem fuisse tribus argumentis confirmare nititur. Primo quod auctor invehatur vehementer in feminas gentilibus nubentes, idolorumque templa tunc fuisse patentia, victimasque immolari solitas prodat, quae Constantini et Constantii legibus vetita, et 0028D Ambrosii proinde aevo aliena Baronius censet. Dein idololatriae signa ipsaque idola in nummis sculpta colligit ex serm. 2 de Avaritia, qui nunc est tr. 10 l. I, quod ad aetatem, in qua ethnici imperatores dominarentur, referendum indubie ((XXXV)) statuit: nam a Constantino Magno, inquit, jussum esse, ut nummus Crucis signo imprimeretur, testatur Sozomenus lib. I, cap. 8, idque ex aliis aliorum Constantini successorum numismatibus, quae exstant, multo luculentius demonstrari affirmat. Hanc tandem animadversionem tertio loco urget: Cum auctor in sermone de Spiritu Aedificat. domus Dei plane demonstret, eo tempore nullum templum, aut perrarum fuisse erectum, quod posset comparari cum aedibus idolorum, prorsus significat, 0029A se ante Constantini tempora claruisse, cujus opera certum est tam in Occidente, praesertim vero Romae, quam in Oriente, ut Hierosolymis, Antiochiae, et Constantinopoli, aliisque in locis augustissimas erectas esse basilicas. Ejusmodi est postrema cardinalis Baronii sententia, ut mirum sit maxime, hunc a P. Labbeo inter eos accenseri, qui Zenoni Veronensi hos sermones falso tribui opinati sunt. Vossius quidem de Hist. Latinit. lib. III, p. 4, cap. 2, id exploratum habens, Hic Baronius tamen, inquit, complures saltem sermones esse genuinos haud diffitetur.

Ut Possevinum praetereamus omnia fere exscribentem ex Sixto, venimus ad Bellarminum, qui praemittit nullam de Zenone fieri mentionem sive ab Eusebio in Historia, sive ab Hieronymo in libro de 0029B Scriptoribus Ecclesiasticis; tum vero Hilarii Basiliique sermonibus notatis, de reliquis quid dicat, nihil habere se ait, praeter aliorum brevitatem, et repetitionem aliorum ac obscuritatem. Illud tandem penes se omnium maxime valere testatur, de his sermonibus nullam exstare apud veteres mentionem, primumque, qui illos invenerit, esse Guarinum oratorem Veronensem.

Barthius, qui Zenonis sermones legerat, eosdemque plurimi faciebat, censuit, lib. XLII cap. 18 Adversar., tantam esse sermonum illorum diversitatem, ut multos inesse operi illi non solum non ejus eloquentissimi Antistitis existimet, sed etiam longe recentiores quam quilibet de grege caeterarum concionum.

Augustus Buchnerus, qui Zenonem item legit, diss. 0029C 389, pag. 257, non modo tractatus ejus laudat, sed vindicandos etiam pluribus contendit, adductis inter caetera testimoniis non solum Bagatae et Peretti atque cardinalis Baronii, sed ipsius Casauboni etiam, qui hunc Zenonem vetustissimum Patrem nominat, et Deciorum tempore scripsisse diserte tradit.

Robertus Cocus, heterodoxus Anglicanus in libro Londini edito an. 1623, cui titulus: Censura quorumdam scriptorum, quae sub nominibus sanctorum Patrum et veterum auctorum citari solent, p. 84, dictatorio more haec de Zenonis sermonibus pronuntiat: Zeno Veronensis est supposititius: et Sixti, Baronii, Bellarminique difficultates inculcat.

Andreas Rivetus pariter heterodoxus lib. IV Critici sacri cum Sixti Senensis mentem non bene assecutus 0029D esset, hoc unum de suo adjecit, quod neque ejus Zenonis scriptorum aliquid exstabat ante an. 1508, quo tempore sub ejus nomine editi sunt sermones non pauci a Guarino Veronensi Oratore Venetiis: ac si Guarinus eo anno vivens sermonum ejusmodi auctor et editor fuerit, quam sententiam alii subinde exscripsere.

