339 Lectori.

1441A

De Aenea spectante Carthaginensem picturam belli Trojani scripsit olim bonus Poeta:

Animum pictura pascit inani
Multa gemens . . . . . .

Ego vero ut Aeneidem illam aliquando relegens, quam mihi puero in ludo praelectam fuisse memini, et meorum casuum conditionem comparans varie afficior, multum ipse et terris jactatus et alto: sic in ista Ecclesiae prope deploratae calamitate et communibus reipublicae miseriis, quibus non minus quam privatis aerumnis commoveor, moestum animum utcumque pasco veterum historiarum recordatione, in quibus multa etiam occurrunt, quae me gemitusque meos consolentur. Cum autem id agens forte incidissem 1441B in quaedam monumenta Ecclesiae Carthaginensis, in quibus, non ut ille in templo Didonis, pictam belli Trojani historiam sed Ecclesiasticae cujusdam de Ecclesia cum Donatistis disputationis nobillissimam descriptionem legebam, sic ejus me lectio recreavit, ut simul cogitans de nostrorum temporum certaminibus saepe ingemuerim. Memini, cum Ratisbonae in Germania Carolus V imp. comitia, in quibus de religione quaesitum atque disputatum est, haberet, laudatum fuisse vetus exemplum illius Carthaginensis (ut vocata est) collationis: et aliquot post annis, cum in Galliam reversus etiam incidissem in conventum illum Posiacum, in quo non dissimilis collatio rursus instituta esse dicebatur, non dissimulavi exstare in Africanae Ecclesiae historia veteri 1441C exemplum memorabile, in quod haec aetas intueri deberet. Sed quid? Neque Marcellini praesides, neque Augustini antistites nunc rursus occurrunt, ut Cresconii grammatici et Petiliani causidici. Tanto vero magis est necesse ut recurratur ad consilium praesidiumque bonae antiquitatis, cujus ea est auctoritas, ut audacissimos etiam adversarios saepe terreat. Feci itaque perlubenter, ut illius Carthaginensis (cujus modo memini) collationis acta, quae nondum edita mihi communicavit Joannes Tilius Meldensis episcopus doctissimus evolverem, et cum Augustini Breviculo conferrem. Nam et in iis aspersa sunt multa juris nostri veluti emblemata, et actionem disceptationemque continent de Ecclesia prope civilem: et ut cognitor atque judex est Marcellinus, 1441D magnum jurisprudentiae decus, sic actores sunt non imperiti judiciorum forensium. Imo Petilianus, qui malarum partium patronus est in hac causa, versutior fuit causidicus, et forensium cautionum atque cavillationum peritior, quam causa postularet. Non enim cum ad gubernationem ecclesiae Donatistarum transiisset, oblivisci potuit veteris suae consuetudinis et artis. Solebat jactare potentiam quondam suam in advocatione forensi, ut Augustinus ait (lib. III contra Petil., cap. 17) . Sed bene habet, talem rabulam non modo incidisse in Marcellinum, sed incurrisse in ipsum Augustinum, qui importunum latratum canis impuri et impudentis, justa gravique responsione comprimeret: 1442A quique etiamnum eodem exemplo compescere posset alios ejus generis ordinisque togatos non leguleios, sed nebulones. Nam et tales etiamnum ardeliones simili intemperie incitantur, ut allatrent, quorum linguae, quia meritoriae sunt, meretricias quoque nunc esse videmus. Non ausim cum Petiliano conferre bonum illum Theodorum, quem quidam vesanum vocant, alii narrant in Posiaca (ut ipse vocavit) velitatione, visum esse valde versutum, si non veteranum, at certe veteratorem. Illud modo dico: cum in Carthaginensi veluti arena multa essent, quae Petilianum debilitarent, multa vero in Posiaca, quae adjuvarent Theodorum, factum tamen esse, ut hic non minus quam ille in luto haeserit, cum ventum esset ad questionem de Ecclesia, in qua rursus occurrebat Augustinus, tamquam scopulus. Imo cum 1442B Theodorus ille ante primam veluti coitionem, confessionem suae scilicet fidei, tam suo, quam