In Librum Primum.

1133D

Pag. 1. Ut Donatum Carthaginensem antistitem Donatistarum multa scripsisse ad suam haeresim pertinentia testatur Hieronymus in Catal. et eodem tempore Vitellium Afrum ejus factionis acerrimum defensorem fuisse scribit Gennadius: sic et Parmenianus, 1134D qui illi Donato successit, suam sectam multis libellis armavit. Interea tamen nescio quomodo Catholici in Africa prope muti erant: certe libellos suos non opponebant. Sed tandem in Numidia Optatus episcopus Milevitanus coepit respondere. Ac quidem existimavi aliquando hosce Optati contra Parmenianum libros scriptos fuisse, contra eam Parmeniani 1135A ad Tyronium epistolam, adversus quam et Augustinus deinde libros tres scripsit. Sed ubi propius singula contuli, facile animadverti aliud quoddam Parmenianici scripti genus fuisse, quod refellit Optatus, et tractatuae appellat. Fuit tamen semper eadem disputatio. Nam et Donatistis hoc proprium fuit, ut eamdem saepius cantilenam canerent, sicuti et Augustinus scribit eos eadem per eadem saepe dixisse, repetiisse, inculcasse. Porro cum Veterum, praesertim Afrorum, libri latine scripti, multis librariorum mendis contaminati sint, vix ullum puto umquam fuisse magis depravatum, quam hunc Optati libellum. Nam et ipsi Donatistae statim atque editus fuit, eum corruperunt, el, ut erant impudentes, discerptum inquinarunt: et barbara librariorum posteritas multis maculis prope oppressit. Itaque et multis saeculis tamquam in sepulcro delituit, et cum in lucem eum protulit Cochlei editio Germanica, plura menda fuerunt quam versus. Ego in priori editione Parisiensi operam dedi adjutus collatione exemplaris 1135B manuscripti, quod mihi communicaverat Espensaeus Theologus, ut sexcentos saltem locos emendarem. Nunc non multo pauciores emendabit altera haec editio, duobus manuscriptis sive chirographis exemplaribus subnixa: quorum alterum J. Tilio Episcopo Meldensi, alterum Macereo Theologo Parisiensi debemus. Multum tamen abest, ut dicam Optatum nunc tandem in integrum plane esse restitutum. Imo feci, ut lacunarum notae indicarent, aliquot locos superesse etiamnum mutilos. Illud porro semel praedicendum est, usum esse Optatum scripturae sacrae translatione non omnino castigata: saltem longe alia, quam fuerit illa, qua vel Tertullianus, vel Cyprianus, vel Arnobius, vel Augustinus in eadem Africa usi sint. Sed profiteor me ejus correctionem minime suscepisse, qui si possim plerosque Optati locos a librario jam olim corruptos emendare, officio meo functum nunc esse me putabo. Neque tamen nunc ambitiose annotabo et indicabo quid in eo genere 1135C praestiterim. Nam et putida est talium λεπτολογημάτων ostentatio: neque juvat (ut dicitur) in mustaceo laureolam quaerere. Ecce, paulo post principium libri primi, ubi primum legebatur in Germanica editione cum nequitiose, et deinde in Parisiensi, cum venenose, nunc ex meliori exemplari emendavi et restitui, ne ventose: et post medium ejus libri ubi antea legebatur in talibus pasti fuerant cibis, nunc ex eodem exemplari emendavi, vitalibus pasti fuerant cibis; et paulo post ubi legebatur, vos ipsos cum iis unam sententiam ferre, restitui, una sententia ferire: et paulo ante finem libri primi, ubi autea legebatur revelata, ante legebatur revelata, ex eodem exemplari restitui renovata. Sexcentae sunt hujus generis, et quidem in sequentibus libris plures emendationes, in quibus magis integrum erat manuscriptum exemplar, quo usus sum.

125 Pag. 3. Quod ad rem ipsam attinet, de qua mallem aliquid annotare, principio Optatus ostendit cur adversarios suos Donatistas appellet Fratres: tametsi hi a catholicis sic appellari nollent, atque etiam num 1135D in Carthaginensi collatione recusabant, ut testatur Augustinus, lib. III contra Gaudentium. Idem, lib. III contra Parmen., cap. 2, confirmat quod Optatus hoc loco dicit. Ego addo, Davidem, I Sam. XXX, etiam fratres vocasse filios Belial, hominesque improbos, qui tamen erant Judaei. Quem autem locum Isaiae Prophetae Optatus hic allegat, Augustinus idem agens eumdem locum pluribus verbis urget, et simul, sicuti solet, totum hunc locum Optati amplificat in psalm. XXXII. Cur autem Christiani sese invicem fratres appellarent, Tertullianus in apolog. indicat. Sed et ipsa Ecclesia olim dicebatur fraternitas, ut ex Tertulliano, Cypriano, Ambrosio, Hieronymo didicimus.

Pag. 4. Secundo loco Optatus significat Donatistas refugisse omnem cum Catholicis collationem. Eadem fuit illorum superbia καὶ αὐθάδεια, multis post annis Augustinus, in epist. CLXVI ad Donatistas: «Vestri, 1136A «inquit, episcopi conventi a nobis numquam nobiscum pacifice conferre voluerunt, quasi fugientes cum peccatoribus colloqui.» Itaque ut tale supercilium dejiciat, in epist. LXVIII objicit non modo Paulum cum Epicureis contulisse, sed et Christum cum ipso diabolo de lege collocutum esse. Factum est tandem aliquot annis post Optati mortem, ut edicto mandatoque Honorii Imp. Donatistae etiam inviti pertracti sint ad Carthaginensem cum Catholicis collationem, hujus historiam alibi exposui.

Pag. 6. Ait Optatus contra leges fuisse, quod Donatistae iterabant baptismum. Videtur significare legem sui quoque Valentiniani Imp. latam eo tempopore, quo hic liber scribebatur. Adderem et alteram ipsius Valentis et Gratiani, quae septem post superiorem annis edita est: et quidem utraque scripta est ad Africanos magistratus, sicuti utraque exstat lib. XVI C. Theod. tit. VI. In unam autem conflata est a Triboniano, cum est conjecta in Justiniani codicem. Sed vereor ne illa posterior lata sit post hosce 1136B libros ab Optato scriptos. Ea tamen significat Constantinum eadem de re olim legem tulisse, quam Optatus legere multo magis potuerit. Sane Augustinus in suis de Baptismo libris, non leges imperatorum (quia Donatistae iis se, aut christianos in causa religionis non teneri clamitabant) , sed Canonem Nicaeni concilii objicit. Nam etsi Nicaenum non nominet, tamen de eo loqui se satis indicat, ut et alibi dixi in historia Carthagin. collat. Sed multa quae in eo commentario dixi, cogor rursus delibare. Illud singulare est et nondum annotatum quod August. epist. CLXVI cujusdam legis (Constantini esse existimo) verba, quae alibi non legi, recitat, digna quae hic recitentur.

Attendite, inquit Augustinus ad Donatistas, quam manifestissima veritate per cor regis, quod in manu Dei est, ipse Deus dixerit, in ista ipsa lege, quam contra vos prolatam dicitis. Est autem, si intelligatis, prolata pro vobis. Attendite quid habeant verba Principis: nam 1136C si in eis qui primo initiati sunt, idcirco religio baptismatis judicatur infirma, quod ii, a quibus accipitur, peccatores putentur: toties renovari necesse erit traditum sacramentum, quoties indignus fuerit inventus collati baptismatis administrator; et fides nostra, non ex nostrae voluntatis arbitrio, neque ex divini muneris gratia, sed ex meritis sacerdotum, et clericorum qualitate pendebit. Faciant mille Concilia Episcopi vestri: huic uni sententiae respondeant, etc. Haec Augustinus. Illud porro semel annotandum est, Optatum paulo post in disputatione de unico baptismo magis tueri schismaticorum quam haereticorum baptismum, et tali distinctione abhibita videri mediam quamdam sententiam novam et insolentem sequi inter eam, quam Cyprianus olim secutus est, et eam quam Augustinus deinde asseruit. Postea tamen Optatus veluti oblitus suae illius novae distinctionis, generaliter disputat de unico baptismo, ut Augustinus. Mirum vero quod Optatus non meminerit Nicaeni decreti ea in re, neque adhibeat saltem eam distinctionem, quam Nicaenos 1136D Patres adhibuisse, ex Augustino colligere alibi licet. Sed harum annotationum angustiae non capiunt longiorem ejus rei explicationem. Redeo ad id quod Optatus ait.

