((LXXX)) § III.— Objecti a Petavio textus expenduntur. Interpretatio Bulli proposita et expensa.

Petavii criminatio fuit eam Zenonis fuisse sententiam: Verbum Dei ex omni aeternitate in Patris sinu et essentia velut indiscretum et affixum haesisse latuisseque: postea vero cum (Pater) designatam a se rerum universitatem molliri vellet, eum ipsum ex sese propagasse et genuisse, atque hanc primam e duabus esse nativitatem, quam S. Zeno in sequentibus sermonibus exponit. Haec ille; quae censura duo complectitur: primum Zenoni haud agnitam fuisse aeternam divini 0088B Verbi generationem, quippe qui docuit idem Verbum ab aeterno in Patre quidem fuisse, sed ita indiscretum, ut una cum Patre non solum substantia, sed etiam persona fuerit unum et idem: alterum vero eumdem Auctorem existimasse, Verbum divinum tum solum processisse ex Patre, cum is mundum creare instituit, ut illo tanquam creationis ministro uteretur, quae Arii et Arianorum sententia fuit: et hanc temporalem Filii processionem a Patre, quae res creatas tantum spectat, eam Filii nativitatem esse Petavius existimat, quam Zeno tractatu praesertim octavo primam vocat, ubi distinctis duabus Christi nativitatibus ait: Primae itaque nativitatis Domini nostri in Patris et Filii tantum conscientia manet: nec quidquam habet interjectum, neque conscium, quod ex 0088C paterni oris affectu processit uno consensu. At haec duo censurae capita, etsi videntur diversa, re tamen colligata sunt, alterumque ab altero ita pendet, ut qui primum ex ipso Zenone refellerit, satis refellerit et alterum, catholicamque sancti Antistitis mentem doctrinamque ab Ariano dogmate vindicatam praestiterit. Si enim primum statuas, probesque aeternam ac propriam divini Verbi generationem a Zenone satis declaratam, dum idem Verbum adhuc in conscientia Patris velatum et abditum affirmavit, statim sequetur, alteram generationem, quae eidem Verbo a Zenone tribuitur, primam non esse, eamque perinde explicandam, ut primae aeternae generationi nihil repugnet, et Arianis nihil suffragii ferat.

Itaque ad primum quod pertinet, illud ipsum in 0088D primis testimonium ex tractatu octavo, quod primam Christi nativitatem ingerens, Petavius pro temporali allegavit, ad aeternam statuendam luculenter conducit. Cum enim ibidem prima Christi nativitas illa esse dicatur, quae in Patris et Filii tantum conscientia manet, nec quidquam habet interjectum et conscium; nativitas profecto indicatur divini Verbi pro eo aeterno statu, cum illum ante omnia saecula Pater adhuc utrinque in semetipso Deus, beatae perpetuitatis indiscreta spiritus plenitudine, nescio qua sua conscientia velatum, Filii non sine affectu, sed sine discrimine amplectebatur, ut Zeno ait in priori textu, quem Petavius objecit ex tractatu 5, seu, ut loquitur secundo textu, ex tract. 4, cum erat ante omnia manens unus, 0089A et idem alter ex semetipso in semetipsum Deus, secreti sui solus conscius: quibus utrisque in locis eamdem occultae generationis sententiam inculcatam vides, quae in tractatu 8, ubi proinde hanc priorem nativitatem tibi non licet quaerere, inquit; quod scilicet ea Filio Patris conscientia velato ex tr. 5, Deoque secreti sui solo conscio, ex tract. 4, in Patris et Filii tantum conscientia manserit, ex tr. 8. Itaque S. Zeno hoc tr. 8 explicans verba tractatuum 4 et 5, Petavio ipso locum indicante, iis in verbis primam Filii nativitatem agnoscit, quam Petavius ex Zenone non novit; nec illam primam innuit, quam Petavius primam intellexit, cum scilicet excogitatarum ut ordinem instrueret rerum, ineffabilis illa virtus incomprehensibilisque sapientia e regione cordis eructasse Verbum proditur, sed 0089B illam, qua Filius in Patris licet conscientia velatus, a Patre tamen Filii non sine affectu amplexus diserte traditur. His porro ex verbis argumentum contra Petavium invincibile elicitur. Cum enim divinum Verbum pro eo aeterno statu ( ante omnia saecula, inquit) utique antequam excogitatarum ordo instrueretur rerum, id est antequam ( prioritatem rationis, ut scholae vocant, intellige) de creando orbe decretum fieret; cum, inquam, pro hoc aeterno statu divinum Verbum, tametsi Patris conscientia velatum, affirmetur Filius; vere genitus, veraque generatio procul dubio asseritur; nam, ut idem fatetur Petavius ((LXXXI)) lib. V de Trinitate, cap. 9, num. 11, Filius sine generatione nullus est; seu, ut loquitur Augustinus lib. V de Trin., num. 7, Ideo quippe Filius, quia genitus; et quia Filius, 0089C utique genitus. Si ergo Filius ab aeterno, et Filius quidem genitus ex Zenonis sententia exstitit divinum Verbum; utique a Patre fuit etiam distinctum: et hinc jam tum unum et alterum, id est personas duas, Filium Patremque exstitisse idem Zeno palam fatetur tractatu 4, in quae verba pluribus egimus adnot. 2. Haec ex ipsis locis, quae a Petavio objiciuntur, satis aperta. His autem si addas reliqua testimonia superiori paragrapho indicata, quibus Auctor divinum Filium Patri coaeternum, aequalem, ejusdemque substantiae luculenter defendit, jam ad confirmandam, seu potius demonstrandam, satis licet obviam, explicationem horum textuum, ex quibus idem Filius a Patre ab aeterno genitus solumque latens in Patris conscientia probatus nobis est, nihil praeterea 0089D desiderabis.