multorum Gallorum, qui tamen eam numquam legerant, nomine offerret, principio professus est se damnare et detestari sectas omnes et haereses, quae olim in Ecclesia damnatae essent abs sanctis doctoribus, abs Hilarii et Athanasii temporibus usque ad Ambrosium et Cyrillum. Riserunt quidam in illo conventu, tam ineptam quae tamen tam diu et valde elaborata afferebatur, proferri orationem, quae conjungeret Ambrosium cum Cyrillo, et significaret magnum quoddam temporis intervallum fuisse inter Athanasium, Hilariumve et Ambrosium, cum tamen ipse Theodorus, mirificus 340 chronologus, nuper ad Polonos 1442C scribens, scripserit Hilarium fuisse σύγχρονον Augustini. Sed tales soloecismos, quos scholastica ferula castigaret, barbato magistro tam facile condonarunt boni auditores, quam mirati sunt, sic eum loqui et scribere, ut non modo non videretur damnare haereses, quae ante tempora Hilarii damnatae sunt, sed etiam significaret approbare se omnia veteris Ecclesiae judicia a temporibus Hilarii usque ad Cyrillum. Sed qui sedato animo tam confusam et inconditam confessionem audiebant, judicarunt quamdam esse trepidationem hominum ad religiosae antiquitatis tribunal velut evocatorum: et optarunt, ut cum ad se rediissent, tam sibi constarent, ut simpliciter agnoscerent, Ecclesiae jam inde ab apostolicis temporibus perpetuam consensionem, ubi occurrit, 1442D magnae esse auctoritatis: et vero cum ad eam revocatus esset bonus Theodorus, sine fraude poterat lis transigi, si bona ille fide egisset. Nam et ut minus dubitaret, proferebatur quod ab ejus magistro in institutione scriptum erat, Augustinum merito objecisse Donatistis successionem Ecclesiae continuatae: non enim dubium esse, nihil interea, nequidem Romae, mutatum in doctrina ipsa fuisse. Sed cum prospiceret cautus Theodorus, quo recideret, si id confiteretur; neque tamen tam adhuc audax esset, ut id aperte inficiari auderet, elusit, obscure et confuse nescio quid submurmurans, in quo neque confessio neque inficiatio intelligeretur. Sic enim et Petilianus, cum urgeretur ut cum Ecclesiam jampridem degenerando 1443A defecisse causabatur, notaret tempus et definiret conditionem ejus apostasiae, neque quid tunc liquido diceret, haberet, causatus est sese jam longa disputatione raucum factum esse, et ea excusatione silentii usus aufugit. Theodorus magis gloriosus miles est, quam ut fugere dignaretur. Sed cum triumphantem sequerentur clientes, nonnulli qui minus erant vesani rogabant nihilne esset quod Petilianus respondere potuerit Augustino objicienti vaticinia prophetarum de Ecclesia toto orbo diffundenda et propaganda, eaque ad suum etiamnum tempus referenti. Theodorus ingeniosior vates nasuto cachinno excepit: Parturient montes, nascetur ridiculus mus. Familiares monuere nimis apertum esse hoc Lucianicum ludibrium. Ergo bonus Poeta, ut aliquid simularet, tamquam nova 1443B Sibylla subjecit: saltem Donatistas quibus Augustinus opponebat prophetias de futura Ecclesia, potuisse illum Augustino objicere Virgilianum versiculum: Ostendent terris hanc tantum fata, nec ultra esse sinent. Cum infinitum id rursus esse diceretur et ineptum, ubi quaeritur quando et quomodo Ecclesia aspectabililis esse desierit: sensit acutus Theodorus rursus se premi. Ubi autem diu se torsisset, putavit callide se elabi posse, cum in postrema sua praefatione nuper scripsit, jampridem defecisse Ecclesiae successionem tantopere olim laudatam: nam et jampridem improbos bonis successisse. Dicebam nullam esse hanc responsionem et alteram esse ineptiam, ubi perinde loquitur, ac si de personarum, et non potius de rerum successione quaereretur, 1443C cum tamen in Posiaca disputatione professus esset nihil se morari successionem personarum, sed doctrinae et rerum successionem