((LXXI)) § V.— S. Zenonis aetas certis finibus clausa, qua cum omnia convenire monstrantur.

Ex hactenus constitutis Scriptoris nostri episcopatum 0078A certioribus annorum limitibus circumscribere licet. Sextum Veronensem episcopum Lucillum vixisse an. 356, aut saltem (siquidem obierit paulo ante) vivum eo anno ab Athanasio judicatum fuisse luculenter probavimus § 3. Lucillo autem Gricinus, seu Grichinus ex catalogorum ordine septimus successit: hunc autem octavus excepit S. Zeno, quem quidem Brichini, uti appellat, successorem ipse etiam Andreas Dandulus in Chronico prodidit, lib. IV, cap. 5, tom. XII Rerum Italic., pag. 35. Porro Zenonem vita jam functum, cum S. Ambrosius ad Syagrium scripsit, eadem tertio paragrapho ostendimus. Hanc autem Ambrosii epistolam editores Benedictini affigunt anno circiter 380, ita tamen ut in ordine chronologico epistolarum advertant eos qui 0078B hunc annum ingerunt et inculcant, nullam opinionis suae rationem reddere. Nos quidem aliquanto post hunc annum, non autem citius, eas litteras ab Ambrosio datas inde conjicimus quod Zenonis mors non citius, sed serius collocanda aliunde videatur. Non citius, ut idoneum statuatur tempus, quo S. episcopus Veronensium liberalitatem in captivorum redemptione insignem commendare potuerit tract. 12 lib. I, quae quidem redemptio tam celebris executioni mandari non potuit, nisi aliquandiu post Hadrianopolitanam pugnam, in qua Valens diem obiit mense Augusto anni 378, ut ex disputatis, cap. 2, § 7, colligere quisque potest. Serius vero eo an. 380, vel anno sequenti, Zenonis mortem accidisse illud non improbabiliter suadet, quod in frequentissimo 0078C Occidentis concilio Aquileiae habito an. 381, ubi plures finitimarum praesertim urbium episcopi interfuerunt, Veronensis non appareat: quod etsi aliis de causis evenire potuit quin ad mortem referamus (alii enim aliquot similiter abfuere) tamen id eam forte habuit causam, quod Zenone mortuo, id temporis haec sedes vacaret. Sic enim aequum memoratae redemptioni tempus relinquitur. Quidquid autem id est, procul dubio inter annum 356 et 380 circiter Zenonis episcopi aetas statuenda est.

