((LXXXIV)) § IV.— Vera Zenonianae locutionis interpretatio exponitur.

Huic interpretationi lucem praeferant duae illae, quibus S. Zeno utitur, formulae, quibus hanc secundam, ut ita dicamus, nativitatem explicat: altera tractu 4: Patris ex ore prodivit: altera tract. 5: Pater e regione cordis eructat Verbum. Hae formulae apud alios quoque Patres, cum de divino Verbo loquuntur, usitatae, ex duplici sacrae Scripturae testimonio, 0094A quod aperte in rem suam Zeno idem allegat tract. 7, num. 1, originem ducunt, prima ex illo Ecclesiastici XXIV, vers. 5: Ego, id est Sapientia, ex ore Altissimi prodivi, altera ex illo psal. XLIV, vers. 1: Eructavit cor meum verbum bonum. Quem utrumque locum cum sancti Patres interpretari fere solent de aeterno Dei Filio, qui Patris sapientia et verbum est; tum vero ad condendarum rerum creationem, de qua aperte Ecclesiastici praesertim est sermo, utrumque frequenter referunt. Et sane cum per divinum Patris Verbum omnia sunt condita, ut sacrae paginae pluribus in locis testantur; tum ex ore Altissimi prodiisse hoc Verbum jure dicitur, quo Pater per ipsum dixit, et facta sunt, et hoc verbum fiat, quod ex corde eructavit, est illud in quo et per, quod omnia facta sunt. 0094B Porro ut hoc verbum sit ipse Filius Dei, non illud prolatitium verbum fiat, quod quidem a Deo in mundi creatione prolatum nonnulli opinati sunt, externum sane, creatum, et tempore circumscriptum verbum, esse Dei Filium sancti Patres accepisse credendi sunt, ut recte monuit ac probavit Petavius lib. VI de Trinitate, cap. 1, num. 7 (Pauli enim Samosateni haec haeresis fuit, prolatitium, non substantivum verbum Dei Filium dicere, ut patet ex Philastrio cap. 64, Epiphanio haeres. 65, Mario Mercatore in epist. de discrimine Pauli et Nestorii) ; sed intellexisse dicendi sunt aliud verbum interius, et substantivum, uti vocat Phoebadius libro contra Arianos, pag. 304, tom. IV Bibl. P. P., quo scilicet Pater secum ipse in Filio loquens, de creando mundo ab aeterno deliberavit: 0094C ex hujus enim mandati aeterni locutione factum est, ut stato subinde tempore mundus crearetur, ac Deus ipse ac Dei Verbum eidem mundo manifestaretur. Hoc vero decreti aeterni Verbum ex ore Altissimi prodiisse per analogiam caeterorum verborum dicitur; sed ex interno mentis, ut ita loquamur, ore prolatum, nihil est dubitandum; ex eo scilicet ore divinae mentis, ad quam Sapientia pertinet, cum scilicet Pater mundum conditurus. Sapientiam illam, quae in mundi creatione maxime eluxit, quodam modo emisit, decretum illud, si ita loqui fas est, pronuntians, ut ex aeternis illis rationibus et in eum ordinem, quem divina sapientia Verbo praecipue tributa protulit (de qua re lege Origenem tom. II, in Joan., pag. 165) mundus crearetur. Hoc porro Sapientiae divinae 0094D decretum ex corde eructatum jure etiam dicitur, cum quaecumque divina decreta res contingentes spectant, ex libera Dei voluntate prodeant, ac proinde cordi tribuantur.

