In Librum Secundum.

Pag. 29. Optatus disputans de Ecclesia Catholica, et in principio hujus libri aliquot provincias orbis Christiani enumerans, meminit trium Pannoniarum triumque Syriarum et duarum Armeniarum, nempe olim saepe una provincia, quae alioqui nimis late patebat, in duas aut tres dividebatur, et singulis proprius praeses dabatur. Sic Macer juriscons., in 1150A lib. III de Offic. assess., ait factum esse de Germania et Mysia; sic Papinianus, in l. IX de postul., meminit provinciarum ejusdem nominis. Aquitaniae duplicis fit etiam mentio in itinerario Antonini. Porro cum Optatus subjicit Catholicam esse Ecclesiam, quae sit rationabilis, videtur rationabilem appellare, quae non tam oculis cernatur quam ratione, hoc est, mente et intellectu comprehendatur. Pag. 30. De appellatione Catholicae plura dixi in historia collat. Carth. Optatus deinde suam Ecclesiam probat esse Catholicae partem, quia consentiat cum Romana: Romanam autem jam inde a Petro perpetua successione episcoporum conservasse consensionem doctrinae, et veluti fundamentum et corpus aedificii apostolici. Pag. 31. Sic enumerat Optatus episcopos Romanos, ut et similem catalogum eodem fine contexit Augustinus in epist. CLXV, et simili argumento ante Optatum usus erat Irenaeus et Origenes. Sed admonendi iterum sumus haec verba, Damaso Siricius hodie, videri non esse Optati, sed alicujus paulo post eum Scriptoris. 1150B Nam constat Optatum scripsisse hos libros circa annum 370. Siricium vero illum non fuisse creatum episcopum ante annum 383, ut antea dictum est. Constat Optatum scripsisse hos libros imperante Valentiniano, ut Hieronymus testis est. Atqui deinde imperante Theodosio adhuc vixisse Damasum etiam constat, et ipsa lex Theodosiana, de summa Trinitate et fide Catholica id testatur. Pag. 32. Quod Optatus dicit de commercio Formatarum, significat epistolas illas communicatorias certa formula conceptas, quas tamquam fidei suae tesseras et consensionis symbola, episcopi orthodoxi mittebant ad Romanum. Sic Formatas appellari testatur ipse Augustinus in epist. CLXIII. Sed et disputans cum Fortunio Donatista jactante suam Ecclesiam esse Catholicam, quaesivit utrum tales Formatas epistolas posset, quo vellet dare. Sic enim facillime illam terminari posse quaestionem.

Pag. 31. Quod paulo ante scriptum legitur in 1150C Optato, Petrum, quia apostolorum caput fuerit appellatum esse Cephan, dixi alibi soloecismum esse hominis somniantis vocem Syriacam, quae significat Petram, esse Graecam κεφαλὴ, quae caput significat. Sed suspicor haec verba, unde et Cephas appellatus est, esse ineptae alicujus glossae ad marginem temere ascriptae, et deinde abs Librariis contextui insertae. Certe Optatus libro septimo simpliciter ait Petrum fuisse caput Apostolorum, neque praeterea quidquam adjicit. Verticem episcopalis coronae fuisse ait Valentinianus imp. in Nov. de ordinat. episcop. Praetereo multa similia, quae passim occurrunt, ut redeam ad notas in secundum Optati librum, in quibus illud dissimulare non possum valde insolens videri posse, Pag. 33. quod Optatus illud Pauli ad Romanos memoriis sanctorum communicantes detorquet ad Basilicas Rom. Ecclesiae. In Graeco exemplari Paulinae epistolae est χρείαις, id est, necessitatibus. Latini videntur legisse μνείαις qui verterunt memoriis. Sed mirum est, Optatum interpretari de templis Martyrum, 1150D quae memoriae dicebantur, quasi dicas monumenta. Turrianus allegat antiquum librum Eustratii Constantinopolitani, qui eum Pauli locum retulerit ad memoriam Christianorum defunctorum, pro quibus orandum sit. Pag. 34. Optatus paulo post indicat, cur Donatistae Romae dicti sunt Montenses. Sic Hieronymus in Chronico ait sectatores Donati Carthaginensis a quibusdam vocari Montenses, quia Ecclesiam Romae primam in monte habere coeperint. Idem adversus Lucifer. nominat Montenses sive Campates. Ac quidem Erasmo assentior, Campates sive Campenses eum adjecisse quadam allusione ad Montenses. Sed numquam dixero, quod Erasmus dicit Montenses dictos esse a Montano: sicuti neque Epiphanio subscribam scribenti in suo Ancorato, ναυαταίους Romae vocari μοντησίους. De Novatianis manifesto errore dicit, quod de Donatistis dicendum erat. Augustinus, in lib. de Unit. cap. 3, Romae hos 1151A vocat Montenses sive Rupitanos. Credo alteram fuisse allusionem ludibrii causa. Idem, in epist. CLXV, de quodam episcopo Donatista loquens: Praesidens, inquit, paucis Afris, in urbe Roma, Montensium sive Cuzupitarum vocabulum propagavit. Suspicor legendum esse, Rupitarum. Praetereo quod memini in quadam etiam lege Honorii, l. XLIII. C. Th., de Haeret., scriptum quoque est, Donatistas etiam vocari Montenses. Adjiciam potius quod Augustinus in lib. de Haeresib. Isti, inquit, haeretici in urbe Roma Montenses vocantur, quibus hinc ex Africa solent episcopum mittere, aut hinc illuc Afri episcopi eorum pergere, si forte eum ibi ordinare placuisset. Ac quidem Optatus hoc loco numerat et nominat quosdam ibi ordinatos. Inter quos cum meminit Macrobii, venit mihi in mentem, quod Gennadius scripsit sese ex scriptis Optati cognovisse, Macrobium (qui cum adhuc Presbyter esset in Ecclesia Dei, scripserat librum ad confessores et virgines) , postea Donatianorum in urbe Roma sive Montensium episcopum occultum fuisse.

