Caput III. De Iis, Quae Post S. Zenonis Obitum Insigniora Feruntur.

Cum ea, quae ad mortem usque S. Zenonis contigerunt, hactenus prosecuti simus, subjicienda nunc sunt, quae ipsius mortem excepere. Sancto itaque vita functo, cum non tam anteactae vitae merita, quam prodigia ac signa ipso cum vivente, tum mortuo peracta maximam eidem celebritatem peperissent, statim a morte ecclesia, ubi corpus ejus quiesceret, exstructa fuit a quodam, ut Coronatus appellat, num. 8, ex genere Gallieni, ejus nimirum Gallieni, cujus filiam S. Zeno a daemone vexatam 0169B sanaverat: id quod verisimile satis est, si intelligatur consanguineus ejus Gallieni quarto saeculo viventis, de quo conjecimus aliquid diss. l, c. 3 §. 4; si vero intelligendus sit consanguineus Gallieni imperatoris, quem Coronatus perperam appellat, incredibile omnino fuerit iis, qui totam ejus imperatoris progeniem una cum ipso internecione deletam ex Aurelio Victore norunt. Haec ecclesia Coronati ipsius aetate, septimo scilicet vel octavo saeculo, haud procul a fluvio Athesis sita erat, et extra Veronensis urbis muros, ut a Paulo Diacono traditur lib. III de Gestis Longobardorum, cap. 23, quam cum nonnulli eam fuisse censent, quae nunc S. Zenonis in Oratorio vocatur, perperam opinantur, ut inferius videbimus, cum de Translatione erit sermo.

0169C Ad illam autem ecclesiam, quam Athesi proximam e Coronato didicimus, duobus circiter saeculis post S. Episcopi obitum contigit percelebre illud miraculum, quod S. Gregorius Magnus ex Joannis Tribuni, qui cum rege Authari et Pronulpho comite praesens aderat, testimonio auditum Dialogorum lib. III, cap. 19, inseruit. Cum scilicet quodam die eam in ecclesiam frequens populus convenisset, Athesis repente supra aggeres excrescens et erumpens, ad eamdem ecclesiam magno impetu pervenit, nec tamen in apertas fores ingressus est: quin ad fenestras usque ecclesiae sensim ascendens, januam quidem totam aqua occupavit, atque interclusit, sed, ac si solida esset, nequaquam difluit. Integram hujus miraculi descriptionem ipsis S. Pontificis verbis inter selecta testimonia 0169D dabimus. Porro ((CXL)) hujus miraculi diem fuisse XVI Cal. Novembris, quo quidem tempore exundationes fluminum solent contingere, ex Paulo Diacono statutum nobis est hac ipsa in dissertatione cap. 1, §. 4. Annus vero ut statuatur, cum S. Gregorius in eo miraculo describendo affirmet id evenisse ante hoc ferme quinquennium, quinque ferme annis antequam dialogorum libros ederet, miraculum evenisse exploratum est, eaque de causa cum Dialogorum libros editos P. Henschenius existimet an. 593, Athesis miraculum affigit anno 588. Verum etsi detur dialogorum libros anno 593 fuisse perfectos et editos; tamen Athesis miraculum XVI Cal. Nov. an. 589 contigisse nihil dubitamus, a quo quidem tempore ad an. 593 ferme 0170A quinquennium, id est quinquennium inceptum, non completum, excurrit. Hunc autem annum alia Gregorianae descriptionis nota certissime figit: tradit enim eam exundationem Athesis evenisse, quando apud hanc Romanam urbem alveum suum Tiberis egressus est, tantum crescens, ut ejus unda super muros urbis iuflueret, atque inde jam magnas regiones occuparet. Porro hujus Tiberinae exundationis annum aperte colligimus ex coaevo auctore Gregorio Turonensi, qui lib. II Hist. Franc., cap. 1, eam mensi nono, seu Novembris an. 389 distinctis characteribus tribuit. Itaque si in idem tempus Athesis exundatio ex Gregorio magno incidit, profecto XVI Cal. Novembris an. 389 adjudicanda est.

