((XCII)) § VII.— Antenicaenorum Patrum a Petavii censuris breves vindiciae.

De Zenone jam satis superque. Nihil praeterea de aliis Patribus, quia a Petavio simili censura perstringuntur, addere instituti nostri ratio postularet. At quoniam non solum interpretatio nostra aliis quoque Patribus explicandis plerumque inserviet; 0105B sed etiam ex simili tot Patrum locutione, quae easdem ferme Zenonis formulas continet, nec aliam quam nostram explicationem idemtidem patitur, manifestum plane futurum est, et quo ex fonte Zenonis locutio manarit, et nostram interpretationem non ex ingenio eductam, sed re ipsa, si non verbis totidem, aliquot Patrum testimoniis traditam, iisdemque exponendis peropportunam, ne dicamus necessariam, habendam esse: de singulis aliqua paucissimis, quam licet, verbis animadvertere placuit. Petavii accusatio adversus Patres, qui Nicaenae Synodo praecessere, eidem fere nititur formulae, ac quae in Zenone reprehensa fuit. Audi ipsum de omnibus una loquentem lib. I de Trinitate, cap. 5, num. 7, postquam eorum testimonia consideravit: 0105C Igitur non nulli veterum . . . tum a supremo Deo ac Patre productum esse dixerunt Filium, cum hanc rerum universitatem condere statuit, ut illum velut ministrum adhiberet: quam sententiam alii clarius, obscurius alii significant. sed isti fere, Athenagoras, Tatianus, Theophilus, Tertullianus, et Lactantius. Pro Athenagora satis loquitur idem ille textus, quem Petavius opposuit lib. I de Trinit., cap. 3, num. 4; ibidem enim diserte adseruit Deum habere Filium, qui est Verbum Patris in idea et efficientia, ubi idea dicta est de Verbo, quatenus in eo omnia ab aeterno dicta sunt, efficientia autem de actu externo, quo omnia per idem Verbum sunt condita. Illa vero, quae urget Petavius, quibus Athenagoras hunc Filium vocat primogeniam Patris progeniem, non quasi factus sit (a principio quippe 0105D Deus, qui est aeterna mens, habebat in se ipso λόγον, id est rationem, cum aeternum sit rationalis) sed ita ut cum materia concreta omnia, informisque natura, atque terra instar vehiculi subjiciantur, in iisque crassiora levioribus admista sint, ad hoc ut idea et actus illorum esset, prodierit: haec, inquam, nobis favent mirifice. In primis enim Filium hunc λόγον appellatum, quem rationem interpretatur, ab aeterno in Patre fuisse affirmat, ut Pater aeternum rationalis fuisse dicatur: quo eodem argumento et Athanasius et Gregorius Nyssenus et alii Patres usi sunt, ut divinum Verbum aeternum fuisse Arianis demonstrarent: sed rursus prodiisse illud, inquit, creandi orbis causa, veluti ideam rerum creandarum, quae ab aeterno profecto 0106A fuit, cum Pater ab aeterno dixerit in Verbo, quaecumque creanda deliberavit, et sine qua actus illorum esse non poterat, cum actum consequi, seu creari nihil potuerit sine Verbo, per quod omnia ab aeterno dicenda, et in tempore creanda fuere. Quid ex his cum antea dictis non plane convenit? Cum Athenagoras Filium λόγον in Patre ab aeterno fuisse scribit, ut Pater esset rationalis; Filium utique accipit pro eo statu, in quo Pater se ipsum ac divina omnia in Filio cognovit; ac proinde λόγον rationem interpretatur, non Verbum, propterea quod hoc in statu Pater consideretur uti rationalis, seu cognoscens omnia, quaecumque Deum respiciunt; at ad res creandas, quod attinet, nihil hactenus concipiatur; qua sola de causa λόγον Verbum melius, 0106B quam rationem interpretandum Augustinus censuit, ut vidimus § 5. Cum porro eumdem Filium Athenagoras ad res creatas refert; ideam illum appellat, qua scilicet in Filio res creandae praeconceptae, aeternumque in Verbo dictae fuere: vi cujus dicti stato deinde tempore cum effectae fuerint per Verbum, jure earum efficientiam ipsum Verbum appellat. Haec si mente teneas, Petavii objecta legere poteris, et cuncta sua sponte cadere statim invenies, ut nihil praeterea addere necesse sit.