quaerere. Verum quale rursus ludibrium est, quod toties rogatus de tempore defectionis, nihil aliud ingeminat quam suum illud jampridem? Imo vero cum diutius reprimere non posset indignationem erumpentem, audio eum in eadem illa sua praefatione militari, quam ut me terreret, Evangelio praefixit, iratum exclamare, cum multa alia indigna, ut Ecclesiam illam, quam cum Augustino defendimus, jugularet, tum vero ista veteribus episcopis numquam in mentem venisse, neque judaizandum, neque (ut loquitur) gentilissandum esse: et Christianam propterea religionem cito et turpiter degenerasse in ceremonias vanas, in ludicras 1443D liturgias, in manifestam superstitionem, et denique in ἀθεότητα. Equidem obstupui, talia scribere ἒνθεον Theodorum, et quod de sua factione dicere potuit, contorquere adversus veterem Ecclesiam, ut quam jampridem defecisse dixit, diceret non minus cito quam turpiter degenerasse. Sed quid nunc non audet impietas Lucianica? Petilianus cum suis Donatistis clamitabat Ecclesiam, quam Augustinus praedicabat, esse apostolicam: et ab iis Catholicos non pro Christianis, sed pro Paganis habitos esse; testes sunt Optatus et Augustinus: atqui Petilianus antistitum modo mores accusabat, non etiam Ecclesiae illius doctrinam et ritus. Theodorus indigne ferens hunc accusatorem, sive ineptum, sive nimis pudentem, 1444A vel etiam praevaricatorem esse suspicatus, putavit (ut est homo ingenuus) nihil esse dissimulandum, et tandem agendum esse asperius: neque quia in Posiaca sua velitatione moderatior forte fuisset, semper esse indulgendum. Quidni vero? Sic ipse Gaudentius, alter Donatistarum patronus, qui in Carthaginensi collatione contenderat, suam factionem esse Ecclesiam catholicam: posteaquam sensit id se evincere non posse, quod Augustinus suae Ecclesiae asserebat, ausus est palam dicere, humanum esse figmentum, quicquid de Catholica Ecclesia dicitur. En quo evadunt reciduntve homines vesani.

Equidem minime omnium vellem, cum Ecclesiae corpus defenditur, defendi etiam 341 excusarive naevos et maculas et labes. Imo vero haec hominum 1444B peccata gravissime accusanda sunt. Sed vellem, quem ipsi prophetae in sua actione modum servarunt, ipsi observaremus, cum illos legimus divinos praecones Ecclesiae, simul et censores et vitiorum acerrimos accusatores, sicuti etiam dicemus in expositione collationis Carthaginensis. Interea fateor, neque posse quemquam negare scio, qualis quantusque miserae situque obsitae Ecclesiae nunc squalor sit, qualis deformitas contaminatae, quanta pessumeuntis inclinatio: qualis denique quantaque desperatio veluti depositae. Ergo fateor eo rem recidisse, nihil ut nobis supersit, quam ut illam Hieremiae tristissimam eversae desertaeque Hierosolymae vastitatem lugentis ingeminemus querimoniam: Expandit Sion manus suas; sed nullus est qui consoletur eam. Verum 1444C in mediis ejus ruinis nondum oblivisci potuimus quod psalmus ait, servos Domini etiam diligere rudera et pulverem Sionis, cujus eos miseret. Tantum vero abest, ut iis blandiamur, quos tam domi quam foris illi insultare videmus, ut etiam saepe in mentem veniat quod alter propheta Ezechiel paulo ante illam calamitatem scripsit sese a Deo jussum esse, perfosso potius pariete et veluti aperta fenestra spectare quid in templo agerent homines impii atque nefarii, ut eorum abominationes execretur. Sed una simul me res consolatur. Eodem enim loco Deus cum horribilem vindictam sese sumpturum esse denuntiat, simul significat sese interea eorum misereri velle, qui cum propheta lugebant, aversi ab illa profana vel sacrilega colluvione. Jubet ergo, ut ultor 1444D angelus frontem eorum, qui gemunt, insigniat, quo magis dignoscantur atque discernantur ii, quibus parcendum erit, cum terribilem aliorum stragem edet.

