III.—De Hac Nova Optati Librorum, Aliorumque Ad Donatistas Pertinentium Monumentorum Editione.

Quid a nobis praestitum.—In quatuor praecipue versatus est labor noster; in emendando textu; in novis notis conficiendis, aut aliorum observationibus 0767A edendis; in adjiciendis veteribus monumentis ad historiam Donatistarum pertinentibus; in texenda breviter hujus schismatis ab ejus origine ad finem usque historia.

Textus Optati huc usque corruptissimus. Enumeratio praecedentium editionum. Manuscripti codices quibus usi sumus.—Optati textus hus usque corruptissimus fuit. Typis primum excusus est Moguntiae anno 1549, cura Joannis Cochlaei. Plura in hac editione menda, quam versus fuisse affirmat Balduinus, qui novam hujus operis editionem Parisiis adornavit anno 1563, adjutus collatione exemplaris manuscripti quod ipsi communicaverat Espensaeus, Parisiensis Theologus haud ignobilis. Sex tantum libros priores continebat isthaec editio; sed septimum 0767B paulo post minutioribus caracteribus exaratum adjecerunt. At emendatiorem alteram editionem idem anno 1569, Parisiis fieri curavit duobus manuscriptis usus, quorum unum debebat Joanni Tilio episcopo Meldensi, alterum Maceraeo Theologo Parisiensi: horum ope multa loca restituit; fatetur tamen in Praefatione multa adhuc menda, multas lacunas superesse. Juxta editionem illam Commeliniana facta est anno 1599. Saeculo sequente Albaspinaeus episcopus Aurelianensis, qui fere primus e nostris antiquae Ecclesiae disciplinae illustrandae serio incubuit, librorum Optati novam editionem molitus est, quae Parisiis statim ab ejus morte prodiit anno 1631. At tantum abest ut in hac editione textus emendatus fuerit, ut e contra scateat innumeris mendis typographicis, 0767C quas editoris incuria parum cavit. Eodem anno Mericus Casaubonus edidit Londini septem Optati libros, sed in emendando hoc auctore nullo usus est codice manuscripto, et ex conjecturis tantummodo loca multa, seu recte, seu perperam immutavit. Eruditissimus Rigaltius, Tertulliano, Minutio et Cypriano in lucem editis, Optatum etiam addere statuerat, et conjicere licet eum, cum esset artis criticae peritissimus ac in antiquitate et manuscriptorum codicum notitia versatissimus, multa magni momenti menda abstersurum, atque ab eo Optati textum in integrum restitutum iri: verum antequam opus illud aggrederetur e vivis excessit. Denique Priorius novae librorum Optati editioni, quae Parisiis impensis Joannis Dupuis Bibliopolae facta 0767D est, praefuit. Is in monito ad Lectorem fatetur corruptissimum esse textum Optati: at non tantum ille nihil quidquam praestitit ut emendatior prodiret, sed et negligentia sua nova irrepere sivit in textum σφάλματα, quid facias, inquit, ubi melioris 5 notae codicum maxima penuria est. Nihil equidem si ita res esset. At licet rari sint admodum manuscripti codices Optati, non tamen omnino nulli sunt; et si vel paululum diligentiae adhibuisset, vix fieri potuisset quin in unum aut alterum Optati codicem incidisset. Ego Priorio vel felicior vel sollicitior quinque codices Optati manuscriptos inveni, quorum ope innumera pene menda sublata sunt, ac textus in integrum ubique ferme restitutus est. Primus 0768A isque antiquissimus est codex S. Theodorici apud Rhemos septingentorum ad minus annorum. Secundus non quidem ejusdem antiquitatis, sed optimae notae est manuscriptus codex S. Germani a Pratis, qui sane emendatissimus est. Tertium, qui fuit olim Maceraei Theologi Parisiensis, mihi subministravit Philippus Silvius, sacrae Facultatis Parisiensis Doctor, in cujus manus pervenit, recentiori manu exaratus ac valde mendosus. Quartus est manuscriptus codex S. Pauli Cormaricensis prope Turones, qui nunc in Bibliotheca Colbertina numero 1951, ascriptus est. Sexcentorum et amplius annorum est iste codex et optimae notae, atque utinam omnes Optati libri in eo etiamnum haberentur: at quod dolendum intercidere, folia quae priores quinque libros continebant ac sexti 0768B initium. Praeter haec habentur in hoc manuscripto codice monumenta ad veterum Donatistarum historiam pertinentia, quae in nullo alio manuscripto codice reperire est. Hoc autem circa istos codices observandum, codicem Philippi Silvii videri excerptum a codice S. Theodorici, et codicem San Germanensem ex Cormaricensi. Horum ope codicum vix dici potest quot loca restituerimus; corrupta emendavimus, luxata suis restituimus locis, omissa supplevimus, ascititia resecavimus; uno verbo textus Optati nativo splendori restitutus integer et emendatus prodit. Conjecturis vix quidquam indulsimus nisi manuscriptis codicibus innixi. Variantes lectiones separatim a notis in fine uniuscujusque paginae ascripsimus, ex quibus intelligitur quot et quanta 0768C sublata sint a nobis menda et errata, et quot loca obscura ac sensus plane vacua lucem acceperint. Haec quoad emendationem textus, cui praeterea illustrando non parum conducit ejus in articulos aut paragraphos distinctio, cum brevibus argumentis ad marginem appositis, quod nondum a quoquam in Optati libris praestitum fuerat.