Pag. 12. Nam ferme ante annos LX, et quod excurrit: Primum annotabo hac locutione et quod excurrit, Optatum ter usum esse. Sed et Augustinus, qui Optatum diligenter legerat, eadem usus est, cum illud ipsum tempus de quo hic agitur, indicaret, libro septimo de Baptism, cap. 7. Nostri quoque Jurisconsulti ea utuntur, ut Paulus, decem, inquit, et quod excurrit, etc., lege 26, § ultim. depos. Vulgo dicere solent plus minus. Hieronymus, eo amplius, ut contra Luciferum, loquens de Nicaenis Patribus, trecenti, inquit, et eo amplius Episcopi. Idem in epitaph. Nepotia. Viginti, inquit, et eo amplius, anni sunt. Quod autem attinet ad tempus de quo hic agit Optatus, ipse similiter Augustinus, lib. VII de Baptism.: Post Cypriani, inquit, 1137A mortem quadraginta, et quod excurrit, annis peractis traditio codicum facta est: unde coeperunt appellari traditores. Sane Hieronymus in Catal scribit Cyprianum passum et mortuum esse sub Valeriano et Gallieno impp. persecutione octava. In Eusebii autem Chronico annus illius passionis simplicius et apertius indicatur, diciturque fuisse Christi ducentesimus et sexagesimus: unde videretur Augustinus significare traditionem codicum factam esse circa annum Christi trecentesimum. Sic et Augustinus in brevic, id significat, cum narrat, id, de quo hic quaeritur, factum esse Diocletiano IX et Maximiano VIII coss., lib. III contra Crescon. cap 7, habet, Dioclet. VIII et Maximiano VII coss. Sed non multum interest Eusebius, lib. VIII Histor. Eccles. ejus persecutionis principium rejicit in decimum nonum annum Imperii Diocletiani, qui fuit octavus consulatus Diocletiani. Sequens autem annus, cum Diocletianus IX consul esset, fuit postremus annus imperii ipsius. Eo enim anno XI Cal. Maii (quo die olim Diocletianus primum 1137B factus fuerat imperator) ultro abdicavit, cum esset Nicomediae. Fuit autem annus Christi trecentesimus quartus. Cum Optatus numeret annum sexagesimum ab eo tempore, jam satis intelligi potest, quo anno Optatus haec scripserit. Sed cum addat, et quod excurrit, et Damasi sui socii postea meminerit, facile patior ut trecentesimo septuagesimo anno dicantur hi libri scripti ab Optato: quo anno coepit Damasus praeesse Ecclesiae Romanae, paulo postquam Valentinianus et Valens imperare coeperunt: quibus imperantibus hos ab Optato libros scriptos esse testis est etiam Hieronym. in Catal. Itaque necesse esse ut dicamus suspicor, libro sequenti in Catalogo Romanorum episcoporum expungendum esse nomen Siricii. Hic enim Damaso primum successit anno Christi trecentesimo octogesimo sexto.

Nunc paulo diligentius videamus, quid sit, quod Optatus hic ait de tempestate persecutionis sui temporis. Eam rursus describit libro tertio: ubi ait fuisse 1137C sub Diocletiano et Maximiano, ante annos LX et quod excurrit, datos esse impios judices, qui bellum christiano nomini inferrent, et Christianos sacrificare cogerent, Christumque negare, templa Dei vivi subvertere, leges divinas incendere. Nunc illud urget, quod instrumenta, ut ait, divinae legis quidam epicopi, impie tradiderint. Eusebius libro octavo latius describit persecutionis illius tempestatem. De Africa tantum ait, innumerabilem tunc in ea fuisse martyrum multitudinem. Sed et thermas Maximiani in urbe Carthaginensi illo tempore exstructas fuisse ait, ut Diocletiani Romae. His autem attollendis subserviisse multa millia Christianorum, veluti ad metalla damnatorum, accepimus. Illud novum et insolens fuit in edicto Diocletiani adversus Christianos, quod sacrosanctis eorum libris bellum indictum sit, ut abolerentur undique conquisiti. Arnobius qui eo tempore vivebat in Africa, lib. IV contra gentes: Nostra, inquit, scripta cur ignibus meruerunt dari? Sed impii Legulei tunc objiciebant, quod Ulpianus ait libros 1137D improbatae lectionis abolendos esse, lib. IV famil. exerc., libros autem Christianorum esse scilicet improbatae est tyrannum illum Antiochum Epiphanem, qui Judaeos exterminare conatus est, Mosaicis quoque libris bellum indixisse. Tale exemplum Diocletianus in suo edicto secutus esse videtur: ut et exemplum Diocletiani secutus videtur tyrannus ille Vandalus et Arianus, qui in Africa aliquot annis post mortem Augustini, jussit flammis etiam aboleri libros Catholicorum, ut narrat Victor Uticensis. Edictum Diocletiani non recitat Eusebius, sed narrat quemdam ex aulicis proceribus, qui Christianus erat, cum Nicomediae ubi Diocletianus agebat videret impium edictum palam propositum et proscriptum, ausum esse palam id discerpere, nec recusasse quas propter tale factum poenas impendere sciebat. De jure civili, cum tam multa antea rescripta Diocletianus edidisset, aliquid 1138A rescripsisse vel respondisse quo anno totus erat in edictis contra Christianos postremo edendis, non legi: praeterquam quod mihi nunc venit in mentem, subtilem illam L. si certis annis C. de Pact. datam esse Diocletiano VIII et Maximiano VII coss. Illud postremo juvat annotare, Donatistas, qui jactahant tantopere, sese odisse traditores librorum sacrosanctorum, tamen cum Basilicas Catholicorum incenderent, in eas ipsas flammas aliquando conjecisse ipsos quoque dominicos codices. Testis est Augustinus in epistola quinquagesima.

Porro, quod attinet ad totam historiam, quam Optatus hic delibat, ut Augustinus, lib. I contra Parmen. cap. 3, eam commendat, et quod quaeritur de origine schismatis Donati, ab Optato repetendum esse monet, sic cum passim etiam ipse illustret, quod scribit Optatus, ab Augustino repetenda est explicatio. Nam et quod imprimis hoc loco Optatus narrat de primis traditoribus et homicida Purpurio, narrat etiam Augustinus, lib. III contr. Crescon. cap. 27, et 1138B in lib. contra Fulgent. Donat. Quod dicit Menalum thurificasse, verbum est iis temporibus usitatum, quo dicebatur aliquis thus incendisse idolis et sacrificasse. Unde et sacrificatos vocabant, ut est apud Cyprianum.

Pag. 13 et 14. Quod sequitur apud Optatum de concilio Cirtensi, et actis scriptisve cujusdam Nundinarii, quae Optatus ad finem horum librorum se adjecisse ait: dolerem intercidisse, nisi si repeti illa posse scirem ex Augustini libro tertio contra Cresconium, et epist. CLXIII et CLXV, et lib. de Unit. cap. 20, 126 et brevic. collat. ad finem. Obiter etiam admoneo, quod hic Optatus ait dictum esse a Secundum Tigatano: sedete omnes, videri fuisse quamdam veluti formulam et tacitam significationem signumque absolutionis: ut sicuti reorum esse dicitur, stare: sic sessio quae judicum esse soolet, intelligatur etiam esse absolutorum, qui rei esse desierunt.

Pag. 16. Quod narrat Optatus de Lucilla foemina 1138C non minus factiosa quam pecuniosa, exponitur quoque ad Augustino in epist. CLXII, et lib. III contra Crescon, cap. 28, Hispanamque fuisse adjicit in lib. de Unit. cap. III, et lib. II contra Petil. cap. ultim. Denique valde famosam fuisse oportet, cum et Hieronymus ad Ctesiph. narrans multas mulieres fuisse haereseon veluti nutrices, Donatus, inquit, per Africam Lucillae opibus adjutus est. Omitto, quod aliam plane similem fuisse auctorem cujusdam inter Donatistas schismatis testatur Augustinus in epist. CLXII.