Ne vero arbitrarium hoc nostrum inventum putes, lector, cum divinum hoc mandatum Dei Filium a Zenone habitum interpretati sumus; illud primo considera non alia (ut nobis quidem videtur) quam hac explicari ratione melius posse, quod in Scripturis saepius ingeritur, omnia facta fuisse in Verbo et per Verbum, quod et ex ore Altissimi prodiisse, et ex corde Patris eructatum ex indicatis item Scripturae testimoniis quamplures Patres cum Zenone affirmarunt. Deinde notum est theologis, non ea solum, quae 0095A sapientiae sunt, praecipua ratione tribui divino illo Verbo, quod Patris Sapientia in sacris Litteris dicitur (unde illud psalmi CIII: Omnia in Sapientia fecisti plures interpretantur in Filio, quem quidem Sapientiam omnium artificem, Sap. VII, 21, appellatum intelligunt) , sed illa quoque, quae ad potentiam pertinent, eidem Verbo vindicari, ut proinde omnia non modo in ipso, uti Sapientia Dei est, sed per ipsum etiam, uti virtus est Dei, condita in Scripturis dicantur, illudque propterea apostolus Paulus I Cor. I, 24, Dei virtutem, et Dei sapientiam speciali quodam nomine appellet. Plura Patrum testimonia in utriusque appellationis confirmationem, ((LXXXV)) vide apud Petavium lib. V de Deo cap. 8, num. 3, ubi de potentia disserit, et lib. IV, cap. 2, necnon lib. VI de Trinitate, cap. 9, ubi disputat de 0095B Sapientia; unde etiam rationem colliges cur haec duo divinae naturae attributa tribus personis communia, divino Verbo praecipue tribuantur. Porro si mandatum illud aeternum de creando mundo in Sapientia constitutum fuit, et virtutem habuit, qua omnia in tempore condita sunt; facile profecto intelligitur, divinum Verbum, quod Dei virtus Deique sapientia speciali ratione dicitur, praecipuo pariter nomine mandatum illud posse appellari, quod cum Pater ab aeterno edidit, divinum Verbum quodam modo edidisse ac genuisse dici queat. Enim vero Augustinus serm. 120, num. 6, probat Dei Filium esse ipsum Patris mandatum, non a tempore datum, sed mandatum natum. Quomodo enim non est mandatum Patris inquit, quod est Verbum Patris? Et tractatu 21, in 0095C Joannem, num. 4: Dicendo enim in Filio, quod facturus erat per Filium, ipsum Filium genuit, per quem faceret omnia. Rursum in libro contra sermonem Arianorum cap. 3, testatur jussionem Patris, ut fierent omnia, non esse nisi Verbum per quod facta sunt omnia: et lib. I de Trinitate, cap. 12, num. 26: Non aliud est mandatum Patris, aliud Verbum Patris; et lib. II in Faustum, cap. 5: Christus Verbum Dei est, in quo, antequam essent, dicta sunt omnia; et lib. II in Maximinum, cap. 24: Ipse Filius est mandatum Patris, quia ipse est Verbum Patris. Mittimus alios ejusdem generis textus, in quibus idem S. Doctor divinum Verbum et mandatum esse Patris, et a Patre genitum pronuntiat. Huc respiciens Antiochena synodus contra Paulum Samosatenum in epistola synodica 0095D divinum Verbum genitum a Patre prodit tanquam viventem actionem et subsistentem, efficientem omnia in omnibus: quod sane ad mandatum illud, de quo hactenus diximus, pertinet. Pari ratione S. Jo. Chrysostomus homil. 2 in epistolam ad Hebraeos Patrem genuisse creatorem ipsum Verbum affirmat; et S. Gregorius Magnus, lib. XXIII Moralium, cap. 19: Loqui Dei, inquiens, est Verbum genuisse, procul dubio locutionem illam complectitur, qua Pater de creatione mundi mandavit, Verbumque, cum de ea mandavit, genuit. Eodem pertinent illae aliorum Patrum sententiae collectae diligenter a Petavio, lib. V de Deo, cap. 8, a n. 5, quibus ipsi mundi creationem spectantes, Dei Filium ipsam Dei volitionem 0096A Deique consilium, Graece autem βουλὴν, saepissime vocant: quod utrumque innuit decretum illud aeternum, mandatum ab illis vocatum, quo omnia stato tempore in Filio et per Filium condita sunt: et sicut hoc decretum, ita et ipsum Verbum tum de corde eructatum, tum ex ore Altissimi prodiisse dici potuit. Utralibet autem formula utaris, processio et generatio quaedam Verbi significabitur, propterea quod per hoc decretum Filius Dei relationem habuit ad creaturas, quam uti merus Filius in sinu Patris latens non habuit, vel habuisse non concipitur, de quo plura paragrapho sequenti; cujus aeterni decreti virtute cum divinum Verbum nobis manifestatum sit suo tempore, hanc externam quoque manifestationem alii Patres generationem nativitatemque quamdam 0096B Verbi appellandam duxere, Chrysologo scribente serm. 62, de Symbolo: Pater Filium generat nobis, dum nobis revelat.