((XCIII)) Id ipsum plane ex illo Tatiani testimonio colligere licet, quem Petavius eodem capite latine reddit sic num 5: Deus erat in principio; principium autem rationis esse potentiam accepimus. Etenim Dominus omnium cum ipse totius esset universi substantia, quatenus 0106C nulla adhuc erat facta creatura, solus exstabat. Quatenus vero tota vis et potentia, ac tam eorum, quae videri possunt, quam quae videri nequeunt, substantia erat ipse, cum eo erant omnia. Nam cum ipso per rationalem vim λόγος ipse, qui in illo erat, produxit. Voluntate porro simplicitatis ipsius λόγος erupit, qui qui dem non in vacuum emanans, primogenium opus Patris fuit. Cum Tatianus principium in Graeco textu definiat λόγου δυναμὶν, vox autem λόγου quam rationis vocabulo Petavius vertit. Verbum ipsum significet (unde Verbi potentiam vulgatus Interpres reddidit pro rationis potentiam, et melius, siquidem vox Graeca λόγος, cum res creatas respicit, Verbum potius quam ratio reddenda est ex Augustino nuper laudato), palam fit, principii nomine, uti a Tatiano explicatur, ipsum 0106D Verbum oportere intelligi, cujus quidem potentia, seu virtute (utrumque enim vox Graeca δύναμις significare potest) omnia condita sunt, ut in Scripturis traditur; unde et principium rerum omnium rectissime dicitur, quod nomen ad rerum originem referri ipse Petavius observat. Itaque ubi Tatianus ait Deum fuisse in principio, cum principium sit ipsum Verbum, Dei nomine Patrem intelligens, hunc utique in Verbo fuisse fatetur, sicuti mox λόγον, id est Verbum in ipso Deo Patre fuisse aperte tradit; quibus utrumque et semper, et ejusdem substantiae fuisse palam insinuat. Ita porro dictum hic a Tatiano et Patrem in Verbo, et Verbum in Patre per Verbi virtutem semper fuisse, quemadmodum superius Athenagoras probavit 0107A Patrem semper habuisse λόγον, quia semper rationalis fuit. Fuit nimirum semper Pater in Verbo, cum sine Verbo non fuisset Pater; et principium ipse rerum fuit per virtutem Verbi omnia creanda dicens in Verbo, quo si caruisset, nihil dixisset creandum, ac proinde principium rerum creandarum nunquam fuisset. Porro loquitur, uti diximus, hoc in textu Tatianus de Verbo tamquam rerum creandarum principio; ac proinde praesumit, omnia, quae creanda fuerunt, in hoc Verbo dicta ab aeterno fuisse. Sic quidem intelligitur, quam idonea sit ejus dicti ratio, Cum eo, Deo scilicet, erant omnia, dum inquit: Cum ipso enim per rationalem virtutem ipsum quoque Verbum, quod in ipso erat, produxit; produxit scilicet omnia, quae idcirco cum Deo fuerunt ab aeterno, ut 0107B probandum Auctor sumpserat: recte, nam cum per rationalem, seu locutivam virtutem omnia, quae postea facta sunt, a Deo Patre dicta et ita quodammodo producta fuerint in hoc Verbo, omnia in hoc Verbo erant cum Deo, et simul cum Deo erant et Pater, qui dixit omnia, et Verbum, in quo omnia dicta sunt. Quod si haec aeternitatem spectant, natum itaque a Patre Tatianus praesumpsit ab aeterno hoc Verbum, sine quo non solum nihil creandum, sed nec Verbum fuisset, nec Pater. Et haec quidem productio aeterna rerum in Verbo illam Verbi generationem subindicat, quae non rerum, sed Verbi propria generatio est, cum non tam divinorum, quam creandorum Verbum sit