Huic aetati quam belle congruant omnia quae praesertim ex tractatibus aliqua temporis nota signatis animadvertimus capite secundo, antequam declaramus, liceat, quaeso, sine ulla audaciae censura episcopatus ejus initium (de fine enim certiora documenta 0078D suggessimus) conjectatione quadam, quae menti occurrit, indicare, ita tamen ut non affirmare quidquam velimus, sed id unice proponere quod alii consultius examinent, melioribusque, si repererint, edocti monumentis, sive respuant, sive confirment. Ex memorata Ambrosii epistola num. 21 patet, Indiciam virginem jam benedictam a Zenone episcopo, habitasse una cum Marcellina, ipsius Ambrosii sorore, Romae in domo nostra, inquit Ambrosius, nobis absentibus, id est cum Ambrosius nondum episcopus Romanas aedes domum suam agnosceret, in quibus habitare de more soleret; secus praeteriisset et formulas in domo nostra, cum domus episcopi non alia sit nisi episcopalis domus; et illas absentibus 0079A nobis, quibus indicare videtur se ab ea domo tum veluti casu abfuisse, quod non nisi in tempus ante episcopatum ejus cadit. Atqui S. Ambrosius episcopatum adiit an. 374. Igitur ante annum 374 Indicia a Zenone episcopo consecrata, Romae fuerat. Itaque Zenonis episcopi initia ante hunc annum 374 collocanda sunt; ac praeterea, ut aequum tempus detur et Romano Indiciae itineri ac morae in Ambrosii aedibus, et insuper consecrationi ac probationi ejusdem Veronae per Zenonem, ut ne a Zenone vix creato antistite paucis ((LXXII)) mensibus probata, et virginali velo imposito benedicta fuerit, quod Ambrosii verba sensusque non recipiunt; Zeno aliquanto ante annum quoque 373 episcopatum adeptus dici debet. Dein in omnibus antiquis Veronensis ecclesiae libris tres notantur 0079B dies, in quibus Zenonis memoria sacris officiis celebrabatur: Pridie idus aprilis depositio S. Zenonis, XII kal. junii translatio S. Zenonis, VI id. decembris dedicatio ecclesiae S. Zenonis. In uno monasterio basilicae S. Zenonis monumenta omnia, quae reliqua sunt, licet non multum antiqua, quatuor dies festos adnotant; additur enim festum ordinationis S. Zenonis, hoc uno discrimine ut quo die VI id. dec. aliis signant dedicationem ecclesiae S. Zenonis, hi libri qui ad eamdem basilicam pertinent, majusque de ejus dedicatione officium celebrare, caeterisque praeferre debuissent, celebrandam notent ordinationem S, Zenonis, et duobus diebus post, id est IV id. decembris, basilicae dedicationem designent. Vide paschalem Cyclum solarem mobilem, an. 1455, compositum, 0079C qui in ambulacro ejus monasterii visitur, nec non breviarium monasticum ms. qui in ejusdem bibliotheca servatur, et libros membranaceos, qui choro inserviunt, quique caeteris monumentis videntur antiquiores. Quid, amabo, soli Zenoniani monachi ad quos ea basilica pertinebat, ipsius dedicationis festum, quod caeteris praeferendum erat, transferebant in aliam diem, ut locum darent officio de ordinatione S. Zenonis, de qua alii nihil celebritatis peragerent? Si id antiquo peculiari aliquo ex ritu manabat, nec noviter fuerat inventum (antiquum sane insinuant quae subjiciemus), profecto ita dedicatio ecclesiae S. Zenonis VI id. decembris collocanda est, ut in eumdem quoque diem ejus ordinatio inciderit, quam sane nunc eo die ex postrema Romani 0079D Martyrologii recensione Veronensis Ecclesia celebrat. Equidem in pariete chori nunc nuper demoliti antiquae insignis parochiae Brixianae S. Zenonis, quae Patroni festum jam inde ab antiquis temporibus ad nostrorum memoriam hominum celebrabat VI id. decembris ritu Confessoris Pontificis, pictura cernebatur saeculi circiter XIV, quae consecrationem, seu ordinationem S. Zenonis referebat cum hisce subjectis versiculis:

Sacratur Zeno, renovat solemnia templum.
Vos date tura, pii: sint pia tura preces.