Ibid. Illud rarius et obscurius est, quod Optatus hic significat Lucillam illam in Ecclesia reprehensam fuisse, quod ante sacram communionem os cujusdam mortui osculata esset. Quid hoc sibi vellet, vix divinare possum: sed venit in mentem quod Balsamo interpres concilii Carthagin. cap. 61, scribit, Donatum auctorem ducemque Donatistarum docuisse, aliquem divinorum mysteriorum participem esse non posse, nisi os in manu tenens, id prius salutet.

1138D Pag. 17 et 18. Quod Optatus narrat de Felice diacono qui propter famosam de tyranno imp. scriptam epistolam accusatus sit, posset revocari ad leges de famosis libellis. Sed quia alio in loco fusius eas exposui, nunc non repetam. Tyrannum autem imp. hic intelligi Maxentium non dubito, quem tamen paulo post Optatus significat aliquando fuisse prope indulgentem. Constantinum, qui eum pessumdedit, severum vindicem famosorum libellorum, ipsius leges testantur. Et quidem statim post sublatum Maxentium, cum ab Africa recepisset libellum accusatorium contra Caecilianum (quae famosa potius quaedam calumnia erat) libellos famosos qui subscripti non essent, rejiciendos esse edixit, et in Africam ea de re leges misit ad Verinum et Aelianum: quos paulo post audiemus laudari in causa Donatistarum. Eaeque etiam leges dicuntur nominatim in urbe Carthaginensi propositae. L. I et II C. Th. de Fam. lib.

1139A Possem et hoc loco leges de receptatoribus allegare, ubi Optatus narrat, quid Mensurio tamquam receptatori tyrannus denuntiarit. Sed illud modo adjiciam, quod Hieronymus in chronico suo annotat, presbyterum Sirmii iniquissime occisum fuisse, quod Octavianum proconsulem apud se latitantem prodere noluisset, anno Christi trecentesimo septuagesimo sexto, hoc est, tempore nostri Optati.

Pag. 17 et 18. Praetereo multa quae in hoc Optati libro occurrunt vestigia antiquitatis Ecclesiasticae: veluti quod in eo scriptum deinde est, Ecclesiarum in Africa, tempore Maxentii, fuisse quamplurima (ut vocat) ornamenta ex auro et argento: sicuti et lib. III laudat imp. Constantem, qui cum in Africam mitteret eleemosynas pauperibus, simul miserit domibus Dei (ut loquitur) ornamenta. Intelligit autem vasa et vestimenta et ejusmodi donaria, quae ad ministerium Dei consecrabantur, ut ait noster Justinianus, § sacrae, de Rer. divis. et L. sancimus. C. de sacros. Eccles. Sic et Theodoretus, lib. III, c. 12, 1139B narrat Imp. Constantium Ecclesiae Antiochenae donasse plurima hujus generis, tam pretiosa, ut paulo post impius et sacrilegus quaestor Juliani, cum illa raperet, quae in fiscum redigeret, irridens et insultans exclamarit: en quibus vasis ministratur filio Mariae. Sed mirum magis est, quod Optatus significat talia etiam fuisse in Africanis ecclesiis, quo tempore alioqui Ecclesia sub impiis tyrannis afflicta jacebat. Sic et Augustinus, lib. III contra Crescon, cap. 29, indicat, tempore Diocletiani, et persecutionis ab eo excitatae, Cirtensem Ecclesiam Donatistarum habuisse calices duos aureos, et sex argenteos, et lucernam argenteam. Illud nunc addo: cum Imp. Leo lege lata prohibuisset ne quis privatus ex auro et argento conficeret regia ornamenta, L. I, C. nulli lic. in Fren., postea alter imp. Leo, Nov. LXXXI, sic illam legem interpretatus est, ut privatis interdictum non esse confectione aureorum vasorum sacrorum, omnes intelligerent. Ne quis autem existimet, ambitiosae 1139C modo superstitionis fuisse, quod talia fuerint in Ecclesiae thesauris, sciat ubi necessitas et pia causa pauperum alendorum postulabat, facile distracta fuisse. Id Ambros. prolixe ostendit lib. II Offic. cap. 28, et quod in Ecclesiastica historia narratur de Cyrillo Hierosolymitano et Acacio episcopo. Imo lex ipsius Justiniani, d. L. sancimus. Non tam ut grammaticis, quam ut juris studiosis gratificer, obiter hic etiam annotabo, ab Optato vocari commemoratorium, quem paulo post brevem vocat. Verbum juris est, significatque libellum, syngrapham, aut chirographum, eoque etiam usus est Constantinus in epistola ad Caecilianum, apud Euseb. lib. IV de Vita Constant. Sic et in quadam (quae Optati tempore edita est) constitutione imp. Valentis legimus inter chartulas cujusdam confiscati brevem quemdam inventum esse. L. ult. C. de Jure fisci, adde L. I, C. de Apoch. publ., et L. 13 C. Th., de Indulg. debitor.

1139D Ibid. Redeo ad historiam, neque negligo quod hic ait Optatus, indulgentiam mittente Maxentio, Christianis libertas est restituta. Sic Eusebius lib. VIII, cap. 14, scribit Maxentium, initio sui in Italia et Africa imperii, sive tyrannidis, simulasse religiosum nescio quem favorem erga Christianos, et eorum persecutionem inhiberi edicto jussisse. Sed miror Eusebium ipsum non satis observasse, aliquot post annis accidisse, quod dicitur de imp. Galerio, qui Constantino collega lubenter subscribente, in Oriente tandem edixerit quippiam ejus generis. Mendosa est inscriptio ubi pro Constantinus scribitur Constantius: sed recta est apud Rufinum subscriptio ejus edicti, in qua dicitur imp. Galerio VIII Cons. publicatum illud fuisse. Utut autem Optatus significet Maxentium paulo ante Christianis in Africa aliquid indulsisse videri, tyrannum tamen et impium et crudelem fuisse constat, et quidem Africam ab eo graviter fuisse vexatam. Itaque hic mihi venit in mentem, quod Nazarii 1140A vetus panegyricus ait, Maxentium exhausisse Africam, quam delere statuerat, et propterea ejus debellati caesique caput abs Constantino missum in Africam fuisse: ad eam (ut inquit) permulcendam, ut quam maxime vivus afflixerat, laceratus expleret. Et vero quam Optatus ait ab eo missam esse indulgentiam ad libertatem Christianis restituendam, fuisse inanem cujusdam clementiae simulationem sine re, inde conjicio, quod ipsi Donatistae, cum negarent Caecilianum fuisse ordinatum, causabantur non potuisse, quia tempore persecutionis non fuisset liberum Episcopis convenire, ut refert Augustinus in Brevic.

Ibid. Nihil porro est quod haereamus in iis quae deinde Optatus narrat de Botro et Celesio: si obiter admonuero eam narrationem valde illustrari ab Augustino, lib. I contra Epist. Parmen. cap. 3. Sed quod tandem Optatus ait, altare contra altare in Africa tunc erectum fuisse, dignum est quod magis exponamus. Augustinus, lib. II contra Cresc. cap. 2, 1140B ait majorem Donatum a Casis nigris, altare contra altare in urbe Carthaginensi primum erexisse: deinde alterum Donatum, nempe Carthaginensem, hanc haeresim maxime roborasse.

Idem, in epist. CLXXI, indicans quid illud fuerit, ait, Donatistas episcopum contra episcopum ordinavisse, et altare contra altare erexisse. Et in epist. CLXII, scribit eos schismatis propterea reos, horrendo scelere levati (ut loquitur) altaris maculatos esse. Sed observandum est, Cyprianum multo ante in Africa scripsisse, Novatianos erexisse altare contra altare, cum sui schismatis et ab Ecclesia defectionis veluti signum (ut ita dicam) sustulerunt. Cujus quidem schismatis crimen etiam ille exaggerat, ut hoc loco Optatus in Donatistis, et Augustinus eum secutus in epist. CLXII. Imo vero ipsi quoque Donatistae, quod iis Optatus propterea objecerat de exemplo et historia Datan, Corae et Abyron, vicissim objecerunt in suo concilio Bagaiensi ipsis Maximianistis, 1140C qui ab ipsis aliquo modo defecerant et secesserant, quamvis ad Ecclesiam Catholicam non rediissent, ut narrat Augustinus, lib. III contra Crescon., cap. 53.