Itaque ut ad Auctorem revertamur, S. Zeno ea locutione, qua Patris Filium genitum licet a Patre, in condendi tamen orbis consilium prodiisse tradit ex Patris ore et corde, ut exinde necessario visibiliis effectus sit, quia orbem terrae erat ipse facturus, respexisse videtur ad hoc condendi orbis decretum; (et sane cum non prolatitii verbi, quod in creatione mundi editum probabilius nullum fuit, sed decreti aeterni virtute mundus creatus fuerit, ut paulo ante monuimus, τὸ exinde unum hoc decretum respicere potest) et hoc ipsum decretum in Patrum sententiam, quam hactenus explicavimus, ab eodem Zenone 0096C habitum Dei Verbum apparet. Igitur hoc decretum in Verbo dictum a Patre, et per Verbum executioni mandatum suo tempore, ex quo idem Filius in condendo mundo visibilis necessario fuit, nativitatem quamdam eidem Verbo tribuit, aeternam tamen illam et intimam Deo, ob quam Deus de Deo prodiisse a Zenone dici potuit, cum hoc aeternum divinum Verbum vere sit Deus. Hinc porro etiam intelligere licet, quam percommode huc profecto respiciens auctor scripserit tract. 4, eumdem Dei Filium exinde, seu ex eo quod e Patre prodivit, visibilem necessario fuisse effectum, non solum quia orbem ((LXXXVI)) terrae erat ipse facturus, sed etiam quod humanum visitaturus erat genus, cum scilicet homo factus est, ut superiori paragrapho innuimus. In alia explicatione atque sententia, 0096D quam Bullus praesertim ingessit, nemo id aeque percipiet; in nostra facillime et proprie: nam in decreto illo aeterno, quo prodiisse Filium diximus, cum omnia futura dicta fuerunt, non minus creatio mundi quam ipsa Verbi incarnatio dicta fuit; ac idcirco haec una, quae per decretum explicetur, ejusdem Verbi aeterna processio illa esse cognoscitur, ex qua utraque res, uti a Zenone traditur, derivaverit. Unum illud huic interpretationi ex Zenone ipso objici potest, quod Petavii animadversionem vindicare et confirmare videtur, nimirum quod si secundum hanc aeternam divini Verbi generationem ea locutione quam consideravimus, significare auctor voluisset, non unam tantum Filii nativitatem aeternam primo loco 0097A recensuisset tractatu septimo et octavo, sed duas, alteram qua in Patris conscientia velatus latuit, alteram qua prodiit in creandi orbis consilium, de qua una Petavius difficultatem ingerit, nec secundam utrobique posuisset illam, qua in tempore de matre genitus fuit. Cum itaque utroque in tractatu unam tantum Filii nativitatem ex Patre, alteram ex matre constanter recenseat; duas ejusdem ex Patre nativitates hactenus descriptas non novit, sed illam unam tantum primam ab eo appellatam videtur agnovisse, qua in condendi orbis deliberationem ex ore Patris prodiisse, et e regione cordis eructatus traditur. Haec etsi contra Zenonem modicum vel potius nihilum valeant, quippe quae ex aliis ejusdem sententiis nativitatem Christi aeternam ac in sinu Patris 0097B abditam diserte statuentibus satis superque diluantur; tamen ne in rem nostram quidquam desit, ad aliam ejus locutionis explicandae rationem, quae hanc primam non destruet quidem, sed potius statuet, luculentiusque explicabit, progrediamur, unde omnis difficultas plane disjicietur.

§. V.— Eadem Zenonianae locutionis interpretatio alia ratione explicatur apertius, atque statuitur.

Inter plures voces quibus secunda Trinitatis persona ex sacrarum Litterarum auctoritate praecipuo nomine appellatur a Patribus, tres illae tantum sunt ejusdem personae ita propriae et singulares, ut alteri ex divinis personis non conveniant, nimirum Filius, Verbum, Imago, ut diserte statuit Augustinus lib. V 0097C de Trinitate, num. 14, et lib. VII, num. 1 et seqq. De Filii nomine aperta res est, quippe Filius relativus est terminus secundae personae ita proprius, ut aliarum nemini congruat. Id ipsum autem de Verbi et Imaginis appellatione sentiendum palam ex eo fit, quod non minus Filius terminus sit relativus quam Imago, quam Verbum. Nam Verbum non ad se dicitur, ait Augustinus lib. VII de Trinitate, num. 3, sed tantum relative ad eum, cujus Verbum est; et similiter de Imagine loquens Hilarius in lib. de Synodis, num. 13: Neque enim ipse sibi quisquam imago est, sed eum, cujus imago est, necesse est ut imago demonstret. Tria haec autem nomina, quibus secunda Persona significatur, re unum idemque sunt, non solum quod unus idemque est ille, qui tribus hisce nominibus 0097D appellatur, sed etiam quod secunda Trinitatis Persona idcirco est Patris Filius, quia Imago et Verbum est Patris; ideo Imago, quia Verbum et Filius; ideo tandem Verbum, quia Filius et Imago Patris est: neque enim aliud Pater genuit, cum genuit Filium, quam hoc Verbum, hanc Imaginem genuit, ut proinde non minus Filio quam Verbo et Imagini nativitas tribuatur. Porro Verbum dicitur Filius, quatenus Pater in eo gignendo dixit omnia: et hoc Verbum, quod dixit, cum dixit omnia, est ille Filius, quem genuit. Imago autem Patris idem Filius est, quatenus perfecta cum similitudine, quae in res creatas non cadit, omnia Patris exprimit ac repraesentat: et haec Imago, quae adeo perfecte omnia Patris 0098A representat ac exprimit, est Imago genita Filius, ut S. Basilius loquitur libro II contra ((LXXXVII)) Eunomium, seu Imago nata, ut ait Augustinus lib. VII de Trinitate, cap. 7. Hoc tandem Verbum, quo Pater dixit omnia, omnia pariter perfecte repraesentat, ac proinde hoc Verbum est Imago, et haec Imago est Verbum, utrumque autem Filius a Patre genitus est.