At enim difficultatem Petavio fecerunt illa, quibus Pater Filium indiscreta spiritus plenitudine et sine discrimine amplexus eodem tract. 5 traditur. Sed haec non unitatem personae pro eo aeterno statu, seu potius prioritate illa rationis insinuant, ut Petavii argumentum postularet (secus, Patrem et Filium vocare non potuisset, nisi forte in Sabellianorum et Patripassianorum sententiam, qui Patrem et Filium vocibus, non re distinctos tradidere: quo casu duarum inter sese pugnantium haereseon adsertor uno eodemque tractatu S. Zeno argueretur a Petavio, Sabellianae et Arianae, quod nec possibile videtur, nec alteri contigisse unquam ullo exemplo probabitur), 0090A sed illud tantum innuunt, ita fuisse hanc Filii generationem abditam et velatam, ut pro ea rationis prioritate, antequam de orbe condendo deliberaretur, Filius nullo discrimine extrinsecus prodire potuerit; ac propterea quidem, quod tract. 5 effertur per verba sine discrimine, id ipsum plane tract. 3 exponitur per haec, sine revelamine; quod ipsum luculentius confirmatur ex tractatu 4, ubi non alia de causa latentem in Patre ab aeterno illo rationis signo divinum Filium agnoscit, quam quod nullo adhuc concepto condendi orbis decreto, visibilis esse non poterat, uti sane ex eo decreto visibilis necessario fieri debuit: Cujus ex ore, inquit, ut rerum natura, quae non erat, fingeretur, prodivit unigenitus Filius, cordis ejus nobilis inquilinus, exinde visibilis necessario 0090B effectus, quia orbem terrae erat ipse facturus, humanumque visitaturus genus: sic textum integrum ex omnibus mss. et editione prima dedimus. Hinc porro ad explicandum alterum Petavianae censurae caput, Zenonisque mentem doctrinamque aperiendam aditus amplior patet. Cum enim hisce in verbis nativitatem quamdam divino Verbo tribuat in creandi orbis consilium, inquiens: Prodivit unigenitus Filius, etc., quibus concinunt alia ex tr. 5: Excogitatarum ut ordinem instrueret rerum, ineffabilis illa virtus incomprehensibilisque sapientia e regione cordis eructat verbum, omnipotentia se propagat; cum, inquam, hisce in verbis nova quaedam nativitas divino Verbo tribuatur in creandi orbis consilium, praeter illam, quam in sinu Patris latentem aliis praemissis verbis 0090C confessus est, duas quodam modo nativitates Verbi agnovisse videtur.

Itaque Georgius Bullus in defensione Fidei Nicaenae, sect. 3, cap. 9, § 6, cum aeternam Dei Filii generationem prioribus verbis a Zenone adsertam contendit, tum vero posterioribus descriptam putat nativitatem illam in tempore, qua Filius ex Patre processit ad condendum universa: Et haec, inquit, nihil aliud est, quam Filii, quem Pater apud se et sibi soli, ut ita dicam, ex aeterno amplectebatur revelatio, sive ejus ex Patre egressio et processio . . . . ad res quae non erant, procreandum, seque rebus creatis, angelis nempe et hominibus, manifestandum. Hanc quidem temporalem divini Verbi manifestationem aliis a Patribus etiam post Nicaenum concilium nativitatem 0090D ac processionem quamdam fuisse vocatam, inficiari non possumus; inter quos exploratissime omnium auctor tractatus de Fide orthodoxa contra Arianos in Appendice Ambrosii Operum inserti, qui Gregorius Baeticus probabiliter creditur, explicans illud Prov. VIII: Dominus creavit, vel condidit me in initio viarum suarum, haec scribit cap. 2, pag. 349 App., tom. II, Ambrosii: Non ita Deus sapientiam suam condidit, quasi aliquando sine sapientia fuerit; sed cum initium viarum suarum dicat, initium motus operis alicujus ostendit, ut hoc initium habeat sapientia Dei, quod de Deo processit ad creanda omnia . . . ((LXXXII)) Creata est ergo sapientia, imo genita, non sibi, quae semper erat, sed his, quae ab ea fieri oportebat. Et similiter etiam Prudentius 0091A hymno 11 de ipsa creatione mundi aperte disserens,