Pag. 18. Non est praetereundum quod sequitur apud Optatum: iterum a Caeciliano mandatum est, ut si Felix in se nihil contulisset, ipsi adhuc tamquam diaconum ordinarent Caecilianum. Hic locus ille esse videtur, quem Donatistae, obtusi profecto et aridi calumniatores, qui in Optati libris subtiliter scilicet venabantur quippiam, quod Catholicis objicerent, in collatione Carthaginensi ridicula non minus quam calumniosa cavillatione, objicere. Dixerunt (inquit Augustinus in brevic.) scripsisse Optatum, quod Caecilianus dixerit: si traditores sunt, qui me ordinarunt, ipsi veniant et ordinent me. Quod quidem si dictum, ideo dici oportuit ad illos irridendos, quibus hoc mandasse perhibetur, quoniam certus erat, ordinatores suos non fuisse traditores. Non enim ait: quia traditores 1140D sunt; sed, si traditores sunt: ut innocentia eorum probanda restaret, ubi probari recte poterat.

Pag. 22. Non minus putidum fuit, quod Optatus deinde narrat, nimium profecto aulicos et Palatinos, Donatistas nostris in Africa minime omnium aulicis invidiose objecisse: quid Christianis cum regibus? quid episcopis cum palatio? Sic rursus, lib. III, ait Donatum aliquando exclamasse: quid est Imperatori cum Ecclesia? Sed et Augustinus, tractat. 6 in Joan., ait quemdam Donatistam dicere solitum: quid mihi et imperatori? Ipse et ipse Petilianus clamitabat: Quid nobis cum regibus saeculi, quos numquam Christianitas nisi invidos sensit? Id refert, refellitque Augustinus, lib. II contra Petilianum, cap. 92, sicuti et in lib. ad Donat. post collat., narrat, Primiani Donatistae, qui Catholicis odiose insultabat, fuisse hanc exprobrationem: illi portant multorum Imperatorum sacras, nos sola portamus Evangelia; sacras cum dicit, sacras litteras intelligit: sacras autem, ut et 1141A divinas, eo saeculo vocabant, quae principis erant. Sic saepe in cod. constitutionum.

Equidem fateor fuisse magis Ecclesiasticum, et Christianis, nedum episcopis dignius, uti potius litteris vere sacris, hoc est, propheticis et apostolicis, quam principalibus, vel aulicis, vel palatinis: neque Parmeniani, sed Ecclesiae vocem hanc plerumque fuisse: quid episcopis cum palatio? Denique non 127 minus inviti ad aulas, relictis suis veluti caulis, quam ad castra boni Episcopi trahebantur. Et vero Sardicensis synodus fulminans adversus degeneres et ambitiosos episcopos, qui deserta sua statione et obliti sui officii, eo cursitabant, jubet ut alii Episcopi, qui sunt (ut loquitur) in canali, hoc est (nam et eo verbo similiter utuntur leges in Cod. Th.) , in via publica, sive in urbibus in ea sitis, videntque aliquem sui ordinis, eo excurrentem, transeuntem graviter interrogent, ecquo et cur proficiscantur? ac si sponte proficisci intelligant, cum eo non magis communicent quam cum Ecclesiae desertore 1141B vel hoste. Redeo ad id unde sum digressus.

Ibid. Optatus postremo recitat historiam judicii dati a Constantino Imp. in causa, quae agitabatur inter Caecilianum et Donatum. Historia est memorabilis, proptereaque tanto magis miror a Graecis, qui alioqui tam multa de temporibus Constantini scripsere, esse praeteritam. Augustinus, lib. I contra Parmen, jubet nos eam repetere ab isto primo Optati libro; a quo et Donatistas ipsos eam repetiisse in collatione Carthaginensi, mox audiemus. Ipse etiam Augustinus passim multa inculcat, quae eo pertinent. Sed ut ingenue fatear quod sentio, ne Optatus quidem mihi in hoc genere satisfacit: et video in utriusque scriptis multas esse perturbatas et praeteritas hujus historiae partes. Optatus ab ordinatione Caeciliani transilit ad libellum Donatistarum oblatum Constantino. Atqui intersunt septem vel octo anni, quibus quid Donatistae interea domi egerint tumultuando et Caecilianum vexando, scire velim. Nam non quievisse facile suspicor: 1141C imo interea mirifice invaluisse auctosque esse inde conjicio quod Augustinus in epist. XLVIII, scribat quadraginta annis ante Macariana tempora convenisse ducentos, et septuaginta Donatistas episcopos. Si quadraginta annis ante Macariana tempora, de quibus postea dicam, tam multi jam erant; apparet tam multos fuisse statim atque Constantinus patri suo successit. Sed credo Donatistas non appellasse Galerium aut Maxentium, qui Africae imperabant, quia hi tyranni Donatistas non audiissent, neque minus eos, quam Catholicos rejecissent. Ergo quaestio de Caeciliani ordinatione delata primum est ad Constantinum cum jam rerum potiretur, sublato Maxentio. Nam et si tunc scribat Optatus Constantinum harum rerum Ecclesiasticarum adhuc ignarum fuisse, tamen religioni et Ecclesiae favere coeperat, et alia occasio, cujus mentionem facere quoque debuisset Optatus, sese obtulit.

Pag. 22. Optatus simpliciter narrat libellum Donatistarum fuisse oblatum Constantino. Sed observandum 1141D est, factum id esse, cum Constantinus cum Maxentii caesi obtruncato capite in Africam ad Annullinum proconsulem misisset suum edictum de immunitate Caeciliani et cleri Carthaginensis. Quod edictum nescio quo casu confuse conjectum est in decimum Eusebii librum Ecclesiasticae historiae Graecae. Annullini responsum rescriptumque exstat in Augustini epist. LXVIII. Simul autem arrepta tali occasione Annullinus ad Constantinum misit libellos Donatistarum Caeciliani ordinationem accusantium.

Optatus profitetur sese eorum exemplum edere. Non tamen totum neque integrum edere videtur, et sine die et consule id edit. Augustinus vero in epist. LXVIII, scribit transmissos ad Constantinum per Annullinum fuisse duos hujus generis libellos Donatistarum, unum in aluta subscriptum hoc modo: libellus Ecclesiae Catholicae, criminum Caeciliani traditus a parte Majorini, Alterum sine sigillo cohaerentem eidem 1142A alutae, datum die XVII kal. Maias, Carthag. D. N. Constantino A. III Cos. Atque hujus quidem posterioris libelli fuisse videntur verba, quae recitat Optatus. Prioris non meminit. Mirabar in libello, quem recitat Optatus, generalem et confusam et obscuram et infinitam esse querimoniam Donatist. Inter nos, inquiunt, et caeteros episcopos contentiones sunt. Mirabar hic non nominari hos episcopos, sed ne Caecilianum quidem, neque exprimi qua de re contentiones essent: quod in primis dicendum et exponendum erat. Sed suspicor in priori libello fuisse illa omnia magis expressa, ac fortasse etiam narratum fuisse, quomodo jam damnatus fuisset Caecilianus ab episcopis LXX. Certe mirum est, Donatistas actum agere voluisse, et judices sibi novos dari petiise potius, quam executionem rei judicatae ursisse.

Porro observandum est Constantinum non fuisse in Italia, cum hos Donatistarum libellos recepit, sed in extremis Galliarum finibus ad Rhenum. Id ego collegi ex veteri panegyrico, quem suspicor esse Nazarii 1142B ad Constantinum, ubi scriptum est, Constantinum paulo post quam Romae Maxentium vicisset, eodem impetu quo redierat in suas Gallias, perrexisse ad inferiorem Germaniae limitem, et a Tiberi ad Rhenum properasse, prolaturum, ut ait, Imperium a Thusco Albula ad Germanicum Albim.