Ughellius, tom. V Italiae sacrae in Veronensibus episcopis antiquam Baronii opinionem repetens, duos Zenones recensuit, quorum alter sub Gallieno, alter vero Ambrosii aevo floruerit; et hunc postremum sermonum auctorem esse opinatus est.

P. Labbeus (ut mittamus reliquos intermedios, qui plerumque Sixtum, Baronium ac Bellarminum 0030A secuti, nihil novi intulerunt), etsi praeviderit eos tractatus a quibusdam doctis Zenoni Veronensi adjudicari, nihilo tamen minus ea opinione impeditus, qua Gallieno imperante, Zeno vixisse traditur, editores Veronenses in adserendis eidem sermonibus oleum operamque apud idoneos judices perdidisse, nec ad eorum sententiam se posse accedere confessus est. Nonaginta eosdem sermones esse ait, cum sint multo plures, aliorumque criticorum censuras repetit et statuit, eo potissimum praejudicio innixus, quod Zeno obierit martyr saeculo III. Dein observat, et recte quidem, Zenonem episcopum Veronensem illum videri, qui in Ambrosii epistola nominatur, quique idcirco ad tertium saeculum evehi non potest (id quod probavit etiam cum recentioribus pene omnibus 0030B P. Henschenius ad diem 12 Aprilis) ; at hoc satis probabilibus argumentis praeter rem suam constituto, propositi ((XXXVI)) proprii velut oblitus, intactam reliquit controversiam, utrum huic sermones adjudicari possint, ac debeant nec ne.

Caveus Labbeum in omnibus sequitur. Solum postquam cum eo scripsit: Nec de his umquam vel levissima mentio habita est, antequam eos primus ediderit Guarinus, haec adjecit de suo: Nuperrime vero monente D. Alixio didici Zenonis Veronensis Episcopi sermonem laudari a Ratherio Veronensi decimi saeculi scriptore apud D. Acherium Spicileg. tom. II. At subinde indecisum reliquit, an hic ex illorum numero sit qui sub ejus nomine hodie circumferuntur.

Ludovici Ellies Dupinii censura omnium acerbissima 0030C totidem verbis exscribenda est ex interpretatione Latina: Certum est conciones, quae sub nomine Zenonis exstant non posse esse illius, quem sub Gallieno martyrio fuisse affectum supponunt: earum enim Auctor in concione quinta (hanc allegasse videtur ex Baronio, quae nunc est tract. 7 lib. II) loquitur de Divinitate Christi adversus haereticos, qui Verbum esse Deum fatentes, non credebant Patri esse coaeternum, putabantque tempus fuisse, quo non exstiterat, quod aperte ostendit Arianorum haeresim ejus temporibus jam tum obtinuisse. Hae conciones ne quidem esse possunt Zenonis Veronensis, qui sub Constantio et Juliano vixit, quia fragmenta sunt ex multis auctoribus deprompta. Quatuor ex illis integrae Basilii sunt. Omnes homiliae in Psalmos ad verbum ex Commentariis Hilarii depromptae 0030D sunt: id quod explicans in subjectis adnotationibus. Conciones, inquit, in psalmos CXXVI, CXXVII, CXXVIII, CXXIX, et CXXX, sunt Hilarii. Conciones in psalmos XLIX, LXXIX, et C, illius etiam esse possunt, quia hujus Patris Commentaria in hos psalmos perierunt. Tum sequitur in textu: Unde liquet has conciones Zenoni Veronensi adscriptas, collectionem esse concionum plurimorum auctorum incomposite factam. Aliae sunt brevissimae, aliae vero longae; quaedam stylo pleno et accurato, non nullae demisso et incompto scriptae sunt; aliae sunt clarae, aliae obscurae; denique nihil inaequalius. In concione de Continentia plures quam 400 annos numerat, ex quo Paulus epistolam suam ad Corinthios scripserat, et tamen in aliis homiliis de templis, 0031A martyribus (sic reddendum, non autem de templis martyrum, ut in interpretatione Parisiensi ob defectum virgulae editionis Gallicae legitur, quod in rem praesentem quid sit, nemo divinet) et catechumenis mentionem facit (ac si catechumeni non ultra IV etiam saeculum processerint). Ex his omnibus patet has conciones, toti antiquitati ignotas, indigestam esse collectionem concionum ex pluribus auctoribus variorum temporum et regionum desumptarum ab aliquo imperito librario factam. Hic autem in subjectis adnotationibus addit, conciones non nullas, quae prolixae sunt, ex auctoribus Graecis desumptas, alias vero brevissimas ex auctoribus Latinis et homiliarum fragmentis.