Ex ore, inquit, quamlibet Patris
Sis ortus et verbo editus;
Tamen paterno in pectore,
Sophia calebat prius.
Quibus cum divinum Verbum sophiae nomine designatum, in Patris pectore, antequam ex ore Patris oriretur, et ederetur in creatione mundi, jam ab aeterno fuisse insinuet, juxta Bulli interpretationem cum Zenone videtur plane concinere.

Sed hanc generationem seu manifestationem externam a Zenone laudatis a Petavio locis ex tract. 4 et 5 fuisse appellatam, ut putavit Bullus, adsentiri non possumus. Si quis enim totos textus quos ex mss. praesertim integros edidimus, legerit; profecto 0091B Zenonem de aeterna quadam ejusdem Verbi generatione, quae alteri latenti prioribus verbis adsertae hactenusque nobis demonstratae non repugnet, utroque in tractatu quarto et quinto sermonem facere, exploratissime liquebit. Nam primum tractatu 5 agitur de illa nativitate Verbi, non solum qua omnipotentia quidem se propagat, vel, ut alii codices legunt, repropagat; sed simul qua de Deo nascitur Deus, totum Patris habens, nihil derogans Patri, etc. Haec autem manifestationi mere externae et temporali non congruunt, planeque respondent cum iis quae totidem fere verbis de aeterna procul dubio generatione recitantur tr. 3: Igitur ineffabilis illa incomprehensibilisque sapientia sapientiam, omnipotentia omnipotentiam propagat. De Deo nascitur Deus, de ingenito unigenitus, 0091C de solo solus, de toto totus, de vero verus, de perfecto perfectus, totum Patris habens, nihil derogans Patri; haec enim verba et formulae Patrum catholicorum propriae, identitatemque substantialem Patris et Filii palam prodentes, sicut cadere nequeunt in creaturam, quae prima omnium in creationem orbis condita sit, ut Ariani sentiebant, eademque de causa convenire non possunt prolatitio verbo, quod etsi fuisset in creatione prolatum, ut nonnulli existimasse videntur (de quo vide quae dicentur sub initium paragraphi sequentis) creatum tamen aliquid fuit: ita neque temporali et externae congruere possunt aeterni Verbi manifestationi, quae cum externum aliquid significat, tum vero ut per id externum Filius Dei processisse dici potuerit ad 0091D creandum universa, non tamen affirmari perinde potuit Deus natus de Deo, totus de toto, totum Patris habens, etc., quae locutiones iisdemque subjectae sententiae ad intimam consubstantialemque Filii aequalitatem cum Patre adstruendam a catholicis usurpatae, uti ostendimus adnot. 6 in eumdem tract. 3 procul dubio ad internam aeternamque ac proprie dictam divini Verbi generationem pertinent. Vide hac de re apud Petavium plura lib. VI de Trin., cap. 10. Deinde Zenonem loqui de illa generatione, qua idem Verbum prodivit, excogitatarum ut ordinem instrueret rerum, palam est ex tractatu 5. Hanc autem generationem fuisse aeternam, non solum indicat illa vox instrueret, qua non ipsa mundi creatio, quae in tempore accidit, 0092A sed consilium decretumque de creando orbe, quod ab aeterno utique captum fuit, satis innuitur; sed apertius convincunt illa tractatus 4, ubi postquam divinus Filius hac generatione prodiisse traditus est: Ut rerum natura quae non erat, fingeretur, prodivit unigenitus Filius, cordis ejus nobilis inquilinus; non statim idem Filius manifestatus idcirco affirmatur, uti Bulli hypothesis postularet (si quidem ea generatio idem ac manifestatio fuerit) sed exinde, additur, visibilis necessario effectus, quia orbem terrae erat ipse facturus, etc., ubi voces exinde visibilis manifestationem exinde consequentem, voces autem erat facturus manifestationem in creando postmodum orbe, seu stato tempore futuram satis declarant. Enimvero si generatio hic asseritur, ex qua Dei Filius in creando 0092B subinde mundo visibilis fieri debuit, visibilis autem et manifestatus idem sunt: generatio haud dubie asseritur, ex qua ipsa externa manifestatio subinde profecta est, et quae idcirco ante ipsam manifestationem in ipsa creatione mundi effectam (neque enim ante res creatas, sed creatis jam rebus ((LXXXIII)) Dei Filius manifestari seu visibilis esse potuit) evenit. Equidem hanc eamdem generationem Auctor respiciens tract. 6 lib. II ait: Unigenitus prodiendo de Patre ante originem rerum, etc. ubi τὸ ante Verbi generationem, quaecumque illa sit, origini, seu creationi rerum praeviam aperte prodit. Non ergo generationis nomine ipsam manifestationem, sed aliquid ab ea diversum Auctor accepit. Haec si quis ex Arianis aeternam Filii Dei generationem negantibus 0092C affirmasset, intelligerentur facillime de creatione Verbi, quod cum illi ab aeterno genitum, et consubstantiale Patri negarent, creaturam praedicarunt quidem, sed ita ut primogenitum ante caeterarum omnium rerum originem creatum dicerent. At in catholico antistite, qui aeternam Verbi generationem consubstantialitatemque cum Patre disertis testimoniis constituit, ut de Auctore nostro vidimus; nativitati id generis, seu verius creationi locus amplius non est: neque enim idem Verbum aeternum et consubstantiale Patri nulla assumpta natura creari initio temporis simul potuit, quippe uti Deus verus et aeternus, sicuti desinere nequit esse quod est, ita nec initium habere in tempore, neque in creaturam intrinsece mutari atque progigni. Itaque per hanc nativitatem 0092D aliud profecto ab Arianorum sensu alienum Auctor intellexit, quod tamen cum creationi ac proinde manifestationi externae praecesserit, ab ipsa etiam manifestatione diversum esse necesse est. Si porro ex his non modo creationem Verbi, quam Ariani finxerunt, sed et manifestationem externam, quam Bullus subintellexit, excludas, temporale quidpiam nihil suppetit, cui haec a Zenone asserta generatio, neque prolatitio verbo, ut paulo ante monuimus, congruens, tribuatur. Aliquid igitur aeternum, et a prima illa generatione abdita et latente aliquatenus diversum accipiendum est, et tale quidem, ut idem divinum Verbum, etsi vere genitum, ut Filius Patris, in condendi tamen orbis consilium 0093A prodire potuerit, ut exinde visibilis necessario efficeretur in tempore, cum scilicet orbem terrae erat ipse facturus. Quibus si addas quod Dei Filius exinde, quod prodiit e Patre, visibilis necessario effectus dicitur, non minus quia orbem terrae erat ipse facturus, quam quia humanum visitaturus erat genus, cum scilicet humanam naturam induit: profecto in eo, per quod Dei Filius prodivit e Patre, nihil in creatione orbis genitum, vel prolatum, aut manifestatum, sed aeternum aliquid adstruendum cognosces, unde non minus creatio mundi quam incarnatio Verbi derivaverit. Id autem aeternam creationem praesertim orbis spectans, de qua et S. Zeno expressius ac repetite loquitur, et cum Arianis praecipua versabatur quaestio, et a Petavio contra Zenonem potissima difficultas 0093B ingesta est; id, inquam, aeternum cujusmodi sit, inquirere et constituere sequentibus paragraphis nitemur, interpretationem afferentes ex antiquorum quidem Patrum doctrina petitam, sed quae non satis explicata ab aliis, per nos latius aliquanto exponenda est.