His praemissis illud hac super re quaeri jam potest, utrum hic Filius sit Verbum Patris, quatenus divina omnia in eo dicta sunt, an etiam quatenus in eo dicta sunt quae creanda fuere (quod ipsum ad Filium uti Imaginem divina et creanda repraesentantem transferri potest) ubi si possibilium mentionem omittimus, nemo succenseat; nam praeterquam quod de possibilibus Ss. Patres adversus Arianos disputantes non 0098B ita diserte ac distincte locuti inveniuntur, uti de divinis atque creatis; cum possibilia cognita dictaque necessario fuerint ex ipsis attributis divinis, cognita et dicta in attributorum divinorum rationem aliquatenus computari queunt. De Filio itaque, uti Verbum est, reponit Augustinus in libro Quaestionum 83, quaest. 63, omnia in Verbo dici debuisse a Patre, non tam quae Patris sunt quam quae ad res creatas pertinent; et idcirco quidem Verbum appellari Filium Dei melius, quam rationem testatur, ut significetur, inquit, non solum ad Patrem respectus, sed ad illa etiam quae per Verbum facta sunt, operativa potentia: ratio autem, etsi nihil per illam facit, recte ratio dicitur. Nihil igitur est, quod Pater in Filio non dixerit, sive ad essentiam ac attributa notionesque alias divinas, 0098C sive ad res creandas spectet: secus si quid non dixisset in Filio, aliud Verbum a Filio distinctum genuisset Pater, in quo ea, quae in Filio non dixit, dicerentur; et ita alium Filium habuisset, non unicum; quia si multa verba, multi et Filii, inquit Ambrosius de Incarnatione Domini, cap. 2. Porro etsi in aeternitate nihil sit prius ac posterius, porro nostrae tamen mentis intelligentia prius quiddam et posterius concipiendum est. Prius enim quam Pater creandas res in Filio diceret, quae a tota Trinitate libero decreto constitutae fuerunt, concipiendus est Pater genuisse Verbum, quod cum genuit, dixit omnia divina, ac divina omnia repraesentavit: et hoc priori rationis signo Filius, Imago, et Verbum Patris natus vere fuit, at in una Patris conscientia latebat, 0098D quod nihil foris creandum repraesentaret, nec diceret. Postea vero ut creandi orbis decretum ferretur, dixit Pater quae creari volebat, et tum e paterno, in quo delitescebat sinu, prodivit Verbum creanda dicens atque respiciens, in quo omnia creanda repraesentabantur. Illud prius fuit Verbum Patris natum soli Deo, istud posterius fuit item Patris Verbum, sed genitum, quodam modo nobis, ut Gregorii Baetici formula § 3 recitata utamur. Cum vero hoc prius ac posterius, quod pro captu nostro duplex diximus Verbum, alterum divina, alterum creata respiciens (quam duplicem respectus distinctionem Augustinus nunc nuper laudatus suggessit) in divino Filio, qui simplicissimus est, non sit duplex Verbum, sed 0099A unum (quia Verbi, quo se dicit, et Verbi, quo creaturam dicit, una substantia est, inquit Anselmus in Monol. cap. 31, nunc 33) hinc unus Filius, nativitas aeterna unica, non duplex jure et stricte a Zenone memoratur tract. 7 et 8, licet pro humana facultate loquens tract, 4 et 5, distinctione quadam usus videri possit. Nunc quae de divino creandi orbis decreto ex Augustino aliisque Patribus superiori paragrapho collegimus, huc transfer, si placet; et invenies ea de causa decretum illud dici Filium et Verbum Dei, quatenus in Verbo et Filio Dei dicta sunt omnia, quae creanda fuere, ut jam haec paragraphus non alteri illi contradicat (quod primo aspectu videtur), sed explicatio sit ejus melior, quae tamen ex ibidem dictis illustrari mutuo lumine potest. 0099B Neque vero illud hic opponas, decretum istud divinum in quo divini Verbi proprie dictam generationem agnovimus, initiatum quidem in cognitione, at in amore fuisse completum, adeo ut non tam in repraesentatione Verbi elucescat, quam in Verbo et Patre amorem notionalem, ut aiunt, spirantibus, ac in ipso Spiritu sancto, qui amor est notionalis. Nam praeterquam quod Patres, cum adversus Arianos Dei Filium impugnantes agerent, ad ejusdem Filii aequalitatem adstruendam nonnulla ipsi attribuere, quae caeteris personis communia sunt, ac si ejus essent propria, ut ex ipsis Scripturis peculiari modo mundi creatio per Verbum patrata dicitur: etsi decretum illud tres divinas personas vere pertingat, idem tamen quatenus decretum ((LXXXVIII)) genitum, 0099C seu notionalem generationem dicit, uni Dei Filio potest congruere, qui solus genitus fuit; ut propterea Patres uni Filio jure tribuerint, quae in decreto Filium, sive Filii, seu Verbi proprie dictam generationem significant. Sed his omissis, cum hoc Verbum, quo creandae res a Patre dictae fuere, idem sit illud Verbum, quo Pater omnia divina dixit; eademque sit utriusque Verbi nativitas, licet ratione quadam humana duplex Verbum, duplex nativitas distinguatur: jam profecto intelliges quo jure S. Zeno Verbi res creandas spectantis generationem commemorans dixerit tract. 5: Nascitur Deus de Deo, totum Patris habens, nihil derogans Patri, etc., quae generationi Verbi divinas res dicentis peraeque conveniunt.