illud, quod Pater ab aeterno proprie genuit, cum et divina et creanda dixit: quod 0107C utrumque etsi simul ab aeterno dictum fuit, humano tamen loquendi more prius alterum, alterum posterius dictum concipitur, ut in Zenone explicavimus. Cum porro haec generatio non rerum, sed Verbi propria sit; etsi res per illam ab aeterno productae, seu dictae in Verbo, tum non actu, sed virtute solum exstiterint, quatenus per hujus Verbi ab aeterno actu et vere editi virtutem creandae fuerunt in tempore; ipsum tamen Verbum non peraeque virtute solum, ut Petavio visum est, sed actu a Patre editum ab aeterno Tatianus censuit, uti ex toto contextu hactenus explicato liquet. Id autem, quod dein addit: Voluntate porro simplicitatis ipsius λόγος, seu Verbum erupit, nihil moveat: hic enim illam externi verbi prolationem prospicit, quam in mundo creando editam 0107D non nulli putarunt per sensibilem quamdam vocem, qua ipse Deus dixit, et facta sunt: id quod ad aliam quaestionem pertinet. Quod si hoc Verbum non in vacuum emanans primogenium opus Patris fuisse idem Tatianus subdit: id spectat, ut videtur, ad sensibilem illam verbi prolationem, quae si fuit rerum omnium causa, primum Dei opus fuit. Si vero non prolatitium, sed intimum Patris Verbum foras emanasse aliquo modo credidit; externam ((XCIV)) eidem Verbo generationem tribuit, quae nihil est aliud, quam externa ejusdem manifestatio, qua divina virtus jam inde ab aeterno intime latens in Deo, foras tandem prodiit, unde illud Verbum participatione, non abscissione natum subinde affirmavit (μερισμὸν enim non 0108A divisionem puto significare, ut vertit interpres, ait ipse Petavius), ut ne tamen Patrem sine Verbo relinqueret; quibus verbis Tatianus se credidisse confirmat, Patrem semper fuisse cum Verbo, nec ab hoc se se communicante rebus creatis tam multis fuisse relictum, quippe quod ea communicatio Verbi, qua in tot res creatas manavit exterius, non abscissio fuerit ejusdem Verbi a Patre, seu divisio intimae ejus substantiae, qua, Verbum in Patre, et Pater in Verbo semper exstitit, sed mera fuerit ejusdem participatio, qua ipsum Verbum, et per Verbum Deus ipse in creatis rebus elucet. Sed de Tatiano nimis fortasse multa.

A Theophilo Antiocheno, quem Petavius suo modo commentatur eodem cap. 3, num. 6, brevius nos expediemus: 0108B nam λόγον intimum in visceribus suis Patrem habuisse palam fatetur; quem λόγον si genitum addit cum sapientia sua eructantem ante omnia; non idcirco ingenitum illum primum λόγον putavit, aut indiscretum in Patre, et solum genitum, cum in creationem mundi omnia in Verbo dicta sunt, ut interpretatur Petavius; sed λόγον illum priorem accepit de Verbo, quod erat intimum in Patre, in quo omnia divina Pater dixit, istum autem de Verbo res creandas dicente accepit, ut in Zenone pluribus explicavimus. Idem porro aliam quamdam prolatitii λόγου generationem, quam in Tatiano consideravimus, adstruit, quae generationi aeternae nihil officit, ut ibidem innuimus, et confirmant etiam, quae idem Theophilus subdit: Pater hunc λόγον genuit prolatitium, primogenium 0108C omnis creaturae, non ut Verbo vacuus ipse fieret, sed ut verbum gigneret, id est prolatitium, et cum Verbo suo, id est intimo, perpetuo versaretur.