De hac vero ne quid praefidenter dicamus, subtiliorem quidem eam nonnullis videri posse sentimus, quae in Zenonis mentem haud cecidisse, cum scripsit, primo aspectu credatur. Si vero non theologicum quamdam exquisitamque ejus explicationis declarandae rationem, quae recentiorum theologorum formulis ac methodo magis quam veterum Patrum simplicitati congruit, sed rem ipsam, quae sub hac explicatione designabitur, quamque unam a Zenone, 0093C aliis licet verbis, praeconceptam satisque indicatam ostendemus, diligentius consideres, lector; idem et illud aeternum creatione mundi prospiciens, quod manifestationi quidem externae causam dedit, at ab ipsa externa manifestatione distinctum est, antiquis Patribus cognitum, et pro ipso divino Verbo, ac pro divina quadam Verbi generatione habitum perspicies, quod partim §. 4, sequenti, praesertim ex Augustino, partim § 7 et 8, ex aliis Patribus palam fiet: nihil difficultatis esse poterit, quo minus S. Zenonem similia sensisse ac tradidisse tibi persuadeas, cum potissimum ejus verba alia (ut mox diximus, et paulo post patebit etiam luculentius) explicari ratione non possint. Caeterum si quis adhuc Bulli interpretationem praeferre malit, cum haec satis in tuto ponat catholicam 0093D Auctoris sententiam, haud morosius reluctabimur. Explicatio tamen nostra haud inutilis pro illis fuerit, qui Bullo ex propositis per nos difficultatibus nequaquam acquiescendum existiment.