Redeo ad actionem Donatistarum. Nam et multa mihi nunc in mentem veniunt, cum apud Optatum lego, eos abs Constantino aliquando petiisse judices in Gallia, quibus nescio cur magis confiderent: cumque ex Augustino intelligo eam Arelatensis in Gallia synodi, cujus judicio mandavit Constantinus alteram ejus causae et provocantium Donatistarum cognitionem, fuisse et fidem et integritatem, ut ii statim senserint frustra et stulte sese ibi sperasse aliquid sive favoris sive patrocinii. Nam iterum damnati sententiam retulerunt qualem merebatur 1445A eorum protervia: neque tunc in Gallia minus quam centum post annis in Carthaginensi foro offenderunt. Quid vero cum talia legimus, nunc cogitare possimus, aliis cogitandum relinquo. Nam et quid nunc agatur, et quo res reciderint, nimis notum est: et talibus malis, inquit Augustinus (ep. 22) , magis debentur prolixi gemitus quam prolixi libri. Sed cum olim legimus Donatistas vi et audacia armatos, fuisse etiam eruditos mentiendi artifices, miramur eam eorum fuisse impudentiam, ut non modo semper jactarint sese vicisse, ubi victi erant; sed etiam in collatione Carthaginensi, Optati librum, qui narrabat eorum damnationem, protulerint tamquam testem suae victoriae et absolutionis, cum eum sic mutilassent atque corrupissent, ut omnia invertisse viderentur. 1445B Quid vero dicemus, majorem etiamnum esse impudentiam multorum fabulatorum vesanae factionis, qui quidvis in rem suam et aliorum fraudem fingunt, cum mendacia et fictiones suas venditant pro historiis et veris narrationibus? Certe fieri non potest, quin qui prospiciunt, quantum haec impostura et erroris et caliginis offundet miserae posteritati, doleant hoc agi, ut (utar verbis legis) veritas rerum, erroribus gestorum vitietur. Olim Augustinus dicebat mirari se Donatistas habere in corpore sanguinem, qui numquam erubescerent toties in manifesto mendacio deprehensi. Quid dixisset de pallida impudentia hominum et falsariorum et sanguinariorum? Cum Cresconium Donatistam grammaticum refelleret, dubitabat, num exclamare posset illud, 1445C frontem periisse de rebus. Sed qui de Pelagianis agens scripserat, haereticorum frontem non esse frontem, an dubitaret, si videret verecundiam vesanae haereseos? An non etiam illud Ezechielis ingeminaret: Frons meretricis facta est tibi: noluisti erubescere? Quid porro, quid si videret patulas aures imperitae multitudinis impostores audientis? Dixit olim sectatores ipsius Petiliani, qui mentienti magistro applaudebant, non habere aures in corde, sed cor in auribus? Quid vero, quid cordis superesse iis putaret, qui nonnisi putidis et contumeliosis fabulis pascuntur? Ecce, nondum satiati famosis libellis famosissimae suae Bezae, etiam acta colloquii Posiaci contaminarunt, ut in iis multa fingerent, quae res ipsa clamat esse falsissima, meque etiam, qui vix interfui, 1445D immiscerent, et (quod est ridiculum) narrarent in eo prope fuisse meas partes, quales alicujus scilicet μεσίτου esse possent, ne dicam quales ipsius Marcellini fuerunt in Carthaginensi. Quid? Aeneas spectans picturam cujus ante memini: Se quoque principibus permixtum agnovit Achivis. Sed quibus oculis legerem, me principibus et gubernatoribus disputationis Posiacae prope praefuisse? Credo equidem facetos nugatores, ut rideant et ludant, talia fingere. Sed nimis otiosi sunt, quibus vacat tam valde ineptire et nugari in re seria. Imo quia audierant, Donatistas olim cavillatos esse, Marcellinum pretio corruptum in collatione fuisse, etiam finxerunt 342 nescio qua liberalitate et munificentia Navarrica cumulatum me fuisse. 1446A Hic vero cur non serio dolerem eos ludere et mentiri?