Quod spectat ad notas, paucas sane, breves et necessarias de novo confecimus, ac singulis paginis post variantes lectiones una cum notis Albaspinaei, Merici Casauboni, Barthii, et incerti Scriptoris subjecimus: Balduini vero observationes et Albaspinaei appendicis loco libris Optati integras adjecimus; sed repurgatas ab innumeris mendis typographicis quae in editionibus Albaspinaei et Priorii irrepserant. Priorii 0768D notas non praetermisissemus, si quid in eis quantivis pretii inventum fuisset quod ab aliis non esset observatum; sed qui aliorum habet annotationes, has frustra requireret.

Monumenta ab ipso Optato suis libris adjecta.—Variorum notas excipiunt monumenta vetera ad historiam Donatistarum pertinentia, ordine chronologico digesta et ad manuscriptos codices ac meliores ediditiones exacta.

Novum non est hujusmodi monumenta Optati libris assuere, hoc ipsum praestiterat Optatus qui ad faciendam fidem eorum quae de Donatistarum historia scripserat, acta ipsa et monumenta ad finem librorum suorum apposuerat, ut testatur libro primo, 0769A § 13, ubi loquens de concilio Cirtensi in testimonium adducit scripta Nundinarii diaconi et vetustas actorum hujus concilii membranas, quas, inquit, dubitantibus proferre poterimus, harum namque plenitudinem rerum in novissima parte istorum libellorum ad implendam fidem adjunximus. Item de epistola ordinatorum Majorini adversus Caecilianum loquens eodem in libro, § 20, ait. se eam inter caeteros actus in posterum habere. Volumen quoque actorum Eunomii et Olympii in novissimis sui operis partibus descripsisse se testatur ibidem, § 26. Et § sequenti acta purgationis Felicis pariter ab ipso laudantur, quae in monumentorum suorum congerie ab ipso omissa fuisse non est verisimile.

Ex his forte actis quae S. Optatus ad finem operis 0769B sui apposuerat, derivata sunt ea quae in manuscripto codice S. Pauli Cormaricensis habentur gesta purgationis Caeciliani et Felicis Aptungitani, necnon variarum epistolarum Constantini imperatoris ad Donatistas pertinentium sylloge, quae monumenta in editionibus Albaspinaei ac Priorii una cum collatione Carthaginensi adjuncta sunt Optati libris, cum prius a Massono fuissent separatim edita anno 1589, et deinceps a Pithaeo.

Ad istorum exemplum, in nostra editione vetera omnia monumenta quae ad historiam Donatistarum pertinent, acta scilicet conciliorum et collationum episcopalium, epistolas episcoporum, edicta et epistolas imperatorum, gestaque proconsularia exhibuimus.

0769C Primum inter ea locum occupat edictum in Christianos latum a Diocletiano et Maximiano, cujus tenorem Lactantio et Eusebio referimus, quod licet ad Donatistas non pertineat, quoniam schismati postea locum dedit et ab eo Donatianae sectae epocha repetitur, in capite actorum ad historiam Donatistarum pertinentium apponendum esse duximus.

Sequuntur acta Martyrum Africanorum, quae ad traditionis crimen Catholicis intentatum 6 a Donatistis spectant. Haec excipiunt gesta purgationis Felicis et Caeciliani, quae licet posteriora sint, tamen exponunt ea quae tempore persecutionis acciderunt. Secuti sumus in iis editionem clarissimi viri Baluzii, qui haec acta cum manuscripto codice Thuaneo qui nunc est Bibliothecae Colbertinae, collata inseruit 0770A Miscellaneorum suorum lib. II, cum notis quas etiam subjecimus. Post haec legere est monumenta quaedam ad initium schismatis Donatistarum pertinentia: succedunt epistolae Constantini quae ad Caeciliani et Donatistarum causam spectant, necnon ea quae ipso imperante ea de re decreta sunt.

Donatistae nihil frequentius Catholicis objiciebant, quam ea quae passi erant sub Leontio, Ursatio, et Macario. Ad id spectat Donatistae cujusdam sermo nunc primum a nobis editus e codice manuscripto bibliothecae illustrissimi et reverendissimi episcopi Catalaunensis, quingentorum circiter annorum, sed opus vetustissimi admodum scriptoris. Hunc sequitur passio Marculi sacerdotis Donatistae, cujus etiam mentio fit apud Optatum, quae jam edita fuerat Analectorum 0770B Mabillonii tom. IV, nunc prodit emendatior ex collatione ad codicem Corbeiensem, qui nobis etiam suppeditavit integram Maximiani et Isaac Donatistarum passionem, cujus partem tantum ibidem ediderat Mabillonius. Inde ad Carthaginensem collationem usque occurrent leges tum Ecclesiasticae tum civiles in Donatistas latae. Civilibus ex codice Theodosiano depromptis, eruditissimi viri Jacobi Gothofredi commentarium subjecimus.

Acta collationis Carthaginensis cura et studiis clarissimi atque eruditissimi viri Baluzii emendata juxta ejus editionem suo loco inseruntur. Novas adornavimus notas praesertim circa sedes episcoporum Africanorum qui collationi adfuerunt. Multa jam de iis observaverat Baluzius, sed rem post eum accuratius 0770C tractavit eruditus Pater Theodoricus Ruinart in notis ad notitiam Episcoporum Africanorum sub Hunnerico. Ab his, ne quid dissimulemus, mutuati fere sumus omnia quae de illis sedibus diximus. Atque ut materiam exhauriremus, Geographiam sacram seu notitiam provinciarum et episcopatuum Africae texuimus, quam sequitur tabula Geographica a peritissimo geographo delineata, in qua tum provinciarum Africanarum divisio, tum praecipuarum sedium episcopalium situs oculis subjiciuntur.

Denique universo operi post hanc praefationem, Donatiani schismatis historiam praeposuimus, in qua non diserte et ornate, sed accurate et chronologico more singula exponuntur suisque temporibus consignantur.