Eodem spectant illa Tertulliani lib. contra Praxeam cap. 5 quae Petavius recitat cap. 5, num 2. Cum enim λόγον, seu rationem ab aeterno penes Deum fuisse testatur, Verbum utique Dei intimum ab aeterno genitum prodit, in quo Pater utique rationalis ante principium, id est ab aeterno, secum ipse loquebatur, quae Dei sunt; hanc enim putamus rationem, quam suam Tertullianus appellat. Cum porro idem Deus de creando mundo deliberans cum ratione sua, id est Filio, vel Verbo, cogitabat atque disponebat sermonem, seu, ut paulo ante explicatius dixerat, cum ipsa et in ipsa ratione, quam intra semetipsum habebat, tacite cogitabat 0108D et disponebat secum, quae per sermonem erat dicturus, cum silicet mundum creandum praecepit; cum haec, inquam, Deus secum in ratione seu Verbo cogitasse et disposuisse traditur, innuitur profecto ea generatio Verbi, qua Pater creanda in Verbo tacite ab aeterno dixit atque decrevit. Tandem prolatitium verbum in ipsa creatione editum Tertullianus insinuat cap. 6 et 7, et hac formula nihil aliud nisi externam Verbi manifestationem significat, quam in Tatiano explicavimus. Hanc tamen postremam et externam nativitatem Verbi, quae initio temporis contigit, primam et unicam a Tertulliano adsertam Petavius opinatur, id quod hisce ejus verbis confici existimat ex cap. 6: Nam ut primum Deus voluit ea, 0109A quae cum Sophiae ratione et sermone disposuerat intra se, in substantias et species suas edere, ipsum primum protulit sermonem habentem in se individuas rationes Sophiam, ut per ipsum fierent universa, per quem erant cogitata atque disposita, imo et facta jam, quantum in Dei sensu. Hoc enim eis deerat, ut coram quoque in suis speciebus atque substantiis cognoscerentur, et tenerentur. Tunc igitur etiam ipse sermo speciem et ornatum suum sumit, sonum et vocem, cum dixit Deus, Fiat Lux. Sed haec commovere potuisse hominem eruditum miramur vehementer: nam primum cap. 5 jam ante diserte Tertullianus confessus fuerat, Deum ante mundum creandum jam inde ab aeterno non fuisse solum, hac ratione addita: Habebat enim secum, quam habebat in semetipso, rationem 0109B suam scilicet, quibus aperte rationem, id est Verbum, a Deo Patre distinctam ab aeterno fuisse palam insinuat, secus solus fuisset Deus ab aeterno, quod ille hac ratione negandum putavit. Hinc caput istud concludens: Possum itaque, inquit, ((XCV)) non temere praestruxisse, et tunc Deum ante universitatis constitutionem solum non fuisse, habentem in semetipso proinde rationem, et in ratione sermonem, quem secundum a se faceret, id est secundam personam, agitando intra se; ubi secundae personae a Patre distinctae et ante mundi constitutionem genitae disertissime meminit. Praeterea haud scimus, an Petavius ea scribens, adverterit haec Tertulliani verba, quae post objectum abs se testimonium immediate leguntur, quaeque ab eodem Petavio recitata invenimus eodem num. 2 0109C cap. 3: Haec est nativitas perfecta sermonis (qua nimirum, commentatur Petavius, sermonem ipsum in specie ornatuque suo protulit, cum dixit, Fiat Lux) dum ex Deo procedit conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine Sophiae: Dominus condidit me in initium viarum suarum: dehinc generatus ad effectum: Cum pararet coelum; aderam illi simul. Exinde eum parem sibi faciens, de quo procedendo Filius factus est; primogenitus, ut ante omnia genitus; et unigenitus, ut solus ex Deo genitus, proprie de vulva cordis ipsius. Notavitne apertam distinctionem, conditus ab eo primum ad cogitalum in nomine Sophiae, dehinc generatus ad effectum? Hic profecto duplicem Filii Dei nativitatem Tertullianus palam discernit: alteram, qua Pater in ipso de creandis rebus cogitatu, uti appellat, 0109D sermonem seu Verbum Sophiae nomine edidit ( processit conditus, inquit), et haec nativitas est proprie dicta Verbi, quam primam appellat, cum ab aeterno omnia creanda a Patre in Verbo dicta sunt: alteram vero, qua Deus in ipsa mundi creatione verbum ad effectum protulit; quae etsi generatio sit Verbi minus proprie dicta, tamen nativitas perfecta idcirco appellatur, quod illa prior, licet propria nativitas, intra Deum latuit; haec autem