P. Coutantius, monachus Benedictinus, editor Hilarii operum celebris, in Admonitione, quam praemisit 0031B quinque tractatibus Hilarianis inter Zenonis opera editis pag. 463 tom. I edit. Veron., antiquam haud esse non inficiatur collectionem tractatuum qui Zenoni tribuuntur, at Hilarii tamen aevo posteriorem affirmat, aut saltem, si quis, inquit, contendet illam ejus Zenonis esse, qui Gallieno imperante vixerit, certe concedat necesse est, eam postmodum alienis opusculis auctam, cum non Hilarii modo, sed et Basilii tractatibus aliquot constare prudens quisque non negaturus sit.

Agnovit Tillemontius Protestantium doctissimos maximi fecisse hosce tractatus ob auctoris pietatem et elegantiam, iisdemque aperta inesse antiquitatis indicia; at ob sermones, qui Hilarium Basiliumque certos habent auctores, de auctore caeterorum pariter ambigit, nec quidquam esse ait, quod ullum tractatum 0031C Zenoni Veronensi explorate vindicandum persuadeat. Sic ille in Persecutione sub Valeriano, art. 7, tom. IV, pag. 16, in adnotationibus porro, pag. 587, adnot. 6, allatis fuse Baronii, Bellarmini, Labbei, Sixtique sententiis, miratur in editione Veronensi ducentos nullo codice suffragante emendatum pro quadringentos, Baroniique argumentum ex publicis ethnicorum sacrificiis pro hac correctione statuenda allatum luculenter refellit. At concludit hos sermones collectionem esse ex diversis auctoribus IV et V saeculi, ex quibus aliqui Zenonis esse possunt, quos tamen internoscere et designare non licet.

((XXXVII)) Tandem postremus omnium Jo. Albertus Fabricius tom. III Bibl. Latinae, lib. IV, c. 3, p. 420, etsi pugnantes criticorum sententias paucis subindicet, 0031D et in Sixti Senensis sententiam inclinet, nimirum hos sermones majori ex parte collectos esse ex variis auctoribus; affirmare tamen non dubitat: Sane quosdam illius Zenonis esse valde videtur credibile.