Illud tandem inquirere nobis liceat quod ad pleniorem 0099D rei praesentis confirmationem vel declarationem confert, cur S. Zeno utramque Verbi relationem tum ad divina, tum ad creata tract. 4 et 5 tangens, institerit nihilominus magis et expressius in statuenda generatione Verbi, quatenus res creatas respexit, ut de hac sola locutus nonnullis videri potuerit. Hoc autem ex Arianorum, quos praecipue sibi impugnandos sumpserat, impetitionibus factum credimus. Illi enim, ut aeternitatem, eamdemque Filio substantiam adimerent, haec praedicare frequenter solebant, Hilario teste in Fragmento 2, num. 26: Patrem Deum instituendi orbis causa genuisse Filium, et pro potestate sui ex nihilo in substantiam novam et alteram Deum novum alterumque 0100A fecisse, quae eadem commemorat Athanasius orat. 2 contra Arianos, num. 24 et 25. Itaque cum in inculcanda instituendi orbis causa Ariani laborarent, quo Filium Dei aeternum aequalemque Patri inficiarentur; Zeno ut illis sese e diametro objiceret, in ea instituendum orbem spectante divini Filii generatione explicanda sibi potissimum insistendum ratus est, certus quod si hac in parte Arianos vinceret, ex altera parte, quae generationem Verbi in sinu Patris latentem spectat, nihil esset quod metueret amplius. In priorem autem partem animadvertenda hoc postremo loco maxime sunt, quae post assertam in creandi orbis consilium divini Verbi generationem utrisque in tractatibus subjiciuntur. Ea enim sunt ejusmodi, ut aequalitatem consubstantialitatemque 0100B Filii cum Patre, quas praesertim exinde laesas Ariani contendebant, Auctor diserte asserat atque defendat; eaque mens ejus in hac generatione potissimum urgenda fuisse proditur, ut Arianorum praecipuum conatum elideret. Lege ipsa Auctoris verba, et quod dicimus palam fiet, simulque exploratius multo erit, eumdem Auctorem, qui in ea nativitate Filii asserenda tam ex proposito ipsius cum Patre aequalitatem consubstantialitatemque propugnat, longissime abesse ab ea nativitate ibidem adstruenda (ut Petavius credidit) qua nec aequalis Patri Filius fuisset, nec ejusdem substantiae; sed eam potius ab eo assertam liquet, qua idem Filius ita in creandi orbis consilium genitus, ejusdemque consilii exsecutor proditur, ut nihil inde praejudicii in aequalitatem et consubstantialitatem 0100C redeat. Hinc quidem tract. I, lib. 2, num. 2, eadem objectione Arianorum proposita, qua ex creato per Filium mundo, eum Patre inferiorem praedicabant: At ille, cui jubetur, est, inquis, inferior; executorem quidem Filium fatetur, Unde processit, paterni cordis est exsecutor: at aequalem nihil ominus defendens, hanc rationem subdit: Non enim minus est facere magna quam dicere, et praeterea addit: Quamvis et quod dictum est a Patre, vel dici potest, quia Verbum est Filius, sine Filio non est, etc. In prioribus illis verbis, quibus Auctor concedit Filium exsecutorem esse paterni cordis, unde processit, τό unde processionem, seu nativitatem indicat Filii e corde Patris, quae non alia esse cognoscitur, quam in eo aeterno decreto, quo Deus dixit in 0100D Filio seu in Verbo quaecumque creanda fuerunt, sicque ipsum decretum seu dictum aeternum a nostro quoque scriptore insinuatur ipse esse Dei Filius; qui subinde decretum illud, vi cujus e paterno corde processit, exsecutus est stato tempore, cum quae facienda in Filio seu Verbo Pater dixerat, ipse Filius exsecutor fecit, nam omnia per ipsum facta sunt. Deinde responsionem adverte, qua ut hunc Filium exsecutorem licet operis, Patri tamen haud inferiorem Auctor probet, non tam ea ratione utitur, quia non minus est facere magna, quam dicere, sed illa in rem nostram ((LXXXIX)) praecipua, nam quod dictum est a Patre, vel dici potest, quia Verbum est Filius, sine Filio non est: quibus Filium uti verbum Patris ipsum esse 0101A dictum seu decretum aeternum Patris satis innuitur, quod cum Patre unus idemque Deus est; quae omnem Arianae cavillationis impetitionem prorsus retundunt ac dirimunt, interpretationesque a nobis hactenus expositas ex Zenonis mente esse plane confirmant.