1151B Pag. 37. In hoc Optati libro ante illa verba, nam et fontem, jussi lacunam asteriscis notari, ut significarem multa deesse, sicuti et pag. seq. ante haec verba, Restat. Ne quis hic miretur alioqui tum et jejunam et abruptam et imperfectam esse disputationem de Ecclesia ejusque dotibus et insignibus. Quod paulo post ait Optatus, Donatistas non rebaptizare post socios suos in peccato detectos: inepte vir quidam doctissimus annotavit intelligi de Maximianistis. Nam post aetatem Optati accidit illud inter, Primianum et Maximianum Donatistas dissidium, quod quidem inter hos schismaticos novi schismatis principium fuit, cum utraque pars obtenderet sui generis concilium, illa Carthaginense, haec Bagaiense, et tamen neutra quidquam alterius baptismo detraheret. Nihil est quod Donatistis saepius objiciat Augustinus rebaptizantibus post Catholicos. Sed Optatus non potuit objicere quod nondum erat; vidit tamen aliquid non dissimile, quod hic objicit. Historiam illam 1151C Maximianistarum integram exponit Augustinus in lib. de Gest. cum Emer. et lib. IV contra Crescon. cap. 10, et lib. III, cap. 53 et 56, sed et in Psalm. XXXVI, pag. 26. Optatus ait Donatistas non praeterire in sacramentorum mysterio quiddam legitimum: significat autem solemnem formulam illius (ut etiam vocabatur) canonicae precationis, qua dicitur offerri sacrificium pro una Ecclesia in toto orbe diffusa. Sic et lib. III, ait eos non potuisse praetermittere illud legitimum pax vobiscum. Et libro IV, ait eos etiam usos in baptismo fuisse solemni formula illius ecclesiastici exorcismi, maledicte, exi foras. Sic Cyprianus scribit Novatianos in baptismo non ausos esse praeterire solemnem illam stipulationem, 131 credis remissionem peccatorum? tametsi hanc ipsi remissionem non crederent. Sic et Augustinus significat Pelagianos in baptismo puerorum adhibuisse illam quoque formulam abrenuntias satanae? cum tamen alioqui negarent pueros aliquo originali peccato obstringi. Immo Firmilianus ad Cyprianum scribens ostendit diabolum 1151D quoque ipsum, cum per obsessam quamdam vatem etiam baptizaret, observasse verba solemnia atque usitata. Denique Augustinus, lib. II de Bono persev. cap. 13, disputans contra Pelagianos tacite significat eos aliquid ex ecclesiastica formula Eucharistiae repetiisse quod objicerent; sed ipse sic eam interpretatur, ut adversus illos contorqueat. Quod ergo, inquit, in sacramentis fidelium dicitur, ut sursum corda habeamus ad Dominum, munus est Domini: de quo munere ipsi Domino Deo nostro gratias agere a sacerdote post hanc vocem, quibus hoc dicitur, admonentur, et dignum et justum esse respondent.

Pag. 40 et 41. Porro quod Optatus narrat de Juliano Apostata, qui Donatistis faverit, a quibus appellatus atque laudatus est, latius exponitur ab Augustino in epist. 148 et 166, et lib. II contra Petil., cap. 83 et 92. Sane libro XVI Cod. Theod., Tit. V, cap. 37, in quadam Constitutione Honorii fit mentio 1152A cujusdam rescripti, quod Donatistae ab hoc Juliano impetrasse dicebantur.

Pag. 42. Quod paulo post Optatus narrat de Diaconis in altari occisis, simile est quod Augustinus narrat lib. III contra Crescon., cap. 43. Sed et illam Donatistarum jactationem, qua Optatus significat eos, sese appellasse columbas, Catholicos vero vocasse vultures, adjiciam quod Augustinus, lib. II contra Petil., cap. 83: Isto, inquit, modo et milvus cum pullos rapere territus non potuerit, Columbum se nominat. Denique quod subjicit Optatus Donatistas Eucharistiam proculcare voluisse, Victor Uticensis non dissimile quippiam suis temporibus in Africa rursus accidisse narrat: ut hac quoque in parte Vandalos illos Arianos cum Donatistis comparari posse intelligamus. Verum id repetatur ex libris ipsius Victoris, quos nunc cum Optato edi curavimus.