Quibus duobus picturae et versiculorum testimoniis eam diem S. Zenonis ordinationi sacram vetusta traditione fuisse habitam plane significatur. Quid 0080A quod in veteri libro Sacramentorum ecclesiae Ambrosianae, quem Pamelius edidit, cum VI idus decembris S. Zenonis missa describitur, tum in ea oratio legitur pag. 438, quae de ordinatione ejusdem S. episcopi meminit apertissime his verbis: Omnipotens sempiterne Deus, qui beatum Zenonem confessorem tuum Pontificalibus infulis decorasti, etc. Eodem quoque die ordinationis festum notabatur in ms. martyrologio Veronensis ecclesiae an. 1274, quod Bagata et Perettus allegant in monumentis antiquis Ss. episcoporum Veronensium, pag. 16, et praeterea in ipsis vetustioribus hujus ecclesiae monumentis, qui eodem die basilicae dedicationem notant, non omnia in sacris officiis de ecclesiae dedicatione sunt, ut fere solent in caeteris libris, cum dedicationem 0080B alicujus ecclesiae celebrandam designant, quod videre est in monumentis a venerabili Thomasio editis, et in Sacramentario S. Gregorii: sed pleraque, ac praesertim Missa eo ipso die signata ac recitata, ad Zenonis episcopi festum pertinent, ut ex documentis post dissertationes subjiciendis patebit. Missa quidem S. Zenonis ( S. Zenonis, inquam, non dedicationis basilicae) quod est de mense decembris, memoratur in duabus chartis an. 922, ((LXXIII)) pag. 732, apud Ughellium, tom. V, et an. 1038, pag. 754, et festivitas S. Zenonis mense decembri in alia charta an. 865, pag. 721. Tandem, quod pluris est omnium, in libro Sacramentorum, quem sub Ottone rege scriptum in Admonitione ad monumenta videbimus, nec non in alio Vaticano 3806, saeculi circiter IX, de quo ibidem erit sermo, duae 0080C orationes diei VIII decembris adsignatae, initi a Zenone pontificatus, seu ordinationis, mentionem similiter faciunt; in Secreta enim sic habetur: Deus, qui fulgentibus margaritis clarum lumen infers mundo, qui beato Pontificato (sic in laudatis manuscriptis, in editione autem Romana Sacramentarii Gregoriani ab Angelo Rocca procurata, ubi haec eadem missa continetur, Pontificatui) Zenonis aeternam in coelis coronam gloriae praeparasti, etc., apertius autem in oratione ad Communionem: Deus, qui tali ecclesiae fecisti pontificem, nimirum S. Zenonem pontificem consecrasti. Integras hasce orationes in Missis inferius describendis leges. Ex his autem erit non nemo, qui illud conjiciat, quod olim forte, antequam S. Zenonis basilica dedicaretur saeculo nono, VI kal. 0080D decembris ordinationis memoria in sacris officiis fieret. At eodem die consecrata subinde basilica, de qua facienda esset quotannis mentio, ita utriusque festi celebritas juncta fuisse videtur, ut aliquid quidem de dedicatione basilicae diceretur in officiis, pleraque tamen adhuc de ordinatione, seu de Zenone uti episcopo retinerentur: interim vero dedicationis festum utpote recentius in libris ritualibus notari coepit, ut a titulis et calendariis ordinationis mentio sensim deciderit. In ipsa autem basilica Zenoniana cum praecipuum dedicationis officium, non commemoratio simplex agenda esset; retento ea antiqua die ordinationis officio, officium dedicationis in diem aliam translatum fuit, quemadmodum aliis exemplis 0081A fieri solitum probare possemus. Quae conjectatio si cui probetur, posito jam quod S. Zenonis ordinatio in diem VI id. decembris incurrerit, eumdem an. 362 ordinatum Veronensem episcopum colligere licet. Enimvero ordinationes episcoporum Dominica die peractas exploratum est. Porro inter an. 356 et annum circiter 380, quo intervallo ex dictis collocari Zenonis episcopatus potest, in VI id. decembris Dominica dies ter incidit, nimirum ipso an. 356, an. 362, an. 373. Zeno autem ordinari episcopus non potuit an. 356, cum eo anno Lucillus viveret, vel ei mortuo vix Gricinus successerit: non anno 373, quippe ex Ambrosii epistola aliquanto ante hunc annum Indiciam consecraverat, ut superius ostendimus. Itaque solo an. 362, imp. Juliani postremo, VI 0081B id. decembris S. Zenonem episcopum consecratum fuisse satis credibile est.

Sed haec, ut paulo ante diximus, per conjecturam, quam aliis examinandam, et respuendam, vel confirmandam relinquimus. Dum vero stet, quod ab initio paragraphi hujus posuimus, Zenonis aetatem pluribus documentis firmatam, inter annum 356 et 380 circiter esse constituendam; optime conveniunt omnia, ut nihil melius. Juliani imperium episcopatus ejus initia potuerunt attingere, quo tempore patebant idolorum templa, et de jure templorum licebat contendere, ut traditur tractat. 15 lib. I, quod tamen ipsum in aliorum quoque imperatorum aetatem 0082A cadere potuit ad annum usque 391, quo idolorum cultum severissimis legibus ubique plane sublatum vidimus cap. 2, § 5. Post Juliani mortem sub christianis imperatoribus nova ecclesia aedificari et patere palam potuit, in cujus dedicatione vel initiatione, quaecumque fuerit, S. Zeno tractatum 14 lib. I habuit. Potuerunt Zenoni concionanti interesse Gentiles, ut nihil metus inde injiceretur, quod tract. 3 ejusdem lib. I traditum vidimus. Ingens illa catechumenorum cujusque aetatis, sexus, conditionis, et nationis copia, quam quotannis baptismalibus undis dilutam plures tractatus testantur, et ingens ille christianorum quotidie excrescentium numerus, cui capiendo nova licet et ampla ecclesia, esset nimis angusta ex tract. 14 lib. I, num. 2, non est incredibilis. 0082B ((LXXIV)) Confer reliqua quae notam aliquam chronicam praeferre queunt, et si non omnia cum hac aetate concurrant, cum alia concurrant; nostram de Zenonis aevo sententiam abjicias, aliumque ab eo omnium tractatuum auctorem statuas per nos licet. Si vero huic aetati conveniant omnia, alii aetati non congruant, nihil superesse intelligimus quo minus S. Zenonem episcopum Veronensem, eadem aetate florentem, verum tractatuum, quos genuinos unius fetus secrevimus, agnoscas et fatearis auctorem, finisque tandem imponatur iis controversiis, quae de Zenonis scriptis et aetate tot jam annis litteratorum animos distinuerunt.