§ VI.— Explicatur quaedam difficilis Zenonis locutio, unde proposita interpretatio mirifice confirmabitur.

Addemus jam duriusculam quamdam Zenonis formulam, ex tractatu 3 lib. II, de aeterna divini Verbi generatione loquentem, quae in altero ex objectis a Petavio testimoniis continetur. Haec autem sicut alia in sententia explicatu difficilis contradictionem videtur involvere, ita in nostra non solum facili negotio 0101B exponitur, sed ipsam interpretationem allatam hactenus, quacum una aperte congruit, mirifice statuit atque confirmat. Verba autem S. Zenonis de divino Filio haec sunt: Procedit in nativitatem, qui erat, antequam nasceretur, in Patre aequalis in omnibus. Sermonem hoc loco esse de ea Christi nativitate, qua natus de Virgine est, aliqui existimarunt, ut sic intelligeretur cum ab aeterno fuisse, antequam de Virgine scilicet nasceretur, in Patre. At cum toto eo tractatu, et ante et post recitata verba, de una nativitate Christi sermo sit, qua de Deo Patre processit, procul dubio illa procedit in nativitatem ad eamdem Verbi generationem e Patre pertinent, ut ne generationi de Virgine sit locus. Sed hoc opus, hic labor. Quid enim isthuc rei est: erat antequam nasceretur? Si Dei Filius 0101C erat, ergo natus erat, ac falsum est quod fuerit antequam nasceretur? Si vero nondum erat natus antequam nasceretur, jam nullo modo erat in Patre. Sed haec in tractatu 4 et 5 in eam quam exposuimus sententiam facile conciliantur. Processisse enim dicitur in nativitatem, qua ex ore Patris prodivit unigenitus Filius, ut rerum natura, quae non erat, fingeretur, cum scilicet Pater excogitatarum ut ordinem instrueret rerum, e regione cordis eructavit Verbum, ut superiori paragrapho explicavimus: erat autem nihilominus idem Filius, antequam sic nasceretur, in Patre, quatenus illum, uti Zeno hoc ipso tr. 3 ait, ante omnia saecula Pater in profundo suae sacrae mentis, arcano insuspicabili, ac sibi soli nota conscientia, Filii non sine affectu, sed sine revelamine amplectebatur, quibus 0101D similia initio tractatuum 4 et 5 recitantur. Itaque duas illas Verbi nativitates, quas nos superius pro communi intelligentia a Zenone distinctas adnotavimus tract. 4 et 5 hac formula indicatas vides: illam, qua erat in Patris conscientia Filius verus, sed Deo Patri revelatus, non nobis, alteram, qua in rerum creationem nobis natus subinde concipitur, cum de creando orbe Verbum Pater dixit: et erat in Patre ex prima, antequam nasceretur seu natus a nobis conciperetur ex secunda nativitate, quas licet distinctas nostra quadam ratione, re tamen una sunt nativitas, sicut et Verbum, quo in priori, ut ita loquamur, nativitate omnia divina et necessaria dicta sunt, et Verbum, quo in nativitate altera dicta sunt 0102A omnia creanda, est unum: ut pluribus superius ostendimus.