Hoc Athesis miraculum, multaque alia in dies perpetrata cum sanctum Episcopum quotidie magis 0170B celebrem reddiderunt, tum Pipinum Italiae regem, Caroli Magni filium, et Rotaldum nostrum episcopum moverunt, ut de ejus corpore in decentiorem locum transferendo cogitarent, quod ex Zenoniano monacho auctore opusculi de Translatione S. Zenonis intelligimus. Utrique enim dum quadam die pariter S. Zenonis aedem ingrederentur, et tam de auditis, quam de visis mirabilibus hujus loquerentur, rationabiliter et digne proposuerunt, ut magnum thesaurum humilius quam oporteret positum, decentius et sublimius locarent, et ecclesiae angustiam dilatarent. Itaque amplam ac magnificentiorem inchoarunt ecclesiam, ac in ea antrum opacum (ut idem auctor appellat Confessionem, seu subterraneum illud, in quo nunc quoque sanctum corpus jacet) columnis subnixum, et 0170C lapidibus pavimentatum construxerunt, ubi eminentem aggerem (sic vocat ipsum tumulum) expolitis marmoribus ediderunt, quem sacrosancti tumulum corporis devoverunt. Hac autem subterranea aedificatione perfecta, antequam ipsa perficeretur ecclesia (nam aliquid pecuniae sibi ab Imperatore traditum, ex quo perficere deberent Basilicam S. Zenonis, Ratherius duobus ferme saeculis post in Apologetico, pag. 366, tom. I Spicileg. Acheriani testatur), ipsa sacri corporis translatio peracta est. Etsi vero hujus translationis scriptor posterior sit aliquanto, quippe qui saeculo XI exeunte, vel ineunte XII vixit, ut in Admonitione ad monumenta statuemus, in eadem autem describenda non nihil falsi potuerit inserere, ut in ejusmodi scriptis perfacile accidit: ex antiquo tamen documento rei ipsius 0170D substantia proficiscitur eamdem plane in rationem, qua vita S. Zenonis ab eodem concinnata, a Coronato Notario in partem maximam sumpta est, ut ne tamen ejus mentionem uspiam fecerit. Equidem antiquo tempore eamdem translationem ab aliquo scriptam, subindicat manuscriptus liber Remensis, qui post medium IX saeculum, id est L circiter post translationem annos, in Galliam transiit: ibi enim post descriptam S. Zenonis Vitam, quam Coronatus lucubravit, haec altera manu adjecta leguntur: Translatio ejus restat, quae verba S. Zenonis translationem id temporis scriptam, eamque in Vita a Coronato lucubrata, ac ibidem descripta desiderari, ac subjiciendam superesse satis insinuant. Itaque translationis 0171A tempus, quod ab eo auctore definitur, Pipino scilicet regnante, ac Rotaldo, confirmant aliqua documenta apud Ughellium, in quibus unum an. 865, pag. 721, fuse recitatum festivitatem S. Zenonis memorans de mense Madio, translationem procul dubio respicit, quae ex omnibus nostrae Ecclesiae Calendariis ac ritualibus libris diei 21 Maii affigitur, eodemque die a Rabano et Notkerio ejusdem saeculi IX auctoribus in matyrologiis signatur. Hinc probabilia etiam sunt quae de Pipino ac Rotaldo in id opus consentientibus traduntur. Quod porro auctor narrat Benignum et Carum pios ac sanctos viros prope Benacum in angusto et abrupto loco vitam degentes, ad transferendum sacrum corpus ((CXLI)) fuisse accitos, ab antiquo monumento manare videtur; reliqua vero, 0171B quibush istoria ejusmodi circumvestitur, cum quaedam fabulosa perperam inserta praeferant, hic praetermittenda duximus, quae tamen in ipso monumento deinceps ponendo legere quisque poterit. Illa Zenoniani monachi de ipsa sacri corporis elevatione, Dum circa ecclesiam gestaretur, idem corpus ab aliquo vicino loco in novam ecclesiam traductum suadent; sicque vulgatam explodunt opinionem, qua illud ab ecclesia S. Zenonis in Oratorio appellata translatum creditur. Haec opinio, seu potius hic error ineunte XIV saeculo obtinuisse videtur, cum Joannes Veronensis in Imperiali historia ms. lib. I haec scribat: Cujus corpus primo in monasterio apud civitatem Veronam sepultum fuit, deinde tempore Pipini Regis Italiae filii Caroli Magni Imperatoris ad ecclesiam S. Zenonis 0171C majoris cum gloria est reconditum. Id ex eo praejudicio habuit originem, quo basilica S. Zenonis e fundamentis de novo erecta creditur, ubi ante nihil ecclesiae fuerit, cum tamen renovatam, non de novo aedificatam constet ex Ludovici et Lotharii privilegio anni 847, apud Ughellium, pag. 718: Qualiter Pipinus gloriosus Rex cum Rotaldo ipsius sedis episcopo ecclesiam S. Zenonis confessoris Christi renovasset: quae cum monachi Zenoniani verbis mirifice congruunt, scribentis Pipinum et Rotaldum episcopum aedificandae ecclesiae consilium iniisse, non ut novam alicubi construerent, sed ut ecclesiae, utique veteris, angustiam dilatarent. Quin nec ecclesia solum, sed monasterium quoque eidem adjacens reaedificatum fuisse ac renovatum proditur ex alio Ludovici pii Pipini fratris 0171D diplomate, pag. 705, ex quibus veteri illi ecclesiae, in qua Zenonis exsuviae primum quiescebant, antiquis quoque temporibus monasterium adjectum fuisse cognoscimus, quod de ecclesia S. Zenonis in Oratorio suspicari nemo potest. Neque difficultatem urgeas ex miraculo Athesis, ac si non alia ecclesia, quam quae S. Zenonis in Oratorio appellatur, prope Athesim sita, ejusdem exundantis fluctibus obnoxia haberi queat. Nam praeter quam quod in documento apud Ughellium, pag. 699., nominatur monasterium S. Zenonis positum foris civitatem Veronae, juxta ripam Athesis, quod documentum etsi falsum habeatur, tamen ante saeculum XI confictum atque scriptum creditur: Athesis, quae cursu rapido multa corrodens, 0172A in unam partem inclinat aliquantulum; declinat ab altera, ante decem vel undecim saecula prope veterem S. Zenonis ecclesiam, cum eo nondum essent producta urbis moenia, affluere non difficile poterat; ipsaque praeterea vetus ecclesia, in qua S. Zenonis corpus primum jacebat, humiliori ac magis demisso, quam nunc nova basilica est, in solo consistere potuit, ut Athesis undae in magna ingluvie ad ejus ecclesiae fenestras commode pervenerint. Caeterum credibile est ecclesiam S. Zenonis in Oratorio illam esse, quae in inscriptione Pacifici inter ecclesias ab eodem conditas vel renovatas recensetur:

Ecclesiarum fundator, renovator optimus
Zenonis, Proculi, Viti, Petri et Laurentii, etc.