Praeterea si haec historia diligenter pertexenda est, observo, Constantinum exemplaria litterarum et libellorum, quos ex Africa accepit, statim misisse ad tres illos Galliae episcopos, qui postea nominabuntur, et jussisse propterea eos ire Romam: eademque de re scripsisse ad Miltiadem episcopum Rom. Non exstat rescriptum ad Galliae episcopos. Exstat vero quod ad Miltiadem scriptum fuit. Nam nescio quo casu est conjectum in farraginem decimi libri Eusebianae historiae minime suo sane loco: sicuti et abs Nicephoro, lib. VII, cap. 43, non minus confuse et praepostere recitatur, ut ab homine ignorante quorsum id pertinet, et historiam involvente potius quam 1142C explicante. Debuerat potius hoc loco inseri, vel ab Optato recitari. Sed satis nunc sit indicasse locum, ubi reperietur. Ut autem Constantinus in eo rescripto testatur sese, quod dixi, scripsisse ad Gallos illos, sic etiam narrat sese simul jussisse, ut reus Caecilianus Romam veniret cum decem episcopis, qui illi adessent, et totidem adversariis accusatoribus. Hoc in Africam missum Constantini mandatum alioqui nusquam reperio, quod tamen etiam interesset hujus historiae non intercidisse. Cujacius, ad l. I C. de Tractor., recitat ex quadam (ut vocat) Constantini constitutione haec verba: aliquot ex iis, qui contra Caecilianum dissentiunt, data evectione publica per Africam et Mauritaniam, inde ad Hispanias brevi tractu facias migrare, et inde nihilominus singulis episcopis singulas tractorias tribuas. Quia hanc (ut vocatur) constitutionem alibi non legi, non possum liquido dicere quaenam fuerit, sed facile suspicor ad Annullinum missam esse, et ad id, quod nunc quaerimus, pertinuisse.

1142D Pag. 23. Jam vero cum Optatus narret convenisse ces, et causam Caeciliani Romae actam esse sexto kalend. Octobr. Constantino III et Licinio III Coss. (sic enim Optati locum legendum esse alibi probavi ex August.) et ex altero loco Augustini paulo ante indicarim libellos Donatislarum in Africa datos esse XVII kal. Maias, iisdem consulibus eodemque anno: idem observandum est, magnam et prope incredibilem diligentiam atque festinationem hic notari posse qualem et Ecclesiae salus eo tempore postulabat.

Ibid. Optatus nominat tres illos Galliae episcopos, qui cum Miltiade Ro. episcopo hujus causae judices fuerunt, nempe Maternum Agripinensem, Marinum Arelatensem, et Rheticium Augustodunensem. Hic ego obiter cogor annotare, vel falsum vel valde mendosum esse Eusebii Chronicon, ubi, interprete Hieronymo, scriptum est, Miltiadem mortuum fuisse et Silvestrum ei successisse antequam Maxentius caesus 1143A esset; mirorque ipsum Augustinum Steuchum hominem doctissimum et bibliothecarium pontificium, cum adversus Laurentium Vallam contenderet de veritate historiae Constantinianae, tam confidenter affirmasse, Miltiadem a Maxentio vel Maximino occisum esse. Unus certe Optatus quam id falsum sit, non obscure demonstrat. Porro oportet etiam consarcinatores centuriarum (ut vocantur) historiae Ecclesiasticae parum attente hunc Optati locum legisse;; cum in centur. 4, cap. 10, dubitantes aiunt, hunc Maternum et Marinum videri fuisse episcopos in Gallia vel in Italia. Sed multo magis Calvinus sese et alios multos fefellit, cum non observavit Arelatensem episcopum cum Miltiade Rom. judicem sedisse in hac causa, proptereaque fingit judicem postea fuisse ipsius appellationis, quod tamen lex judiciorum minime pateretur. Denique Augustinus decies testatur in Arelatensi concilio, ubi causa Caeciliani et Donati rursus acta est, alios, alios, inquam, quam qui Romae fuerant episcopos judices fuisse. Sed neque 1143B memoria antiquitatis patitur ut Arelatensem dicamus ambitiose supra Rom. episcopum, a Constantino fuisse evectum. Et cur non potius Calvinus id fingit de Syracusio episcopo, ad quem (ut mox dicam) nominatim scripsit Constantinus, ut de hac causa jam Romae judicata, in Arelatensi concilio cognoscat? Sane ante tempora Donati, Cyprianus Carthaginensis agnoverat Martianum quemdam Arelatensem episcopum, qui Novatianus erat, abs Stephano episcopo Rom. castigari debere. Et multis post Constantinum annis, cum quidam Hilarius Arelatensis in Gallia contemneret auctoritatem Leonis Papae, imp. Valentianus III edita lege testatus est, quam id ferendum non esset. Scribebat tempore Optati Ausonius Gallula Roma, Arelas, cum diminutivo verbo blande significare vellet Arelatem esse veluti Romulam, hoc est, quamdam in Gallia Romam. Sed tamen sciebat nonnisi coloniam esse, quae supra suam Metropolim non assurgeret.

1143C Quod attinet ad Rheticium Augustodunensem, existimo factum esse non modo per urbis illius (quae ut caput erat Heduorum, sic Constantino tam grata fuit, ut et Flavia dicta sit) dignitatem, sed et personae meritum, ut Rheticius lectus sit qui judex esset cum Miltiade, nam et eum litteratum fuisse et inter Ecclesiasticos scriptores ejus temporis numerari scimus. Scripserat enim contra Novatianos, Donatistis persimiles: ut mirum sit, si hunc sibi judicem dari voluerint Donatistae, sed et sublimi ore scripsisse dissertationes in cantica ait Hieronymus in epistola ad Florent. Idem tamen in epistola ad Marcellum, licet eum eloquentem fuisse fateatur, tamen ineptum interpretem vocat. Caeterum quod ad historiam hujus loci attinet, addit, abs Constantino imperatore sub Sylvestro episcopo missum esse Romam ob causam Montensium. Pro Silvestro dicere debuit Miltiadem. Montenses vocat Donatistas. Sed nondum ita vocabantur, cum Rheticius Romam venit. Sane Augustinus, lib. I contra Julianum cap. 2, recitans 128 quamdam 1143D illius sententiam de baptismo, ita praefatur: Rheticium ab Augustoduno episcopum magnae fuisse auctoritatis in Ecclesia tempore episcopatus sui gesta illa Ecclesiastica nobis indicant quando in urbe Roma, Miltiade Apostolicae sedis episcopo praesidente, cum aliis judex interfuit, Donatumque damnavit, qui prior auctor Donatistarum schismatis fuit et Caecilianum episcopum Ecclesiae Carthaginensis absolvit. Jam vero etiam pertinet ad illustrandam hanc historiam, quod hic Augustinus ait Miltiadem illum praesedisse in hoc judicio. Donatistae tantum sibi ex Gallia dari judices petierant. Constantinus vero jam tum sensit, Romani episcopi cognitionem esse debere. Atque hic quidem videtur allegisse suo arbitrio quindecim illos Italos episcopos tanquam assessores: neque tamen audent Donatistae reclamare, aut tale judicium recusare, tametsi aliud maluissent. Inter illos Italos Opatus numerat quosdam qui fuerunt Galliae Togatae 1144A et Cisalpinae, ut olim a Romanis vocabatur: ut Meroclem Mediolanensem. Falsa igitur sunt Chronica Mediolanensia etiam ea, quae alioqui fidelissima esse creduntur, ut Bossiana, in quibus scriptum est, Meroclem mortuum esse anno Christi 268. Atqui Optatus testatur Romae judicem sedisse anno 313. Consequens etiam est, fabulosum esse quidquid in iis traditum est de quodam Eustorgio, qui eo ipso anno 313, dicitur creatus episcopus Mediolanensis. Optatus inter episcopos illos Italos numerat Florianum a Sinna. Existimo legendum esse a Cesena: quae nobilis prope Ravennam civitas est in ea Italiae parte, quam olim Galliam Togatam vocabant, sicuti et Mediolanum. Quid autem sit Sinna, nescio.