Itaque inter tot et tam severas de Zenonianis tractatibus percelebrium criticorum censuras, praeter extremas utrinque et compugnantes illas, quae Zenoni sermones omnes, vel nullos tribuendos contendunt, aequior multo et probabilior illa videtur eorum, qui ita eos tractatus collectionem esse censent ex variis auctoribus compactam, ut ne tamen idcirco Zenonem quorumdam saltem auctorem esse inficientur. Id judicium sane quantum ad veritatem accesserit, ex dicendis hac in dissertatione patebit; adeo ut 0032A irrito conatu laboraturus semper sit, non minus qui Zenoni eripere conetur omnes tractatus, quam qui eidem omnes velit adserere. Interim vero ex tot criticorum censuris injecta dubitatio plures movit, ut cum veros tractatus a spuriis internoscere non liceat, de singulis ambigant. Cur autem genuini Zenonis fetus a supposititiis dijudicari nec potuerint, nec possint, editorum (ut in praefatione monuimus) vitio factum est, qui supposititios Zenonianis subjectos in fine codicum, haud separatim dedere, imo nec in manuscriptorum fine positos monuerunt quidem (quae monitio ad omnem litem dirimendam eruditis satis fuisset), sed eos cum genuinis permistos, nullaque distinctos notatione exhibuere, ac uti Zenonianos promiscue venditarunt; iique cum Zenonem auctorem 0032B habere nequeant, omnes quoque Zenonianos in dubitationem conjecere. Hoc vitium nos ut declinaremus, praecideremusque eodem tempore praejudicium gravissimum, Zenonianos codices octo, quotquot tum in Italia tum in Gallia reperire potuimus, vix consulturi adivimus, occurrit statim, non quinque illos solum tractatus qui Hilario, et quatuor qui Basilio vindicandi creduntur, sed et duos praeterea alios inter Hilarii et Basilii medios in fine omnium codicum constanter legi subjectos caeteris, quos Zenonianos indubie credimus. Quod etsi satis esse potest ad additionem posteriori manu factam manuscriptorum peritis persuadendam, cum frequens aliis quoque in codicibus acciderit, ut si quae folia post descriptum aliquem auctorem vacarent, alienis opusculis replerentur: 0032C tamen ne quid dubitationis hac de additione in Zenonianis mss. superesset, codex Remensis antiquissimus eam alio posteriori charactere descriptam exhibuit, ut ex characterum specimine in praefatione inserto, qui Basiliani tractatus initium praefert, cuique perspicuum fiet. In Vaticano porro et Urbinate mss. post memoratorum additionem tractatuum alius sermo legitur S. Gaudentii Brixiani, qui proinde in Veneta Zenonis editione inter Zenonianos insertus reperitur, aliaque subinde aliorum auctorum opuscula in utrisque sub finem addita inveniuntur, ut in praefatione monuimus, ubi additionem aliam alterius tractatus, vel hymni de signo Crucis tribus in codicibus inventam pariter innuimus: adeo certum est Zenonianos codices ab additionibus ejusmodi immunes 0032D non fuisse. Illos autem variorum auctorum tractatus in fine codicum omnium additos, qui numero undecim sunt, in Appendicem rejecimus, eorumque auctores in praefatione, quam ibidem praemittemus, designabuntur, ac luculentissime statuentur. Itaque nunc, cum de genuinis Zenonis tractatibus sermo sit, difficultas de his XI quos ab illo vel ex ipsorum indicio codicum ultro ablegamus, nulla amplius est. De reliquis tantum controversia superesse potest. Hos autem ut Zenonianos plane esse statuamus et convincamus, cum ad tria capita redeant, quaecumque adversus illos objecta sunt, et objici possunt, scilicet num unius omnes auctoris sint; cui aetati, vel saeculo congruant; ac tandem num auctor hujus, quodcumque 0033A fuerit, saeculi, sit S. Zeno episcopus Veronensis: tria haec tribus distinctis capitibus plenissime statuenda aggredimur: primo omnes tractatus XCIII qui praeter undecim in Appendicem rejectos sunt reliqui, unius esse scriptoris; dein hunc ex iisdem tractatibus demonstrari scriptorem saeculi IV; demum hunc scriptorem saeculi quarti eorum omnium tractatuum auctorem non alium esse, quam sanctum Zenonem episcopum Veronensem. Haec tria si evidenter docuerimus rejectis, quaecumque ((XXXVIII)) adversus singula capita a Criticis objecta sunt, ad vindicanda S. Zenonis scripta nihil, ut videtur, desiderari amplius poterit; simulque dirempta erit illa, quae de S. Zenonis aetate vertitur quaestio, quaeque fere dirempta ex contrario vulgarique sensu Veronensis Ecclesiae, uti 0033B fertur, traditioni innixo, maximum in hanc rem praejudicium apud eruditos creaverat.