Pacificus autem cathedralis nostrae ecclesiae archidiaconus 0172B celeberrimus diem obiit anno 846, cum eodem jam ineunte saeculo S. Zenonis translatio contigisset. Porro omittendum non est hanc sacri corporis translationem, cum ex eodem, sed humiliori loco, ad altiorem et magnificentiorem facta fuerit, elevationem aequius appellari, unde ex Petri Cali Miscellaneis sic illam inscripsit P. Henschenius, pag. 75, Historia elevati corporis S. Zenonis; quamquam exempla non desint quibus translatio nuncupata fuit, quae mera alicujus sacri corporis fuit elevatio. Tandem ecclesiam, ad quam S. Episcopi corpus translatum fuit, eodem translationis saeculo, vel paulo post dedicatam fuisse eo ipso die VI Id. Decembris, quo ejusdem Sancti ordinatio celebrabatur, ex pluribus antiquis Calendariis liquet, de quibus satis dictum est dissert. 0172C I, cap. 3, § 5, et hac ipsa dissertatione cap. 1, § 2. Hic autem praetermittimus aliquot miracula, quae sive in ipsa translatione, sive post evenisse memorantur; ea enim partim apud monachum Zenonianum, partim apud Jacobum ((CXLII)) Presbyterum, inter monumenta quae huic dissertationi subjicientur, legere quisque poterit.

Addemus solum nonnulla quae ad S. Zenonis corpus pertinent. Primo Panvinius, qui plurima monumenta vicissitudinibus temporum nunc jam deperdita legit, et non pauca sumpsit ex Historia Imperiali Joannis Veronensis, lib. V Antiquitat. Veronensium, cap. 25: Sub hoc episcopo, id est Adelberto, inquit, Hungarorum gens Italiam consumpsit, Veronam magno impetu invasit, ejusque suburbiis ferro flammaque consumptis, 0172D in his Basilicas divorum Zenonis, Proculi, Stephani, Nazarii et Celsi incendio consumpsit. In qua trepidatione, Abbas divi Zenonis et monachi cum eo corpus ejusdem divi penes se conditum (quod ne furto subriperetur magnopere metuerunt) una cum calice cruceque aurea maximi pretii, Pipini dono monasterio concessa, in aedem divae Mariae Majoris, in ejus sacrario asservanda deportarunt. Verum Veronae rebus aliquot post annis in tranquillo constitutis, contra Canonicorum voluntatem, in priorem basilicam sunt reportata, ubi usque in hodiernam diem suis in locis integra asservantur. Hoc idem factum memorat etiam Hieronymus a Curte lib. IV Hist. Veron., pag. 209. Porro triplex Hungarorum irruptio in Italiam a Luitprando coaevo autore 0173A describitur: prima quae incidit in mensem Martium an. 900, ex lib. II cap. IV, Hist., tom. II, Rer. Italicar. pag. 345; eam enim subjicit post Arnulfi mortem, quae contigerat sub finem Novembris an. 899: altera, quae accidit biennio post ex eodem Luitprandi libro, cap. 11; hanc enim subsecutam prodit statim post Ludovici Bosonis filii obcaecationem, quae Veronae evenit an. 902: tertia post mortem Berengarii I, vita functi an. 924, quo anno Hungaros Ticinum incendisse prodit libro III, cap. 2. Cum vero harum irruptionum celeberrima sit prima, de qua quidem una an. 900 mentionem faciunt Annales Bertiniani eodem tom. II Rer. Italicar. pag. 576, et alii scriptores a Pagio memorati ad an. 900, num. 17 et seqq., cumque in ea Hungaros Veronam pervenisse 0173B Luitprandus ipse testetur, hoc anno 900 S. Zenonis corpus ad ecclesiam cathedralem traductum opinamur: quo anno rexerit necne hanc Ecclesiam Adelbertus episcopus, ut e Panvinio proditur, inquirere et definire nostrum non est. Quo autem tempore idem sacrum corpus in suum locum restitutum fuerit, constituere non licet. Solum paucos post annos ibidem fuisse, et exinde ad haec usque tempora eodem in loco