Pag. 23 et 24. Porro, cum Optatus narrat Donatum esse damnatum, meminisse debemus fuisse Donatum a Casis nigris, ut Augustinus in brevic. significat, eumque ex accusatore factum esse reum, quia fortasse Caecilianus recriminatione usus sit, neque tamen simplex traditionis crimen (sicuti jure potuit) 1144B voluit in adversarium retorquere, sed graviori et magis Theologica criminatione usus est. Optatus recitat formulam sententiae, qua Donatus primum damnatus, et Caecilianus absolutus sit a Miltiade et ejus collegis. Addendum porro est quod Augustinus in epistola CLXII praeterea recitat, sapienter et benigne ab eodem Miltiade oblatum fuisse Donatistis, qui resipiscere vellent et ad Ecclesiam redire. Id vero quia latius exposui in historia collat. Carthagin., eo lectorem nunc remittam. Caeterum admonebo observanda esse duo capita illius adversus Donatum sententiae, quae ait eum rebaptizasse, et Episcopis lapsis manum imposuisse, ac utrumque ab Ecclesia alienum esse pronuntiat. Quod ad prius attinet, observandum est, id pronuntiari Romae, ubi etiam vetus illud Cypriani concilium de rebaptizandis iis, qui ab haereticis baptizati fuerant, semper reprobatum fuit, et sententiam Miltiadis hac de re confirmavit Nicaenum deinde concilium, adhibita tamen quadam distinctione 1144C propter Paulianos, ut alibi dictum est. Obscurius est, quod damnatus Donatus, quia episcopis lapsis manum imposuerit: idque etiam dicitur esse alienum. Triplex olim fuit impositio manuum. Imponebantur manus baptizatis. Augustinus autem, lib. III de baptis. contra Donat. cap. 16, Manuum, inquit, impositio non sicuti baptismus, repeti non potest. Secundo imponebantur manus lapsis poenitentibus, quibus post exomologesim pax dabatur. Etsi autem in Africa diu existimarint antistites (sicuti Augustinus indicat) talem poenitentiam iterandam non esse non magis quam baptismum: tamen lapsis poenitentibus semel saltem dandam esse pacem manusque imponendas, qui negasset, Novatianus fuisset: Donatum prope fuisse Novatianum facile dixero. Sed damnari quia non fuerit quis dixerit? Ergo cum damnatur a Miltiade, quia lapsis Episcopis manum imposuerit, et id factum a Donato, dicitur ab Ecclesia alienum, intelligitur alia quaedam manuum impositio. Nempe tertia fuit ea, quae ad ordinationem episcoporum 1144D pertinebat. Hanc autem non magis quam baptismum repeti et iterari debere veteres judicarunt. Ergo si episcopis lapsis in haeresim, posteaque poenitentibus pax daretur impositione manuum, non erant, si in suo gradu manerent, iterum ordinandi, proptereaque non erat iterum iis ea manus imponenda; nam prior ordinatio sufficiebat. Sequitur apud Optatum: Caecilianus omnium supra memoratorum sententiis innocens est pronuntiatus, etc.

Haec ipsa sunt verba, quae deinde in collatione Carthaginensi recitata sic perculerunt Donatistas, multa impudenter alioqui fingentes de damnatione Caeciliani, ut cum hoc Optati testimonium elevare non auderent (fuit enim jam tum maximae in Africa auctoritatis et fidei Optatus) , tandem obmutuerint attoniti. Testis est Augustinus in breviculo collat. ad finem, ubi tamen non integra recitantur verba Optati. Desideratur enim verbum hoc, sententiis. Quamvis 1145A ergo tam impudentes fuerint Donatistae, ut cum fingerent et mentirentur, a Constantino damnatum fuisse Caecilianum, Optati, cujus testimonio uti volebant, verba depravare cavillando conati sint, ut mox ostendam: tamen eorum impudentia, quae maxima fuit, tanta non fuit, ut etiam auderent fingere Romae damnatum fuisse. Quo magis obstupui, cum hisce diebus audirem in Gallia id confidenter et gloriose scripsisse quemdam Morellium, hominem alioqui litteratum et in novo novorum ministrorum ordine egregium; in suo ad Viretum libro Gallice scripto, et eleganter inscripto, de disciplina Ecclesiastica. In quo cum alia multa ab omni fide et veritate historiae Ecclesiasticae valde aliena, tum illud imprimis affirmari narrarique audio, abs Miltiade, Rheticio et Marino episcopis judicibus, non modo damnatum esse Caecilianum, sed et abdicare coactum. Nihil ne fingi quidem posset, quod magis evidenter falsum sit. Redeo ad Optatum. Inquit: Pag. 24, ad quam appellationem Constantinus Imp. sic respondit, o rabida, etc. 1145B Hunc locum in priori editione emendavi, atque etiam hiantem explevi, additis ex antiquo exemplari, his, quae desiderabantur, verbis, appellationem interposuerunt: atque ita probavi rejiciendam esse cujusdam alioqui eruditi et ingeniosi Interpretis legum conjecturam, divinando fingentis ex falsa notarum suspicione quamdam novam lectionem, quae tamen non consistat. Id cum alibi satis ostenderim, nunc nihil repetam. Adjiciam modo, quod Augustinus in epist. CLXII ait Donatistarum rabida in Caecilianum ora fuisse: ut minus jam miremur Constantinum, rabidam furoris audaciam in iis accusare. Venit etiam nunc in mentem mihi quaedam lex Valentiniani Imp. de quodam Chronopio episcopo, qui in septuaginta episcoporum judicio damnatus appellavit praefectum urbi. Valentinianus rescribit, illicitam appellationem poena pecuniaria coercendam esse, quae pauperibus erogetur. L. 19 C. Th., Quorum appell. non recip.