Ut autem, qua S. Zeno mente, quo sensu hac formula usus sit, magis magisque intelligatur, exploratumque plane fiat, hoc ipsum testimonium ad declarandam catholicam Zenonis mentem ab Arianorum dogmate maxime alienam valere plurimum; simulque praecidatur omnis, quae cuipiam oboriri fortasse posset suspicio, idcirco ab Auctore dictum erat, antequam nasceretur, in Patre, quod crediderit Filium in sinu Patris primum fuisse ita indiscretum, ut nondum natus seu distinctus fuerit, dein vero fuisse natum in tempore, ut Pater in creandis rebus illo uteretur, quae fuit Petavii censura: ut haec, inquam, omnia praestentur, animadvertendum est, solemnem fuisse 0102B apud Arianos formulam de Divino ((XC)) Filio: Non erat, antequam nasceretur, ut legitur in anathematismo Nicaeno. Cujus formulae verbis intelligebant, Dei Filium non fuisse ab aeterno, sed tum solum, cum in mundi creatione a Patre conditus seu genitus fuit: id quod explicabant alia formula celebri eodem in anathematismo pariter recitata: Fuit aliquando, cum non esset. Hinc Arius apud Anathasium in Orat. 1 contra Arianos, num. 5, p. 409. Nec erat, inquit, antequam fieret, sed habuit quoque creationis initium. Erat enim solus Deus, nondumque erat Verbum et Sapientia. Cum autem nos postea voluit creare, tunc profecto unum quemdam fecit, quem et Verbum et Sapentiam et Filium nominavit, ut nos per ipsum crearet: quibus concinens Eunomius in fidei Confessione edita 0102C tom. I Antiq. Lect. Canisii novissimae editionis pag. 178. Non, antequam esset, inquit, sine generatione Filium nominavit. Neque vero dubitabant affirmare, illum ante omnia saecula genitum; sed id non ita accipiebant, ac si ab aeterno genitus fuerit, sedita ut factus fuerit ante constitutionem mundi, in principio scilicet temporis: res autem facta non erat antequam fieret, objiciebant ex Dionysii Alexandrini epistola, cujus fragmentum Athanasius in hanc rem considerat in epist. de Sententia Dionysii, num. 4, p. 246. Huic ergo formulae, cui anathema dixerat Nicaena synodus, anathema quidem dicere non dubitavit Eusebius Caesariensis, in epistola recitata ab Athanasio, in calce libri de Decretis synodi Nicaenae, sed ita subinde se se explicavit, ut nihil ab Arianis 0102D alienum diceret: Nec item, inquit num. 9, absurdum putavimus his vocibus, non erat antequam genitus est, anathema dicere, cum omnes fateantur Filium Dei fuisse, priusquam secundum carnem nasceretur: cum quo stare poterat, quod Ariani sentiebant, eumdem Filium Patri coaeternum non fuisse, cum eum ipsi quoque traderent genitum ante omnes creaturas, ut in his creandis eo ministro uteretur. Imperator Constantinus alia ratione Arianae ejus formulae proscriptioni assensus proditur ab eodem Eusebio in epistola memorata, ut affirmavit num. 10 eum fuisse antequam nasceretur in Patre, quandoquidem antequam actu fuisset genitus, ipse potentia erat in Patre, licet non gigneretur; quae locutio Dei Filium non semper 0103A actu fuisse, nec proinde genitum ab aeterno significans. Arianis favet apertissime: nisi forte de illo priori originis accipiatur ea propositio, quo Filius in Patre prius potentia, dein actu, sed utrumque ab aeterno fuisse concipitur. Alii e contra Arianis ut sese opponerent, eamdem, quae hic a Zenone usurpatur, protulere formulam, Erat, antequam nasceretur, in Patre: sed ea interpretatione utebantur, qua dum unam (ut notavit Philastrius cap. 124) , evadere conabantur haeresim, aeternitatem unitatemque substantiae divino Verbo detrahentem, incidebant in aliam, qua eum ingenitum ac proinde Filium ab aeterno non fuisse affirmabant, quam haeresim sic Augustinus ex eodem Philastrio brevius describit Haer. 80, pag. 23, tom. 8: Alia sempiterne natum non 0103B intelligens Filium, putat illam nativitatem sumpsisse, a tempore initium: et tamen volens coaeternum Patri Filium confiteri, apud illum fuisse, antequam de illo nasceretur, existimat; hoc est, semper eum fuisse, verum tamen semper eum Filium non fuisse, sed ex quo de illo natus est, Filium esse coepisse. Itaque catholico viro catholicam adversus Arianos professionem edenti, vel omittenda prorsus haec dicendi formula, licet eisdem opposita videri possit, ut placuit Hilario lib. XII de Trinitate, num. 31, vel cum de nativitate esset cum Arianis quaestio, ita de eadem explorate erat profitendum, ut ne quid suspicionis, vel ambiguitatis afferretur. In hoc autem duo prospicienda maxime fuerunt; primum ut ita Filius ab aeterno traderetur fuisse in Patre, ut simul fuerit distinctus a 0103C Patre, et Patris Filius fuisse indicaretur aperte; praeterea vero ut affirmaretur aequalis Patri ejusdemque cum Patre substantiae, ut ne quis inferiorem Patri Filium colligere posset. Utrumque autem auctor