fuisse religiose servatum, aliquot monumenta apud Ughellium locuples testimonium praebent, quae indicare non inutile fuerit. Pag. 728, in Notkerii episcopi testamento, an. 922 memoratur coenobium S. Zenonis, ubi ejus corpus humatum quiescit. Pag. 727, in diplomate Hugonis Regis Italiae, an. 926, confirmantur jura eidem monasterio concessa, ubi 0173C corpus ejus sanctum quiescit humatum. Similis formula pariter legitur in documento an. 1021, apud Muratorium, Antiquit. Esteus. pag. 129, necnon in aliis compluribus, de quibus mentionem facit marchio Maffeius, tom. I Veronae Illustratae, pag. 670, adeo ut in Missali monasterii S. Zenonis, scripto saeculo XIV, de eodem Sancto testimonium prodatur, qui in praesenti requiescit Ecclesia. Initio libri Juris Civilis Veronae scripti an. 1228, et ms. e Capituli Veronensis nuper editi a Bartholomaeo Campagnola S. Caeciliae Archipresbytero haec sunt: Ad honorem Dei et gloriosissimae ejus Genitricis, et beatissimi Zenonis, cujus sacratissimi corporis consolatione gaudemus, etc. Haec eadem sententia aliis verbis repetita legitur in prooemio Statutorum Veronensium, quod a Silvestro 0173D Lando, Veronensis civitatis cancellario, an. 1450 exaratum fuit: ut mittamus alia testimonia, quae constantem ejusdem corporis Veronae in ecclesia S. Zenonis servati traditionem ad nostram usque aetatem perducunt.

Haec tamen omnia nihil prohibent, quominus aliquae S. Zenonis reliquiae alio pervenire potuerint. Ut praetereamus illas, quas aliquot in ecclesiis Veronensibus Bagata et Perettus commemorant in opere inscripto: Ss. Episcoporum Veronensium antiqua monumenta; Hermanus Contractus in Chronico ad an. 1052, tom. III, part. I, pag. 272 Canisii Antiquarum Lectionum ait: Reliquiae beati Zenonis Confessoris ex Waltario Veronensi episcopo in Alamaniam ad 0174A villam Ulmae allatae, plurimis per haec tempora claruerunt miraculis. Ita ille coaevus et Germanus ((CXLIII)) Scriptor, qui duobus annis post, id est an. 1054, e vivis excessit: cui testi plus sane fidei habendum, quam posteriori cuiquam, qui ejus narrationem adaugens, pro reliquiis ipsum corpus Ulmam allatum supposuit. In ecclesia S. Salvatoris de Monte Amiato dioeceseos Clusinae S. Zenonis reliquiae una cum reliquiis S. Proculi aliorumque Sanctorum an. 1036, in ejus basilicae dedicatione conditae traduntur in documento apud Ughellium tom. III, pag. 624. Tarvisina inscriptione an. 1082, ab eodem Ughellio edita pag. 515 tom. V, inter plurium Sanctorum reliquias in ecclesiam S. Nicolai apud Tarvisium conditas, recensentur etiam reliquiae S. Zenonis confessoris. In diario 0174B reliquiarum, quae in Pragensi Metropolitana ecclesia custodiuntur, notatur, testante P. Henschenio in additionibus ad tom. II Aprilis, pag. 958, S. Zenonis episcopi frustum insigne allatum per Carolum Imperatorem, an. 1370. Ticini in sancti Thomae reliquias S. Zenonis episcopi, quem S. Zenonem Veronensem esse ex dicendis capite sequenti nihil dubii erit, inter alias aliorum sanctorum servatas tradit P. Romualdus a S. Maria in Papia Sacra part. III, pag. 85. Caesenae brachium S. Zenonis in antiquissima parochiali ecclesia de ipsius nomine appellata servari dicitur in Chronologia Caesenae Bernardini Manzonii, pag. 62. Alia id generis notare et inquirere non vacavit. Ad insignem autem sanctissimi episcopi cultum demonstrandum quod pertinet, diligentiori cura 0174C et inquisitione usi sumus; et is cum nostro Auctori maxime gloriosus futurus sit, separato capite fusius statuendus visus est.