extra Deum prodiens, priorem illam latentem eduxit quodam modo, cum Verbum ipsum creaturis manifestum fecit; et hac ratione Dei Filius in creatione mundi speciem et ornatum, seu sonum et vocem quamdam accepit, sicque perfecta fuit ejus nativitas, non quoad Deum, in quo semper 0110A fuit perfectissima, sed quoad nos, quibus illa primum agnosci coepit. Hanc eamdem duplicis nativitatis distinctionem idem Tertullianus non obscure subindicat lib. II adversus, Marcionem cap. 27 de hoc sermone inquiens, quem ex semetipso proferendo Filium fecit, et exinde dispositioni suae voluntatique praefecit. Cum ait ex semetipso proferendo Filium fecit, utique prolationem, seu nativitatem Filii aeternam significat; secus duos Deos adstruxisset, unum aeternum, non aeternum alterum, atque ita in eum, quem in Marcione coarguit, errorem incidisset. Hanc quidem nativitatem spectans Apologetici capite 21: Hunc, similiter inquit, ex Deo prolatum didicimus, et prolatione generatum, et idcirco Filium Dei, et Deum dictum ex unitate substantiae; quae postrema verba praesertim 0110B ostendunt, agi de prolatione illa et nativitate interna Filii, qua unam cum Patre substantiam adeptus est, non de externa, cui haec substantiae paternae unitas non convenit. Aliis porro verbis et exinde dispositioni suae voluntatique praefecit, indicari nihil dubitamus nativitatem externam, de qua nunc nuper dictum est, eamque Tertullianus ipso adverbio exinde a priori satis distinguit. Caeterum aliis in locis a Petavio memoratis num. 4, quaeque fusius explicantur a P. Le Nourry, tom. II Apparat. ad Bibliothecam Vet. Pp., diss. 4 in Tertullianum, cap. 8, adeo explorate Filium a Patre distinctum, uniusque nihilo secius cum Patre substantiae affirmat, ut in tuto omnino esse debeat nostra explicatio, quam obscurioribus testimoniis hactenus consideratis dedimus, et ex his apertis 0110C locis saltem Petavius moveri debuit, ne obscuriora quaedam testimonia in alienum et contrarium plane sensum interpretanda putaret.

Tandem Lactantius a Petavio postremum accusatus cap. 3 num. 6, cum lib. II Institut. cap. 8, similem sui spiritum a Deo Patre productum tradit, antequam ordiretur hoc opus mundi, ut ab eo bono tamquam rivus oriretur, semperque profluerel; loquitur aperte de ea Verbi generatione, qua Pater ab aeterno dixit in Verbo, quaecumque per idem Verbum subinde, divinae bonitatis participatione, facta sunt. Equidem cum Verbum consiliatorem a Patre adhibitum ibidem testatur; hoc sane Verbum aeternum fuisse significat, cum Dei consilium ac decretum aeternum fuerit. Imo si consiliatorem illum habuit ab aeterno, 0110D antequam quidquam de creando orbe decerneret; supponit illud Verbum verum Filium exstitisse in Patre, antequam is quidquam creandum in eodem Verbo decerneret, ac proinde generationem ((XCVI)) illam Verbi supponit, qua Pater se ipsum in Verbo dixit, antequam res creandas in ipso diceret. Quod si hoc Verbum Patri similem spiritum vocat, nemo offendatur; cum similem spiritum appellet eo sensu, quo id Verbum imago Dei, et figura substantiae ejus in Scripturis vocatur, quod cum unitate substantiae ab ipso Lactantio aliis testimoniis adsertae nihil pugnat. Addit praeterea aliquid lib. IV cap. 8 et 9, de prolatitio quodam sermone seu vocali spiritu, uti vocat, quem pro externo sono Petavius accepit. At cum vocalem 0111A hunc spiritum, non utero, sed mente conceptum, et conceptum quidem a Patre inexcogitabili quadam majestatis suae virtute ac potentia Lactantius palam affirmet; procul dubio generationem ejusdem Verbi non externam, sed intimam, ac Verbi aeterni propriam aperte significat, quam quidem nativitatem spiritalem appellat cap. 13, et nativitati carnali opponit, quamque inexcogitabilem plane esse ipso capitis 8 initio monuit: unde et lib. II cap. 8 eum ineffabiliter a Patre aeternum genitum prodit. Porro ex cap. 25 lib. IV manifestum fit Deum de Deo habitum a Lactantio hunc, quem prolatione vocis ac spiritus generari potuisse censuit; et vocem ac spiritum illum ab eo vocatum liquet locutione prophetarum, qui sermonis ac spiritus nominibus Dei Filium indicarunt. Itaque nihil 0111B vetat, quin