Ibid. Ait Optatus, Eodem tempore, etc. In hac 1145C editione jussi ante haec verba appingi lacunam vacuam, ut significarem mihi videri aliquid deesse et desiderari ante haec verba. Nam cum propius considero totam, qua de hic agitur, historiam, sentio non posse haec conjungi cum iis quae proxime praecedunt: imo interfuisse aliquot annos, quibus causa Caeciliani rursus acta et definita sit in synodo Arelatensi, iterum quae judicata Mediolani ab ipso Constantino. Ad cujus demum Mediolanensis judicii tempus referre necesse sit haec quae in Optato sequuntur, eodem tempore, etc. Itaque suspicarer quod de eo judicio sicuti et de Arelatensi Optatus inseruerat, deletum abs Donatistis fuisse, qui Optati libros misere contaminarunt. Sed rursus dubito, num Optatus, ut in Numidiae angulo, inclusus, quidquid hac de re debuit, sciverit scripseritque. Nam in collatione Carthaginensi cum adversus Donatistas recitaretur testimonium Optati de absolutione Caeciliani, nihil de judicio Arelatensi aut Mediolanensi recitatur, quod tamen praeteritum non fuisset, si fuisset ab Optato 1145D expositum. Et ineptum erat in ea collatione quaerere quid senserit Optatus hoc loco, si aperte paulo ante a Constantino absolutum fuisse Caecilianum scripsisset. An dicemus jam antea Donatistas suppressisse, ac delevisse quod ea de re scripserat Optatus? Verum utut sit, aliunde repetere licet quod hic desiderari dixi. Et quemadmodum Constantinus, initio, quamvis indigne ferre se prae se tulerit peti abs se judices in causa Caeciliani, tamen judices Ecclesiasticos dedit, qui et alioqui judices (ut nostri loquuntur) competentes erant: sic jam quamvis indignabundus exclamet rabidam esse Donatistarum provocantium pervicaciam: tamen appellationem utcumque admittit, cujus cognitionem rejicit ad synodum Arelatensem, in qua jubet alios de hac causa episcopos rursus cognoscere. Id toties narrat et inculcat Augustinus, ut putidum sit locos passim obvios indicare. Caeterum adjiciam quod minus est vulgare, et 1146A huc tamen imprimis pertinet: extare lib. X historiae Eusebii, integrum rescriptum Constantini ad Chrestum Syracusium episcopum, quem ex Sicilia cum duobus aliis jubet proficisci ad illam synodum Arelatensem judicaturus cum aliis suis collegis de causa Caeciliani. Ac quidem mandat, ut id fiat intra Kalendas Augusti: sed quo anno? Quia rescriptum Constantini non habet consules subscriptos, difficile est id divinare. Sed non temere suspicor factum id esse Volusiano et Anniano Coss. hoc est, anno, post judicium Romanum proximo, quo etiam anno, III kal. Novemb. memini Treveris edidisse legem quamdam de appellationibus recipiendis, L. I C. Th., de appellat. Porro Constantinus, in illo suo ad Chrestum rescripto, non modo aperte provocationem Donatistarum non insimulat rabidi furoris, sed ne Donatistas quidem nominat. Simpliciter autem et placide narrat, eos qui Romae judicati sint, nolle stare rebus judicatis, quia obtendant, causa nondum satis cognita, paucos judices praecipitasse sententiam. 1146B Mandat ergo, ut cum ex variis et infinitis (sicuti ait) locis episcopos convenire in urbem Arelatensem jusserit, communi judicio finis imponatur huic controversiae, causa diligenter cognita et parte utraque audita. Dolendum est acta ejus synodi Arelatensis intercidisse. Ego aliquando eorum fragmenta quaedam nactus eram, sed valde mendosa: ex quibus tamen didici, illi synodo, praefuisse Silvestrum, mortuo Miltiade. In conciliorum farragine vulgari recitantur quaedam decreta concilii Arelatensis, quod dicitur esse primum. Sed abortiva pleraque videntur. Inter ea proponitur unum, quod Arianorum meminit, atque ita 129 etiam allegatur a Gratiano, de consecrat. distinct 4, similiter et abs Magdeburgensibus consarcinatoribus centuriarum. Atqui nondum erat natum nomen Arianorum, quo tempore primum coiit synodus Arelatensis, de qua quaerimus. Ergo lubenter audio canonem illum in antiquis et manuscriptis exemplaribus (ut testatur 1146C postrema eorum Conciliorum editio) minus corruptum esse, et pro Arianis legi Afris. Legitur et in ea farragine quippiam, quod ad causam Caeciliani accedit: nempe, eos, qui sacras litteras tradidisse convicti erunt, deponendos esse. Convinci autem debere, non nudis verbis, sed actorum publicorum fide. Subjicitur et quippiam de iis qui eos ordinant, sed mancum esse hoc fragmentum vel inde apparet, quod inseratur haec clausula ut diximus. Atqui ea de re nihil praeterea dictum ibi legitur. Dolendum est, et valde profecto dolendum, tam nunc esse mutilam et contaminatam veteris Ecclesiae memoriam: tamque hujus rei nullam curam eos gerere, qui tantum tamen et hauriunt et abliguriunt ex opibus Ecclesiasticis, quae ad talium monumentorum restitutionem et conservationem erant aliqua saltem ex parte impendendae.

Constat in Arelatensi concilio rursus absolutum fuisse Caecilianum, damnatum vero Donatum: iterumque propterea Donatistas appellasse Constantinum. 1146D Major profecto, quam antea causa rejiciendae tam importunae appellationis erat. Sed passus est Constantinus sibi persuaderi, ut actum agi pateretur, et ipse cognosceret. Ergo Mediolani Constantinum de hac causa judicasse ait Augustinus, epist. CLXII. Quid vero judicavit? Repetendum id est ex alio Augustini loco, hoc est, ex lib III contra Crescon. cap. 71, ubi recitatur epistola ipsius Constantini narrantis sese (ut loquitur) inter partes cognovisse, et innocentem Caecilianum comperisse post episcopalia judicia: Pervidi, inquit, Caecilianum omni innocentia praeditum, ac debita religionis suae officia servantem, eique ita ut oportuit, servientem. Sed quo tempore id judicatum est? diu id quaesivi. Non enim facile statimque occurrebat, ut misere dis ersa sunt hujus historiae lacera membra. Tandem venit in mentem quod Augustinus in lib. contra Donat. post collat. cap. 33, scribit Constantinum de Caeciliani purgatione scripsisse 1147A 4 idus Novembr. Sabino et Rufino Coss. Ergo quarto anno postea quam haec causa ex Africa ad Constantinum relata primum fuit, vix tandem definita postremo est. Pag. 24 et 25. Jam vero commode subjicietur, quod apud Optatum sequitur, eodem tempore idem Donatus petiit, etc. Hic vero ille locus est, quem Donatistae in collatione Carthaginensi impudenter cavillando detorquere conati sunt. Digna est eorum futilitas, quae exponatur. Augustinus in brevic. paulo ante finem: Petierunt, inquit, Optatum legi, unde se probaturos dicebant, Caecilianum ab imperatore damnatum; recitatus est Optatus recitantibus Donatistis, ubi ait: eodem tempore idem Donatus petiit, ut ei reverti licuisset, et ad Carthaginem accederet, tunc a Philomeno suffragatore ejus Imperatori suggestum est, ut bono pacis Caecilianus Brixiae retineretur, et factum est. In quibus verbis Optati cum omnino nulla Caeciliani damnatio, sicuti illi demonstraturos se esse promiserant, reperiri potuisset: jussit cognitor totam paginam recitari, ut de superioribus et inferioribus 1147B verbis, voluntas ejus qui scripserat, nosceretur. Et ex officio recitatum est: Caecilianus omnium supra memoratorum sententiis innocens est pronuntiatas. Quod cum recitaretur, Donatistae dixerunt, hoc se non petiisse recitari, stomachantes adversus eos, qui risum tenere non poterant, cum audiissent, quam apertam contra seipsos paginam protulissent. Deinde cum illis verbis, quae ipsi recitaverant, extenuasse dicerent Optatum damnationem Constantini, et exprimere noluisse: flagitatum est ab eis, ut aliunde manifestum legerent, quod ab illo dicebant extenuatum. Haec Augustinus, in quo emendavi quod mendose videtur ex Optato recitare, veluti cum pro suffragatore suppositum est suggestore. Suffragii et suffragatoris verbum juris studiosis notum est in hac significatione. Porro non gravabor adjicere alterum Augustini locum, cum Augustinus non gravatus sit saepius hanc rem recitare. In lib. ad Donatist. post. collat. cap. 31, inquit: Milevitanae Ecclesiae Catholicum episcopum Optatum recitandum 1147C putaverunt, pollicentes inde se probaturos Caecilianum ab imperatore damnatum. Quae lectio cum magis contra eos recitaretur, nemo risum potuit continere. Quod pro se legi voluerunt, ambiguum fuit. Unde cum rectissime cognitor jussisset paulo superius recitari, ut inde si possent verba illa clarescerent, hoc recitatum est, quod nolebant: hoc est, Caecilianum fuisse purgatum, nec, sicut jactaverant, damnatum. Sed Brixiae, bono pacis, retentum. Hoc cum dixissent, illis verbis Optatum damnationem Caeciliani extenuare voluisse, dictum est iis, ut evidentem Caeciliani damnationem aliunde recitarent: ut ab Optato eam extenuatam esse posset ostendi, qui apertissime scripserat Caecilianum fuisse purgatum. Tertio idem Augustinus, in epist. CLII. Protulerunt, inquit, codicem Optati, unde probarent Caecilianum ab imperatore damnatum. Qui codex cum contra illos legeretur, et magis ostenderet Caecilianum fuisse purgatum, ab omnibus risi sunt.