hoc ipso, cui haec formula inserta est, in tractatu praestitit. Primum satis in tuto posuit prima periodo, cum Filium in sinu Patris adhuc latentem, Filium vere fuisse affirmavit, eum a Patre ante omnia Filii, non sine affectu, sed sine revelamine amplexum scribens; qua sane formula Filium in Patre fuisse vere Filium docuit, ac proinde Filium actu, non potentia, necnon Filium a Patre vere genitum atque distinctum, quem uti talem Pater amplexus dici potuerit. Ab altero autem satis superque cavit per illa, quibus eumdem tradidit fuisse, antequam, secunda scilicet 0103D nativitate, nasceretur, in Patre aequalem in omnibus. ((XCI)) His enim postremis verbis ad primam nativitatem pertinentibus et a Petavio omissis praeterquam quod affirmans Filium aequalem Patri, eumdem a Patre distinctum affirmat (nemo enim sibi ipsi aequalis dici potest, cum aequalitas alterum necessario respiciat) addens subinde eumdem Patri aequalem in omnibus, profecto eamdem Patris aeternitatem eamdemque substantiam Filio vindicat, sine quibus hic Patri aequalis in omnibus non fuisset. Quin cum hic Arianae controversiae scopus et caput esset, S. Zeno, ne quis sua de sententia posset ambigere, locupletem hanc assertae aequalitatis rationem statim adjecit: Quia Pater in ipsum atium se genuit ex se, ex innascibili 0104A scilicet sua illa substantia, in qua beatus manens in sempiternum, omnibus, quae habet, habentem Filium paria procreavit. Audin' Zenonem aperte fatentem Filium, distinctum a Patre, et unius cum Patre substantiae existere; quippe quem Pater alium se genuit ex se, videlicet ex innascibili substantia Patris, quae si innascibilis est, et ex eadem nihilominus a Patre genitus fuit Filius, eadem procul dubio substantia communicari Filio debuit, alia nec debuit, nec potuit: unde alium se vere genuisse cognoscitur, alium scilicet, non aliud, quorum alterum τὸ alium personae distinctionem innuit, alterum autem τὸ se adstruit identitatem, ut vocant, divinae naturae. Hinc quoque Pater procreasse traditur Filium paria habentem in omnibus, quae Pater habet, ubi paria pro eadem dictum 0104B est, idque est eamdem plane Filii Patrisque substantiam confiteri, quam aliis testimoniis aperte declaratam a Zenone alibi ostendimus.

Dum porro tota haec ratio atque praeclara Zenonianae confessionis professio ad eam Filii nativitatem pertineat, de qua dixerat: Erat, antequam nasceretur, in Patre aequalis in omnibus; hic autem status ille idem sit ac qui a Zenone aliis verbis exponitur tract. 4 et 5, quum Filium in Patris conscientia velatum atque latentem prodidit: jam palam tandem est, Filium hisce quoque in tractatibus pro eo quoque statu et vere genitum atque distinctum a Patre, et Patri aequalem ac ejusdem planae substantiae a Zenone sese hoc loco satis superque explicante habitum assertumque fuisse. Eat nunc Petavius, et post recitatum 0104C textum: Procedit in nativitatem, qui erat, antequam nasceretur, in Patre, hanc consequentiam obtrudat: Ergo Filium, antequam a Patre gigneretur, in Patre exstitisse significat; generatio vero et nativitas tum fuit, cum res omnes procreare voluit, etc. Integrum si recitasset et considerasset textum, nec omisisset verba ad eum statum, quo Filius in Patre exstitit, pertinentia, nimirum aequalis in omnibus, nec subjectam mox praeteriisset hujus aequalitatis rationem: Quia Pater in ipsum alium se genuit ex se; jam veram ac proprie dictam generationem pro illo quoque statu, quo Filius in Patre fuit, facillime cognovisset; nec per verba, Procedit in nativitatem, vel per illa, antequam nasceretur, primam, sed alteram quamdam a nobis explicatam Filii nativitatem, quae primae nihil 0104D repugnat, significatam intellexisset. Quod si quis ea verba: Quia Pater in ipso alium se genuit ex se cum reliquis, non eorum rationem esse velit (uti nos hactenus praesumpsimus) postremorum verborum ad primam occultamque Filii nativitatem pertinentium: Erat, antequam nasceretur in Patre aequalis in omnibus; sed illorum Procedit in nativitatem, in alteram scilicet, qua Filius in creandi orbis consilium ex ore, vel corde Patris processisse duobus aliis tractatibus 4 et 5 traditur: cum prima illa nativitas aliis ex verbis defensa satis fuerit, id nihil offendet, imo vero favebit multo magis; palam enim fiet eumdem Filium, quem ex prima illa nativitate non minus a Patre distinctum, quam aequalem in omnibus Patri 0105A aliunde deprehendimus, ex hac quoque altera nativitate aeternum et aequalem Patri, ejusdemque cum Patre substantiae ab Auctore pariter agnitum, ut ejus rationis verba ac sententiae nuper animadversae declarant: quo ad revincendam totam Petavii censuram, nostramque interpretationem constituendam luculentius afferri nihil potest.