vocalis quoque spiritus nomine, quo Petavius vocem sonantem accepit, Dei Filium Deum de Deo vere intelligamus in scriptis Lactantii, ac praesertim lib. IV cap. 8 et 9, ubi sane huic vocali spiritui, quem Pater non utero, sed mente conceperat, Dei Patris effigiem, seu imaginem tribuit cum Paulo, et substantialem quidem imaginem, quippe quae, inquit, proprio sensu ac sapientia vigeat, quod in vocem sonantem a Petavio intellectam non cadit. Comparatio porro illa duplicis humani spiritus, quorum alterum homines e naribus tacitum emittunt, alterum ex ore cum strepitu edunt, cum loquuntur, valet quidem ad explicandum discrimen a Lactantio intentum inter spiritus angelicos, qui tamquam spiritus e naribus ductus, non ad docendum, sed ad ministrandum 0111C tacite conditi sunt, et spiritum Verbi, qui, tamquam spiritus ex ore prodiens, docere homines debebat: at in reliquis nihil valet; neque enim comparationem perfectam et adaequatam instituere ibidem Lactantius voluit; unde irrideri hanc ob comparationem a Petavio non debuit: neque sonum vocalem, quem ea in comparatione adhibet, transfert ad Verbum, quatenus e Patris mente ab aeterno genitum fuit, sed ea ratione, inquit, quia voce ejus ad populum fuerat usurus, id est, quod ille magister futurus esset doctrinae Dei et coelestis arcani ad homines perferendi, quod spectat ad illam doctrinam, quam divinum Verbum humana subinde natura indutum expressis vocibus tradidit. Sed de Antenicaenis Patribus hactenus, quos cum eidem omnes formulae insistentes 0111D audisti, quam Zeno usurpavit, duo haec statuta intelliges, hunc non nova, sed veteri usum formula, quam scilicet a tot Patribus traditam acceperat, in eorumque libris didicerat; illos autem non eam in sententiam adhibuisse hanc formulam, qua Arianis praecinerent, ut existimavit Petavius, sed in eam, qua Zeno Arianorum impugnator acerrimus, ipsos legens adeo recte intelligendos putavit, ut eadem formula sibi quoque utendum nihil ambigeret.

§ VIII.— Marius Victorinus a Petavii censura vindicatus.

De Mario Victorino, qui in eadem esse causa Petavio visus est, quid attinet dicere, cum ille adeo ex 0112A proposito totis quatuor adversus Arium libris catholicum dogma disertis verbis sententiisque defendat, ut si cui aliquam ob formulam a Petavio notatam videatur sensisse, divinum Verbum tum foras generatione prodiisse, quando mundum procreavit Deus, ut idem Auctor ex allatis abs se textibus colligit; is ant Victorini libros non legerit, aut si legit, sparsis a Petavio praejudiciis fortasse impeditus, non intellexerit sane ejus sententiam, quae clarissimis aliis testimoniis explicata satis videtur. Cum enim generationem Verbi aeternam pluribus locis disertissime fateatur, jam sicubi ejusdem Verbi generationem ((XCVII)) manifestationem appellat, seu declarationem intus potentiae, ita ut Pater sit, qui intus, Filius, qui foris, (quae fere sunt notatae a Petavio formulae): vel de 0112B eadem generatione aeterna hae formulae intelligantur necesse est, vel ita sunt de externa generatione accipiendae, ut generatio haec exterior in tempore, quae manifestatio est, generationi illi intimae et aeternae nihil praejudicii creet. Utroque sane modo scriptor ille eas formulas accipit. Primo modo generationem internam et aeternam Verbi manifestationem vocat, quatenus Deus volens semetipsum videre et cognoscere, imaginem sui in qua se videret, genuit, et hanc imaginem, quae utique Verbum est, manifestationem vocat, eamque foris a Patre, id est a Patre distinctam habuit, uti a Patre distinctus persona Filius est, licet semper in Patre fuerit. Hoc expresse docet lib. I, pag. 269, litt. h, tom. IV Biblioth. Pp., Deo, quem vitam perfectam definit, volente, inquit, videre semet ipsum, hoc 0112C est, potentiam suam, Patrem scilicet (Patrem enim potentiam appellavit) facta est ipsa manifestatio sui (ubi manifestationem aperte vocat imaginem Patris, in qua Patris substantia manifesta fit ipsi Patri) quae generatio est et dicitur, et juxta hoc foris exsistens: omnis enim cognoscentia, secundum quod cognoscentia est, foris est ab illo, qui cupit cognoscere: foris autem dico sicut in