Credo equidem, si optimus princeps diutius vixisset, spem non fefellisset, quam dederat, fore ut majores melioresque meos labores remuneraretur. Nunc cur eo mortuo nobis insultent adversarii, non nihil fortasse causae est, praesertim cum jam tandem perfecerint, quod jampridem multis insidiis tentarunt, ut quam spem meae familiolae esse putabam, summam calamitatem esse experirer, cumulatam nova hisce diebus et prope incredibili injuria, direptisque etiam meorum studiorum subsidiis. Sed de tali remuneratione gratiave viperina alias querar. Illud modo dico, tali beneficio hanc commentationem, cui, cum id factum est, operam dabam, abruptam fuisse non minus quam alteram, cujus alioqui 1446B accessione hanc instituebam augere, cum quidem eodem etiam tempore forte rogatus, ut quae in Constitutionum codice primae occurrunt leges de religione et Ecclesia, eas leges publice interpretarer, pluribus diebus in juris auditorio Parisiensi id egissem, praesertim cum is esset auditorum concursus et frequentia (nam aliquot millia doctissimorum hominum convenere) eaque attentio et assiduitas, ut meipsum excitarit, ut sapientissimi et fortissimi, et (quod imprimis dicendum erat) religiosissimi principis, hoc est, Theodosii consilia Constantinopolitano quoque concilio confirmata, optimasque constitutiones de Ecclesia concilianda atque in integrum restituenda pluribus verbis exponerem. Ergo nunc optabam, si per Davos, qui interturbant omnia, licuisset, illud 1446C exemplum Theodosii patris et consilium, quod Orientis Ecclesiam servavit, conferre cum ea ratione, quam Honorius filius triginta post annis ad Africanam Ecclesiam liberandam inivit. Est enim utrumque imprimis memorabile exemplum, quod nunc quoque in simili reipublicae attonitae periculo sequantur, qui rempublicum cum Ecclesia salvam esse volunt. Scio talia nunc irrideri, atque etiam esse odiosa. Sed non quia multi nunc etiam virtutem irrident tamquam fabulam aut inane nomen, propterea virtutis omnem et effigiem proculcabimus et memoriam abjiciemus. Imo vero quia homines nequam virtutem numquam ne pietam quidem viderunt, invitis etiam obtrudenda est, et tanto ea magis ingerenda, quam antiquitas olim coluit: Virtutem 1446D ut videant, intabescantque relicta. Saltem mihi venia detur, si legibus et exemplis bonis ex Ecclesiastica quoque historia repetitis, et sanctioris juris prudentiae monumentis delectari me non dissimulo, prae quibus prope jam mihi sordent alia subtiliora scilicet mysteria, quae juris civilis esse dicuntur, et eo titulo ambitiose jactantur. Per me sane licet ut juris periti, qui volent, se abjiciant vel ad captandas in scholis gloriolas inanium λεπτολογιῶν, vel ad opes in foro colligendas, vel etiam ad magistratus si non misere ambiendos, et certe damnose emendos: liceat modo mihi, bona eorum gratia, iis in solidum relinquere atque concedere, quod tanti faciunt, ut, quod negligunt, potius amplectar.