Hanc ego rem et historiam nunc inculco, quia alioqui praeterii in descriptione collationis Carthaginensis, 1147D cujus tunc partem alteram praecipuam, quae majorem quaestionem de Ecclesia continebat, tantum sum persecutus. Ut autem in ea quoque quaestione, collatores Catholicos et Donatistas alias ostendi non semper satis acutos dialecticos fuisse, sic jam cogor fateri in quaestione facti, hoc est, cum quaerebatur, an Caecilianus damnatus absolutusve fuisset, cum Optatum recitassent, minime acres fuisse in congressu. Quaerebatur an abs Constantino damnatum esse Caecilianum scripsisset Optatus. Donatistae, ut id evincerent, protulerunt, scripsisse, bono pacis esse retentum Brixiae. Facilis erat responsio, eaque multiplex. Primum enim non potuit Optatus id scribere, quin paulo ante aliquid de sententia Mediolanensi aliquid scriberet. Sed fingamus sane Optatum scripsisse consequens, non antecedens, an non exstabant alli scriptores testesque judicii Mediolanensis? Pag. 25. Deinde cum Optatus ait, bono pacis, Caecilianum 1148A Brixiae esse retentum, non significat propterea fuisse damnatum. Immo vero illud bono pacis significat aliam plane ejus retentionis causam fuisse. Postremo quantumvis dicat fuisse retentum, tamen paulo post in eadem pagina aperte scribit Carthaginem properasse ad suam plebem statim atque audivit Donatum Carthaginem esse reversum. Id Catholici objicere debebant ad refellendam cavillationem Donatistarum. Mirum vero quod cum illa omnia praetereunt, exultant quod Optatus scripserit a Miltiade absolutum fuisse Caecilianum. Atqui Donatistae id non negabant: neque de Miltiadis, sed de Constantini judicio quaerebatur. Irrisos vehementer hic fuisse Donatistas ait Augustinus. At verendum est quod ait Catullus, risu inepto nihil esse ineptius. Certe qui scribit Caecilianum esse a Miltiade absolutum, non propterea scribit a Constantino esse absolutum. Tanto ergo magis miror Donatistas obmutuisse, cum hic irriderentur. Credo equidem tam fatuos et ineptos fuisse, quam non erant acres et acuti.

1148B Ibid. Redeo ad Optatum; ait: hoc modo iterum renovellatae sunt partes, mallem renovatae. Significat autem contentionem recruduisse novis partium studiis rursus inflammatam. Caeterum ut parum cohaerere videtur quod proxime subjicitur, constat tamen, etc., sic res potius postulabat, postremo nunc adjici legem Constantini non modo severissimam illam contra Donatistas, quam alibi commemorat Augustinus, sed et alteram indulgentissimam. Nam idem Augustinus, in lib. contra Donat. post collat. cap. 33, scribit Constantinum, Crispo et Constantino iterum Coss. litteras dedisse ad Valerium Vicarium de Donatistarum exilio soluto, iisque vindici Deo relinquendis atque remittendis.

Crispus et Constantinus nobiliss. Caesares, filii ipsius Constantini, iterum consules fuerunt anno nono post mortem Maxentii. Ergo saltem octo annis Donatistae Constantinum imp. vexarunt, cum vexarent Caecilianum. Cum autem quarto post anno coiisse Nicaenam synodum meminerim (cui Caecilianum ex 1148C Africa unum interfuisse alibi annotavi) observo V X in Africa tragoediam Donati intermissam fuisse, cum in Egypto coepit Arius. Idem Augustinus in ep. CLII, ait Constantinum litteras dedisse ad Verinum Vicarium, in quibus Donatistas quidem graviter detestatur, sed tamen dicit de exilio relexandos esse, et furori suo dimittendos, quia jam coeperat Deus in illos vindicare. Quo anno litterae illae scriptae fuerint nescio. Sed secundo post Crispum et Constantinum Coss. iterum Coss. anno, Verinum fuisse praefectum urbi et successisse Valerio, in fastis consulum annotatum est.

Pag. 25 et 26. Tunc Constantinus ad Aelianum. Observandum est factum id esse posteaquam Caecilianus in urbe (ut ait Optatus) purgatus est, hoc est, paulo postquam sententia Miltiadis episcopi Rom. est primum absolutus. Itaque istud tunc referendum est tantum ad id quod proxime praecedit de prima Caeciliani purgatione atque absolutione, quae Romae fuit: 1148D non etiam ad reliqua, quae multo posteriora sunt. Augustinus, in epist. CLII ait, non multo post Caecilianum episcopali judicio primo purgatum, Felicis causam ab Aeliano proconsule examinatam esse. Factum autem id esse, quarto post illam purgationem mense inde colligo, quod Augustinus in lib. contra Donatum post collat. cap. 33, narrat factum id esse XV kal. Mart. Volusiano et Anniano Coss. Etsi ergo provocassent Donatistae a sententia Miltiadis, et causa illa principalis contra Caecilianum etiam non penderet in synodo Arelatensi, tamen in Africa interea ipsius Felicis causa acta est. Sane jure civili vix ita liceret conjungere et permiscere praejudicia. Mirabilis autem rursus hic fuit quaedam Donatistarum sive oblivio sive impudentia, qui in collat. Carthaginensi fingebant jactabantque Constantinum post illam ab Aeliano causam judicatam, retractasse suam quam pro Caeciliano contra Donatistas sententiam protulisset. Atqui 1149A nondum de ea cognoverat, et aliquot primum post annis suam illam sententiam in Mediolanensi urbe tulit, nec parvo intervallo, sed longe posteaquam Felix ab Aeliano absolutus fuisset, ut ait Augustinus in epist. CLII. Parco ut Optatus hic narrat mandasse Constantinum, ut de vita Felicis publice quaereretur, sic Augustinus, in epist. LXVIII, ait, publico judicio 130 causam hanc discussam atque finitam esse. Publici hujus judicii vel quaestionis publicae formam et ordinem describit hoc etiam loco Optatus, neque difficile esset interpreti in libris legum rerumque Romanarum versato cumulare multa, quae de veteri ordine publicorum judiciorum dicuntur: sed nunc ego alio propero. Illud modo dico, ex Optati loco posse emendari Constantini eadem de re agentis epistolam mendose scriptam, qualem recitat duobus locis Augustinus, ubi pro Saturianus scribitur Centurio: pro Callidius est Calibius: pro Solon officialis publicus est Solus servus publicus. Quod porro Optatus dicit de Ingentio scriba, Augustinus iisdem in locis, 1149B hoc est, in epist. LXVIII, et lib. III contra Crescon. cap. 70, modo mendose Vigentium, ut saepe alibi, modo recte Ingentium vocat, eumque Decurionem Ziquensium civitatis fuisse ait, et vero de eo loquitur Optatus cum ait: Pependit sub metu imminentium tormentorum.

Pag. 26. Hic enim reus falsi fuit, quod diceretur falsa acta conscripsisse contra Felicem, et epistolam quamdam Caeciliani falsavisse, ut testis est Augustinus, qui et de eo loqui videtur, cum in ep. CLII, loquitur de quodam suspenso in equuleo, ut etiam ungulis vexaretur: neque potuisse Felicem contradicere, ne tanta diligentia vel severitate quaereretur. Ingentium suspensum quidem, sed minime tamen tortum fuisse, quia se diceret esse Decurionem, significat Augustinus in epist. LXVIII, et lib. III contra Crescon. cap. 70, et convenit cum lege Theodosiana, L. omnes, C. de Decur. Missum autem esse ad comitatum Constantini, cum crimen esset confessus. De eo etiam 1149C aliquid pronuntiasse Aelianum cum Felicem absolveret, Augustinus significat, qui et totidem verbis sententiam Aeliani recitat, quibus Optatus. Superstationarium autem cum hic nominat Optatus, observemus, Stationarios fuisse ex Cohortalibus, hoc est officialibus Praesidum, tamquam dicas apparitores, qui dispositi per Provincias certis locis, denuntiabant magistratibus quid ageretur, quorumque propterea deforme et vile ministerium appellatur in libris legum, ubi et Stationariorum frequens est mentio. L. VI, C. de Dignit. L. I, C. de Cohortal., et l. I C. Th., de Cur. publ., et l. si quis in hoc C. Th., de episcop. et Cler. Porro noster Renardus eruditus juris interpres, totum hunc Optati locum recitat lib. IV varior. cap. 11, ut probet quaestionem olim de reo publice habitam esse; sed falleretur qui ad Felicem reum referret haec Optati verba: Pependit sub meta imminentium tormentorum. Immo Felicem absentem fuisse ab Aeliano absolutum testatur Augustinus in brevic. collat, ad finem. Quod obiter dico, quia video 1149D doctissimos quosque viros falli in historia hac tota. Ergo quantum potui, nunc conatus sum eam in ordinem redigere, quae perturbata erat, et quae erat confuse permixta, evolvere atque explicate exponere, praesertim cum etiam viderem alioqui historiae ecclesiasticae scriptores hanc rem totam, quae memoria imprimis digna est, non satis exposuisse. Multa sunt hujus generis in historia veteris Ecclesiae indigne contaminata.