inspectione, secundum quod est videre semet ipsum. Intimam ergo aeternamque hanc manifestationem et generationem agnoscit, sicut intima et aeterna fuit Patris cognitio, qua se ipsum in Filio cognovit: quod luculenter probat multis in locis tum praesertim lib. II, pag. 273, f. Id ipsum fusius statuit lib. III, pag. 275, f et g, ex quo ex pauca transcribimus: Intelligentia quod intelligit foris est, et id quod 0112D intelligit intus. Hinc Patrem, qui intelligit, posuit intus, Filium autem, quem intelligit, seu in quo se ipsum intelligit, foris. Hac ratione motum quemdam in Patre agnoscit interiorem et in se conversum, ex quo Filius generatur; quem in rem praesentem explicat sic: Semper motus ex substantia, et in substantia, vel potius ipsa substantia; qui cum foras spectat, hoc est autem foras spectare, motum vel motionem esse; quod ipsum hoc illud est se videre, se intelligere, ac nosse velle: cum autem se videt, geminus exsistit, et intelligitur videns, et quod videtur, ipse qui videt, ipsum quod videtur: quia se videt, hoc est foras spectans, foris genitus, vel exsistens, ut quid sit intelligat. Ergo si foris est, et si genitus, Filius: quem tamen eadem cum Patre 0113A substantia praeditum demonstrat. Hunc tandem motum, quo Pater Filium genuit, operationem et actionem vocat, et addit: Hic partus, hic natalis. Alia ejusdem generis plura adferre possemus praesertim ex libro IV, pag. 287 et 288; sed haec satis visa sunt, ut quisque intelligat, manifestationem operationemque, qua intus Pater, et Filius foris esse traditur, ad generationem aeternam intimamque Deo ex Victorini sententia referendam. Altero autem modo cum manifestationem et actionem idem Victorinus refert ad rerum creationem, animadvertendum est, eam ita referri, ut Filius Dei ab aeterno fuerit λόγος omnium quae sunt ex lib. I, pag. 260, b, f, cum scilicet Pater omnia futura decrevit in Verbo; non enim, inquit pag. 262, h, λόγος locutio quaedam est, sed potentia ad 0113B creandum aliquid confabulans ils, quibus futurum est esse. Vide p. 270, d. Hinc autem Filium relate ad creaturas λόγον et voluntatem Patris ibidem vocat, quem ab aeterno et unius cum Patre substantiae fuisse adserit pag. 263, a. Tandem voluntatem hanc Dei stato tempore progressam tradit in actuosam potentiam, ibidem, cum scilicet in effectionem eorum, quae sunt, progressa est p. 266, e. Qua in re cum manifestatum nobis sit Verbum, haec manifestatio, seu apparentia, uti vocat, exterior Victorino natalis et generatio quaedam habetur: inquit enim lib. IV, pag. 284, d: Apparentia vero ab occultis ortus est, et ab occultis ortus, et natalis est, et ejus natalis, qui et antequam sic oriretur, exstiterit, ubi expresse generationem metaphoricam Verbo tribuit in ipsa rerum 0113C creatione; et antequam sic oriretur, affirmat, ipsum ab aeterno exstitisse ex illa generatione aeterna et intima, de qua in superioribus satis dictum est. Negari quidem nequit haec subtilius et obscurius scripta a Victorino, atque ex dialectices, in qua plurimum delectabatur, regulis derivata, id quod in eo reprehendit S. Hieronymus: sed aliud est obscuritatem dialecticenque in ejus libris adversus Arianos perstringere, aliud obscuras quasdam ipsius formulas deflectere in sententiam, quam disertissimis verbis ille totis quatuor iisdem libris impugnat, quod fecit Petav., ut ne de interpretatione cogitaverit quidem. Vides interim, ((XCVIII)) lector optime, qua cautione versandum sit in antiquorum voluminibus, ne qua fallamur ipsorum locutione, quam ex nostra vulgarive 0113D sententia explicandam putemus, cum illi non numquam aliam vel aevi vel scholae alicujus propriam ei locutioni subjecerint; id quod tum praesertim suspicari par est, cum ex obvia explicatione indignum aliquid eruitur, quod in errorem et dedecus sapientissimorum, vel etiam sanctissimorum hominum cedat. Hoc principio nos S. Zenonem, quem in perniciosi nimium erroris suspicionem devocatum a Petavio legeramus, accuratiori examine pervolventes, genuinam ejus sententiam satis eduxisse et explicasse nobis videmur, quae ad Antenicaenorum quoque Patrum Victorinique vindicias comparandas non nihilum contulit.